IV
BÖLMƏ
Parlament başlıca demokratik təsisatdır
1.Siyasi demokratiya anlayışı
Q
ədim dünyadan hazırkı dövrədək demokratiyanın təşəkkülü
v
ə inkişafı yüzilliklər ərzində fəlsəfi-nəzəri planda təhlil edilmişdir
v
ə tədqiqatçılar onun müxtəlif praktikasını empirik baxımdanda
m
ənalandırmışlar.Bu səbəbdən də müxtəlif dövlətlərdə demokratik
quruculuğun çoxsaylı normativ modeli yaranmışdır.Bu problem
ayrı-ayrı dövlətlərin və xalqların son dərəcə əhəmiyyət verdiyi
vacib m
əsələ kimi nəzərə çarpır.XX əsrin sonları və XXI əsrin
əvvəllərində posttotalitar inqilab ölkələrin böyük qruplarında
demokratiyaya yol açmaqla v
ə dünyanın siyasi mənzərəsini
d
əyişdirməklə, “qlobal demokratikləşmə” haqqında danışmağa
imkan yaratdı. Demokratiyanın nəzəri cəhətdən müxtəlif şərhlərinə
baxmayaraq, son n
əticədə həmin şərhlər iki daha ümumi mövqe ilə
tamamlanır.
“S
ərvət yönümü” nöqteyi-nəzərinin tərəfdarları demokratiyanı
hakimiyy
ətdə müəyyən idealları və prinsipləritamamilə təcəssüm
etdir
ən siyasi quruluş kimi nəzərdən keçirirlər. Demokratiyanın bu
cür mü
əyyənləşdirilməsi onun sosial mənasını və əhəmiyyətini
ifad
ə edir.Siyasi ədəbiyyatda demokratiya xalq hakimiyyəti sistemi
kimi qiym
ətləndirilir və bu da onun etimologiyasına (yunanca
demos-xalq,cratos-hakimiyy
ət deməkdir) tamamilə uyğun gəlir.
“Rasional-prosedur” mövqeyin t
ərəfdarları isə bildirirlər ki,
demokratiya m
əhz o zaman mümkündür ki, cəmiyyətdə
hakimiyy
ətin resurslarının yayılması o dərəcədə geniş xarakter kəsb
110
edir ki, ictimai qruplardan heç biri r
əqibini özünə tabe etmək və ya
hakimiyy
ət
hegemonluğunu
saxlamaq
iqtidarında
olmur.Kompromis
ə nail olmaq, funksiya və səlahiyyətlərin
qarşılıqlı bölgüsü siyasətin demokratik təşkili mövcudluğunu ifadə
ed
ən prosedura və texnologiyalardır. Demokratiyanın bu cür başa
düşülməsini ilk əsaslandıranlardan biri Maks Veberdir.Onun
plebisit (ümumi s
əsvermə) idarəetmə nəzəriyyəsində demokratiya
hökmranlıq
“vasitəsi”, ümumi “xalq iradəsi” kimi
s
əciyyələndirilir.Onun fikrincə, vətəndaşlar öz mənafelərini müdafiə
etm
ək üçün özünün hakimiyyətə və idarəetmə aparatına nəzarət
hüququnu ümumxalq s
əsverməsi yolu ilə seçilən harizmalı liderə
verm
əlidir.Bu səbəbdən Maks Veber iddia edir ki, demokratiya
“xalqın etibar etdiyi lideri seçdiyi zaman” həyata keçirilən
prosedura v
ə razılığın məcmusudur.Müasir siyasi elmdə daha
əvvəlki tarixi mərhələlərdə işlənib hazırlanan və qeyd etdiyimiz
yanaşmalar çərçivəsində təzahür edən xeyli ideya (marksizm,
liberalizm v
ə s.) öz əksini tapmışdır.Eyni zamanda dəyişən reallığı,
demokratik prosesl
ərin dinamikasını nəzərə alan bir sıra
n
əzəriyyələr də formalaşmışdır.
Demokratiya n
əzəriyyəsinin inkişafında plüralizm tərəfdarları
mühüm xidm
ət göstərmişlər.XVII-XVIII əsrlərdə plüralizm termini
X.Volf (1679-1754) t
ərəfindən elmi dövriyyəyə gətirilsə də,
demokratik n
əzəriyyənin işlənib hazırlanması üçün həmin
termind
ən məhz XX əsrin birinci yarısında istifadə olundu (Q.Laski,
D.Trumen, R.Dal). Qeyd olunan konsepsiyada demokratiya onun
müxt
əlif qüvvələr arasında diffuziyası şəraitində formalaşan
hakimiyy
ətin təşkilinin tipi kimi nəzərdən keçirilir. Demokratiya
n
əzəriyyəsinin inkişafında A.Leyphartın da mühüm xidməti
olmuşdur.A.Leyphart konsosial demokratiya ideyasını irəli
sürm
əklə, plüralist demokratiya konsepsiyaları sistemini
t
əkmilləşdirmişdir.Son onilliklərdə əksər dünya ölkələrində bazar
demokratiyası
nəzəriyyəsi də
geniş
yayılmışdır.Burada
hakimiyy
ətin mövcud sisteminin təşkili demokratik sistemə
111
b
ənzərlik kimi səciyyələnir.Kütləvi kommunikasiyanın strukturunda
elektron sistemin meydana g
əlməsi və rolunun artması tel-
demokratiya ideyasını həyati zərurətə çevirdi.Bu halda demokratiya
üçün
ənənəvi proseduranın mövcudluğu, hakimiyyətin texniki
c
əhətdən təchiz olunması səviyyəsi və qarşılıqlı interaktiv təsvir
sistemi (TV, internet) v
ətəndaş strukturu ilə əlaqələndirilir (seçkilər,
referendum, plebisit zamanı).
S.Hantinqton b
əzi avtoritar rejimlərin demokratiyaya keçid
prosesini demokratikl
əşmənin
üçüncü
dalğası
kimi
s
əciyyələndirir.Onun fikrincə, həmin prosesin başlıca məzmunu
demokratik prinsipl
ərin və təsisatların dünyanın əksər ölkələrində
yayılmasından ibarətdir.Qeyd edək ki, S.Hantinqton “üçüncü dalğa”
konsepsiyasını O.Tofflerin “Üçüncü dalğa” əsərinin təsiri altında
işləyib hazırlamışdır. S.Hantinqton özünün “Üçüncü dalğa” və “XX
əsrin sonunda demokratikləşmə” adlı əsərlərində totalitarizmdən və
avtoritarizmd
ən demokratiyaya keçidin zəmini, gedişi və
perspektivini t
əhlil edərək, müasir dövrdə baş verən dəyişikliklərin
geniş və bütöv mənzərəsini açıqlayır.Eyni zamanda Hantinqton
qlobal siyasi d
əyişiklərin şərhində “demokratik dalğa” və ya
“demokratikl
əşmə dalğası” anlayışını işlədir.Amerika politoloqu
F.Şmitter Hantinqtondan fərqli olaraq, demokratik proses dalğasının
dig
ər dövrləşməsini təklif edir.Burada hər iki alim demokratikləşmə
m
ərhələsinin birinci dalğasını məkan və zaman çərçivəsində
m
əhdudlaşdıraraq, onu məhz kontinental Avropaya aid edir.Müasir
demokratik inkişafın müxtəlif formaları demokratiyanın səviyyəsini
ölçm
əyə imkan verən meyarın müəyyənləşdirilməsini aktuallaşdırır.
Demokratiyanın inkişaf səviyyəsinin ölçü metodu demokratik audit
adlanır.Bu metod cəmiyyətin siyasi inkişaf vəziyyətinin monitorinqi
kimi s
əciyyələnir. Demokratiyanın ölçüsünə dair ilk cəhd XX əsrin
ikinci yarısına aiddir.Siyasi nəzəriyyədə demokratiyanın səviyyəsini
mü
əyyənləşdirən bir neçə metod formalaşmışdır.Onlardan biri də
s
ərvət
metodu
adlanır.
Demokratiyanın
səviyyəsini
mü
əyyənləşdirməyə istiqamətlənən belə yanaşma R.Dalın
112
demokratiya-
poliarxiya konsepsiyasının təsiri altında təşəkkül
tapmışdır.Bu yanaşmadan istifadə edən R.Qastil onu siyasi və
v
ətəndaş hüququ ölçüsünün göstəriciləri sisteminə daxil
etmişdir.İkinci yanaşma poliarxiyanın iki göstəricisini (mübahisə və
iştirakçılıq) ölçən obyektiv indikatorunüzə çıxarılmasına
istiqam
ətlənmişdir.Həmin yanaşmanın müəllifi fin politoloqu
T.Banhanen hesab olunur. D
emokratiyanın səviyyəsinin ölçməsində
dig
ər yanaşma təsisatlı metod adlanır.İkinci dünya müharibəsindən
sonrademokratikl
əşmə prosesinin təhlili üçün K.Caqqes və T.Qar
demokratiya v
ə avtoritariyanın xüsusi göstəricilər toplusunu işləyib
hazırlamışdılar.Bu müəlliflərin “Polity III” adlanan toplusunda
bütün siyasi sisteml
ər təsisatlı strukturundan asılı olaraq, bir-birinə
uyğun gələn (uzlaşan) və bir-birinə uyğun gəlməyən (uzlaşmayan)
sisteml
ərə ayrılırlar.Müasir siyasi nəzəriyyə demokratikləşməyə,
sosial-
siyasi transformasiyanın gedişinə təsir göstərən amillərin
m
əcmusunu və xarici şəraiti geniş aydınlaşdırır.
Demokratiya yunan dilind
ə üç söz birləşməsindən ibarət
olmuş, demos-xalq, kratos-hakimiyyət, kratein-ağalıq etmək, xalqın
hakimiyy
əti mənalarını ifadə edir.Bu termini ilk dəfə antik yunan
tarixçisi Heredot işlətmişdir.İctimai fikir və siyasi elm tarixində
demokratiya anlayışı uzun müddət və bütövlükdə yunan filosofu
Aristotelin h
əmin anlayışa münasibəti mənasında başa
düşülmüşdür. Demokratiya xalqın vasitəsilə idarəetmə formasıdır,
hakimiyy
ətin
peşəkar siyasətçilər tərəfindən həyata
keçirilm
əsidir.O, xalqın ümumi iradəsinin formalaşması prosesi
deyildir.M
əhz liderlə təmsil olunan qrupların mənafelərinin
r
əqabətə əsaslanan mübarizəsidir, sıravi vətəndaşa sosial strukturun
r
əhbər tərkibini müəyyən etməyə, rəhbərliyə isə öz hakimiyyətini
leqallaşdırmağa imkan yaradan mexanizmdir.Eyni zamanda
demokratiya münaqişəli mənafelərin rəqabətini təşkil edir və
qaydaya salır, məğ-lubiyyətə uğrayan qrupun hakimiyyətdə iştirak
etm
əsinidavam etdirmək hüququnu saxlayır. Demokratik şəraitdə
h
ər bir qrup öz davranışının strategiyasını sərbəst seçmək imkanı
113
əldə edir.Hakimiyyətin demokratik təşkilinin spesifikliyi və
unikallığı onun üsullarının universallığında və siyasi qaydaların
t
əşkili mexanizmində ifadə edilir. Demokratiyanın formalaşmasının
bel
ə ümumi universal üsullarının mövcudluğu birbaşa, plebisit
v
ənümayəndəli demokratiyanın mexanizminin fəaliyyəti ilə
bağlıdır.Birbaşa demokratiya qərarlarınhazırlanması, müzakirəsi,
q
əbulu və reallaşmasında vətəndaşların bilavasitə iştirakını nəzərdə
tutur.Əhəmiyyətinə görə, hakimiyyətin mövcud formasına yaxın
olan plebisit
xalqın açıq iradəsini nəzərdə tutur, lakin qərarın
hazırlanmasının yalnız müəyyən mərhələsi ilə bağlıdır.
Demokratik prosesin
əhəmiyyətli istiqamətlərindən biri nüma-
y
əndəli
(seçkihüququnu
əks etdirən) demokratiyadır.
Demokratiyanın real məzmunu onda ifadə olunur ki, o, xalq
t
ərəfindən seçilən insanların hakimiyyətidir.Bu cür hakimiyyət
nümay
əndəli demokratiya adlanır.Belə demokratiya vətəndaşların
siyasi iştirakçılığının daha mürəkkəb formasıdır.Beləki, bütün
xalqın həyata keçirə biləcəyi siyasi hakimiyyət, başqa sözlə,
bilavasit
ə demokratiya şəraiti yalnız idealdır.Nümayəndəli
demokratiya v
ətəndaşların qanunverici və ya icraedici hakimiyyətə,
yaxud müxt
əlif vasitəli strukturlara (partiyalar, həmkarlar ittifaqları,
h
ərəkatlar) seçdikləri nümayəndələr vasitəsilə qərarların qəbulu
prosesin
ə bilavasitə (dolayısı ilə) cəlb olunmalarıdır.Eyni zamanda
demokratiya, h
ər şeydən əvvəl, xalq hakimiyyətinə əsaslanan dövlət
quruluşu forması kimi mənalanır.Müasir demokratiyanın universal
xarakteri yalnız onun ən əhəmiyyətli təsisatlarına və mexanizminə
deyil, el
əcə də hakimiyyətin ideya əsaslarına aiddir. Cəmiyyətin
demokratik siyasi t
əşkilində dövlətin funksiyası demokratiyanın
qorunması və inkişafı zərurəti ilə müəyyən olunur.Bu halda
hakimiyy
ət kifayət qədər güclü olmalıdır. Demokratiyanın
möhk
əmlənmədiyi şəraitdə, demokratik cəmiyyətin təşəkkülünün
ilk m
ərhələsində güclü hakimiyyət asanlıqla diktaturaya (avtoritar
v
ə totalitar) çevrilir.Həmçinin demokratiya idarəetmənin,
c
əmiyyətin siyasi və sosial təşkilinin, dövlətin və hakimiyyətin
114
başlıca formalarından biridir. Demokratik cəmiyyətin xalqın siyasi
q
ərarların işlənib hazırlanmasına təsiri hüquq ilə səciyyələnir.Eləcə
d
ə bu hüquq demokratik təsisatlarda, xüsusilə kütləvi informasiya
vasit
ələrində təkliflər və ya tənqid formasında, seçkiqabağı
ka
mpaniyada iştiraketməkdə üzə çıxır.Qərarların işlənib
hazırlanmasında xalqın siyasi iştirakçılığına konstitusiya vasitəsilə
t
əminat verilir.Müasir demokratik hüquqi dövlətdə xalq
hakimiyy
ətin mənbəyi kimi çıxış edir. Demokratiya şəraitində xalq
öz nümay
əndələrini seçir, onlara hər hansı bir məsələni həll etmək
hüququ verir.Bu şəraitdə qanun yalnız vətəndaşları hakimiyyətin
özbaşınalığından deyil, eləcə də hakimiyyətin özünü vətəndaşlardan
müdafi
ə edir. Qeyd edək ki, demokratiyanın mahiyyəti və universal
xarakteri onun prinsipl
əri ilə təsdiqlənir. Demokratiya iki başlıca
prinsipl
ə-azadlıq və bərabərlik prinsipi ilə səciyyələnir. Demokratik
dövl
ətdə bütün vətəndaşlar siyasi həyatın iştirakçıları olmaq
etibaril
ə bərabər hüquqludur.Belə dövlətlərdə bərabərlik iki
s
əviyyədə-qanun qarşısında bərabərlik və siyasi hüquq bərabərliyi
kimi s
əciyyələnir. Demokratik dövlətdə bütün vətəndaşlar tutduğu
v
əzifəsindən asılı olmayaraq bərabər hüquqludur.Eyni zamanda belə
quruluşa malik dövlətlərdə hər bir vətəndaş seçmək və seçilmək
hüququna malikdir.
Başqa sözlə desək, demokratiyanın əsasını
şəxsiyyətin azadlıq hüququ, insanın şəxsiyyətinə hörmət təşkil edir.
Ümumdünya insan haqqları Bəyannaməsinin müqəddiməsində
deyilir: “b
əşəriyyət dediyimiz bir ailənin bütün üzvlərinin
l
əyaqətinə, onların bərabər və ayrılmaz hüquqlarına hörmət etmək
azadlığın, ədalətin və ümumi sülhün əsasını təşkil edir”.
Demokratiya d
ərisinin rəngindən, cinsindən, dilindən, dinindən,
ictimai v
əziyyətindən, mülki vəziyyətindən və silkindən asılı
olmayaraq bütün v
ətəndaşların bərabərliyini nəzərdə tutur. Lakin
b
ərabərlik sözünü geniş mənada başa düşmək lazımdır: bu, həm
imkanların bərabərliyidir, həm qanun qarşısında bərabərlikdir, həm
d
ə nümayəndəlik bərabərliyidir. Yəni, demokratiya insanların
dövl
ətin idarəedilməsində iştirak etmək hüququ, öz fikrini ifadə
115
etm
ək və eşidilə bilmək imkanıdır. Demokratiya vətəndaşların
hakimiyy
ətdə real şəkildə iştirak etməsi və ona nəzarət etmək
imkanı əldə etməsi ilə başlanır. Beləliklə, demokratiya ona görə
şəxsiyyəti cəlb edir ki, o, hər şeydən əvvəl, insanın özünü ifadə
etm
ək, özünü həyatda reallaşdırmaq arzusuna cavab verir, o,
t
əşəbbüs üçün, azad yaradıcılıq üçün bir stimuldur. Eyni zamanda
c
əmiyyətin tərəqqisinin hərəkətvericiqüvvəsi kimi demokratiyanın
inkişafı ictimai nəzarətin sosial funksiyasını və ictimai tənqidi
şərtləndirir.Müasir dövrdə siyasi demokratiyanın formalaşması
şəraitinə münasibətdə iki başlıca elmi yanaşma mövcuddur.
Struktur yanaşmanın (istiqamətin) tərəfdarları belə bir
mövqed
ən çıxış edirlər ki, demokratik qaydalar müəyyənedici
makro amill
ərin təsiri altında meydana gəlir.Eyni zamanda buraya
iqtisadi v
ə sosial strukturlar, cəmiyyətin hüquqi normaları, müvafiq
ənənələr, adətlər və s. kimi amillər də aid edilir.
Mülkiyy
ət münasibətlərini siyasi qaydaların təşəkkülünün
başlıca amili hesab edən marksistlərə görə, demokratiya cəmiyyətin
müvafiq sosial-
iqtisadi inkişafı ilə formalaşmalıdır.İkinci elmi
yanaşma prosedur istiqamətdirki, onun tərəfdarları həmin ideyaya
etiraz ets
ələr də, onlara görə,demokratiyanın həyata keçrilməsi üçün
ilkin şərtlərə etinasızlıq lazım deyildir. Bu yanaşmanın
t
ərəfdarlarına görə, demokratiyaya keçidin və onun qərarlaşmasının
başlıca şərti idarə edən elitanın xarakterindən, onun siyasi dəyərləri
v
ə ideallarından, hökmranlıqda istifadə etdiyi ən əhəmiyyətli
taktikadan v
ə texnologiyadan ibarətdir.Demək olar ki, vətəndaşlar-
ın yüksək rifah halından kənarda, müəyyən mənəvi ənənələrsiz,
müvafiq siyasi-m
ədəni zəmindən məhrum olan demokratiya qeyri-
mümkündür. Müasir dövrd
ə dünyada siyasi proseslər gedişatında
faktiki olaraq heç kim t
ərəfindən seçilməyən “dünya hökuməti”
(dünyanın daha inkişaf etmiş ölkələrinin rəhbərlərindən ibarət)
formalaşır, bu “hökumətin” fəaliyyətinə haqq qazandıran
“suverenliyin m
əhdudlaşdırılması” və ya “transmilli demokratiya”
konsepsiyaları təzahür edir və reallaşır.Bu cür yanaşma da dünyada
116
birm
ənalı başa düşülmür.Məsələn, Küveytə hücum edən İraqa qarşı
Küveyt
ə kömək edən Avropa dövlətlərinin hərəkətlərini demokratik
ölk
ələrin əksəriyyəti müdafiə etdisə, NATO-nun Kosovada etnik
münaqişəni hərbi əməliyyatla həll etməsi bu dövlətlər tərəfindən
et
irazla qarşılandı.Dünyanın bir sıra milli dövlətləri demokratiyanın
bu cür kosmopolit modelin
ə oriyentasiyanı arzulamır, dövlətlərarası
v
ə transmilli qüvvələr mərkəzinin təsirinə tabe olmaq istəmirlər.
İnsan haqqlarına riayət edilməsi sivil cəmiyyətin
göst
əricisidir.Hüquq qanunla tanınmış tələbdir.Bu, o deməkdir ki,
onun h
əyata keçirilməməsi ədalətsizliyin mövcudluğundan xəbər
verir.Hüquq anlamının özü onu nəzərdə tutur ki, bütün qanuni
t
ələblər təmin edilməlidir.İnsan hüquqları və azadlıqları
heyvanların, bitkilərin və s. hüquqlarından köklü surətdə fərqlənir.
Hüquq v
ə azadlıqlar müəyyən prinsiplərə söykənir.Dünya
dövl
ətlərində bu prinsiplər şəxsiyyətin hüquqi statusuna necə
baxılmasını müəyyən edir, bütün hüquq sistemində onun mövqeyini
əsaslandırır.Azadlıq hüququ fərdin davranış imkanlarını ifadə
edir.Geniş mənada azadlıq insanın təbii vəziyyətidir.Dar mənada
azadlıq konkret olaraq bu və ya digər hərəkəti etmək imkanının
olub-
olmaması ilə məhdudlaşır.Azadlıq hüququ vətəndaşlığından
asılı olmayaraq, hər bir şəxsə məxsusdur və ayrılmaz
hüquqdur.Q
ədim tarixə malik azadlıq hüququ uzun müddətli
mübariz
ələr nəticəsində formalaşmışdır.
1995-
ci il noyabr ayının 12-də milli özünüdərk kontekstində
ümummilli liderimiz
Heyd
ər Əliyevin rəhbərliyi altında
hazırlanmış, Azərbaycan vətəndaşlarının hüquq və azadlıqlarını,
az
ərbaycançılığı, xalqın milli ləyaqət hissini və milli mənini özündə
əks etdirən müstəqil Azərbacanın ilk Konstitusiyasının ümumxalq
s
əsverməsi yolu ilə qəbul edilməsi Azərbaycan vətəndaşlarının
hüquq v
ə azadlıqlarının bariz göstəricisidir.
27 noyabr 1995-ci ild
ən qüvvəyə minən, beş bölmədən, on iki
f
əsildən və 158 maddədən ibarət olan Azərbaycan Respublikasının
Konstitusiyası hüquqi, dünyəvi və demokratik ideyalara
117
əsaslanır.Azərbaycan xalqı özünün çoxəsrlik dövlətçilik ənənələrini
davam etdir
ərək “Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyi
haqqında” Konstitusiya Aktında əks olunan prinsipləri əsas
götür
ərək, bütün cəmiyyətin və hər kəsin firavanlığının təmin
edilm
əsini arzulayaraq, ədalətin, azadlığın və təhlükəsizliyin
b
ərqərar edilməsini istəyərək, keçmiş, indiki və gələcək nəsillər
qarşısında öz məsuliyyətini anlayaraq, suveren hüququndan istifadə
ed
ərək, təntənəli surətdə aşağıda qeyd olunan niyyətlərini bəyan
edir:
Az
ərbaycan dövlətinin müstəqilliyini, suverenliyini və ərazi
bütövlüyünü qorumaq;
Konstitusiya ç
ərçivəsində demokratik quruluşa təminat
verm
ək;
V
ətəndaş cəmiyyətinin bərqərar edilməsinə nail olmaq;
Xalqın iradəsinin ifadəsi kimi qanunların aliliyini təmin edən
hüquqi, düny
əvi dövlət qurmaq;
Ədalətli, iqtisadi və sosial qaydalara uyğun olaraq hamının
layiqli h
əyat səviyyəsini təmin etmək,ümumbəşəri dəyərlərə sadiq
olaraq bütün dünya xalqları ilə dostluq, sülh və əmin-amanlıq
şəraitində yaşamaq və bu məqsədlə qarşılıqlı fəaliyyət göstərmək.
Sadalanan bütün bu niyy
ətlərhumanist,demokratik xarakter
daşıyır.
Dostları ilə paylaş: |