Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Azərbaycan Texniki Universiteti

Müasir dövrdə maliyyə hesabatının strukturu

Müasir dövrdə maliyyə hesabatının strukturu, məzmunu, formatı və təqdimatı ilə bağlı prioritet məsələlər milli uçot standartlarının təkmilləşdirilməsi prosesində önəmli faktorlardan birinə çevrilir. Aydındır ki, həmin problemlərin sistemli həlli maliyyə hesabatının təşkilinin mövcud nəzəriyyə və praktikasının ümumiləşdirilməsi, iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsindən istifadə edilməsi əsasında mümkün ola bilər. Heç kimə sirr deyildir ki, son illər ərzində müxtəlif beynəlxalq təşkilatlar maliyyə hesabatının strukturu, məzmunu və formatının təkmilləşdirilməsi ilə bağlı konseptual layihələrin işlənilib hazırlanması məsələləri ilə məşğul olur. Bu zaman müxtəlif istifadəçilər bloku tərəfindən maliyyə hesabaü informasiyasının düzgün başa düşülməsi, maliyyə uçotu və hesabaü göstəricilərinin qarşılıqlı şəkildə uzlaşdırılmasına imkan verən məqsəd və anlayışların məntiqi sxeminin qurulması beynəlxalq təşkilatlar qarşısında prioritet vəzifə kimi dayanır. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Amerika Birləşmiş Ştatlarında fəaliyyət göstərən maliyyə uçotu və hesabatı standartlarının hazırlanması üzrə komissiya (FASBFinancial Accounting Standards Board) yuxanda sadalanan vəzifələri rəhbər tutaraq XX əsrin 70- ci illərində konseptual sxemlərin və təsnifatların (conseptual framework) modelini qurmağa başlamış və nəticədə adı çəkilən qurum maliyyə uçotu konsepsiyaları haqqında altı əsasnamə (SFAC-Statement of Finansial Accounting Concepts) dərc etdirmişdir.

"Müəssisələr tərəfindən tərtib edilən maliyyə hesabatının məqsədi" adlı SFAC 1-də maliyyə hesabatı informasiyasından istifadə edənlərin əhatə dairəsi müəyyən olunur və şirkətin kənar maliyyə hesabatının məqsədi və vəzifələri açıqlanır.
"Mühasibat uçotu informasiyasının keyfiyyət xarakteristikası" adlanan SFAC 2 daxili və kənar istifadəçilər tərəfindən istifadə olunan maliyyə hesabatı informasiyasının səmərəlilik və etibarlılıq baxımından əsas keyfiyyət xarakteristikalarım şərh edir. 1980-d ildə işlənilib hazırlanmış "Müəssisənin maliyyə hesabatının elementləri" adlı SFAC 3-ün təkmilləşdirilməsinə zərurət yarandığından, onun sözügedən komissiya tərəfindən SFAC 6 əsasnaməsi ilə əvəz olunması təklif edilir. "Qeyri-kommersiya təşkilatlarının maliyyə hesabatına dair məsələlər" adlanan SFAC 4 qeyri-kommersiya təşkilatlarının maliyyə hesabatlarının məqsədini müəyyən edir və təşkili xüsusiyyətlərini əks etdirir.
"Müəssisənin maliyyə hesabatlarında informasiyanın əks etdirilməsi" adlanan SFAC 5 SFAC 2-ni tamamlayır və mühasibat uçotu informasiyasının müəssisənin maliyyə hesabatında "nə vaxt?" və "hansı şəraitdə?" əks etdirilməsi qaydalarım və proseduralarmı tənzimləyir.
"Kommersiya müəssisələrinin maliyyə hesabatının elementləri" adlı SFAC 6 SFAC 3-ün təkmilləşdirilmiş variantı sayılır. Bu əsasnamə maliyyə hesabatının gəlirlər, xərclər, mənfəət, zərər, aktivlər, öhdəliklər, xüsusi kapital, investisiyalar, mülkiyyətçilərə (səhmdarlara) ödəmələr və məcmu xalis mənfəət kimi 10 elementini müəyyən edir və həmin elementlərə müvafiq mühasibat uçotu informasiyasının təsnifləşdirilməsi meyarlarının siyahısını mütəxəssislərin müzakirəsinə çıxanr. Deyilənlərdən göründüyü kimi, FASB mühasibat uçotunun məqsədini, maliyyə hesabatı informasiyası istifadəçilərinin əhatə dairəsini, səmərəlilik və etibarlılıq baxımından mühasibatuçotu informasiyasının keyfiyyət xarakteristikasım və maliyyə hesabatının əsas elementlərini müəyyən edir, hazırlanmış uçot standartlarının uzlaşdırılması və əlaqələndirilməsi istiqamətində səmərəli fəaliyyət göstərir. Mühasibat uçotu və maliyyə hesabata standartlarının hazırlanması ilə məşğul olan komissiyanın fəaliyyətinin əksər mütəxəssislər tərəfindən müsbət qiymətləndirilməsinə baxmayaraq, apanlan praktiki təhlillər və müşahidələr yuxarıda sözügedən layihənin həyata keçirilməsinin elə də uğurlu olmadığım göstərir.
Belə ki, XX əsrin 70-ci illərindən başlayaraq iqtisadçı-alimlər və praktiki mühasiblər tərəfindən mühasibat uçotunun və maliyyə hesabatının konseptual və metodoloji baxımdan məqbul sayıla biləcək ümumi nəzəriyyəsinin formalaşdınlmasına cəhd göstərilir və yaranmış situasiyadan çıxış yolları axtarılır. Bu zaman maliyyə hesabata istifadəçilərinin informasiya maraqları yeni yaradılan uçot və hesabat nəzəriyyəsinin episentrinə qoyulur və təhlilin subyektlərinin məntiqi cəhətdən əsaslandırılmış nəticələr əldə etməsinə imkan verən fundamental qaydaların və mexanizmlərin formalaşdırılması istiqamətində sistemli elmi-tədqiqat işləri apanlır. Bir fakta xüsusi vurğulamaq yerinə düşər ki, fundamental qaydaların və standartların formalaşdırılması istiqamətində Mühasibat Uçotu Standartları üzrə Beynəlxalq Komitənin işləyib hazırladığı konsepsiyanı (IASC-İntemational Accounting Standards Committee) daha təkmil və uğurlu hesab etmək olar. Mühasibat Uçotu Standartları üzrə Beynəlxalq Komitənin işləyib hazırladığı konsepsiya məzmun baxımından maliyyə hesabatının məqsədi, maliyyə hesabata informasiyasının yararlılığım və etibarlılığını müəyyən edən keyfiyyət xarakteristikaları, eləcə də maliyyə hesabatının tərkib elementləri kimi məsələləri əhatə edir.
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, beynəlxalq uçot standartlarında müəssisənin maliyyə hesabatının tərkibi ümumi formada aşağıdakı qaydada sıralanır:
1) "Maliyyə vəziyyəti haqqında hesabat";
2) "Mənfəət və ya Zərər və Sair Ümumi Gəlir haqqında" hesabat;
3) "Pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında" hesabat;
4) "Kapitalda dəyişikliklər haqqında" hesabat;
5) Hesabata qeydlər;
6) İşin vəziyyəti haqqmda məruzə;
7) Auditor arayışı.
Xarici ölkələrin uçot təcrübəsində maliyyə vəziyyəti haqqında hesabat formasının, yaxud mühasibat balansı maddələrinin tərkibi, strukturu və yerləşdirilməsi müəssisənin maliyyə vəziyyətini xarakterizə edən və əsas iqtisadi göstəricilərdən biri sayılan likvidlik kriteriyasma söykənir. Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki, Avropa İqtisadi Birliyinin Dördüncü Direktivinin 9 və 10-cu maddələri müəssisənin mühasibat balansının ümumi sxemini (formatmı) iki variantda təklif edir. Birliyə üzv olan hər bir ölkənin qanunvericiliyi həmin formalardan istifadəni nəzərdə tutur. Əgər qanunvericilikdə hər iki formanın tətbiqi məqbul sayılarsa, onda həmin ölkənin şirkətləri sözügedən formalardan birini seçmək hüququna malik olur.