Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan respublikasi föVQƏladə hallar naziRLİYİNİn akademiyasi

partiya  sisteminin  inkişafıdır.Demokratik  seçkilər  bir  sıra 
prinsipl
ərlə müəyyən olunur.Onlar dəyərli mahiyyət kəsb etməklə, 
seçkil
ərin nümayəndəli mexanizmini təmin edir.Bu prinsiplər seçki 
qanunvericliyi il
ə müəyyən olunur; həmin qanunvericiliyin başlıca 
v
əzifəsi  insanın  ən  əhəmiyyətli  hüquqlarından  birini-  səsvermə 
hüququnu v
ə ya səs hüququnu təmin etməkdən ibarətdir. 
“S
əsvermə” çox qədim  termindir.Bu termin bizə  qədim 
Spartadan g
əlib çıxmışdır.Spartada dövlət hakimiyyətinin ali orqanı 
(qerusiya) ümumi iclas (apela) gedişində ümumi qışqırıq (qışqırma 
s
əsi) vasitəsilə  formalaşmışdır,  başqa  sözlə,  qerusiyanın  üzvü  o 
adam seçilirdi ki, iclasda
kılar  onun  seçilməsi üçün daha çox 
qışqırırdılar.Antik  Afinadan  isə  bizə  “seçki  qutusu”  anlayışı  bəxş 
edilmişdir.Qədim  afinalılar  səsvermə  gedişində  seçki qutusuna 
m
əhz qara və  ağ  rəngdə  daşları-bülletenləri  atırdılar.Burada  qara 
“
əleyhinə”,  ağ  isə  “leyhinə” mənasında  işlədilirdi.Səs hüququ ən 
başlıca  hüquqdur,  onsuz  digər hüquqlar ciddi  məna kəsb 
etmir.Demokratik seçkil
ərin ümumbəşəri dəyərlərini inkar etmək 
hakimiyy
ət iddiasında olan sosial-siyasi qüvvələrin avtoritar və ya 

---

125 
totalitar mövqeyini ifad
ə  edir.Məsələn,  rus  bolşevizmi,  İtaliya 
faşizmi və alman milli-sosializmi buna misal ola bilər. 
Ümumi seçki hüququ ölk
ənin bütün vətəndaşlarının  dövlət 
hakimiyy
əti  orqanlarının  və  digər  orqanların  seçilməsində  iştirakı 
hüququnu n
əzərdə  tutur.Demokratiya  şəraitində  ümumi seçki 
hüququnun h
əyata keçirilməsinin  ən zəruri  üsullarından  biri  məhz 
s
əsvermə sayılır. 
Müasir demokratik seçkil
ərin vacib prinsiplərindən biri 
b
ərabər seçki hüququdur.Burada qanunvericilik orqanına deputatlar 
seçilir, h
ər bir deputat (millət vəkili) eyni sayda seçicilərdən seçilir, 
h
ər bir seçici isə ümumi elektoral qərara eyni dərəcədə təsir göstərir. 
B
əzi hallarda vətəndaşların  ayrıca  kateqoriyalarının  seçki  hüqu-
qunun  genişləndirilməsi üçün  bərabərlik  prinsipinin  pozulmasının 
m
əcburiliyi  yaranır  (xüsusi  qaydaların  tətbiqi yolu ilə). Bu halda 
dövl
ət  orqanlarındakı  yerlərin bir hissəsi  əhalinin müəyyən 
t
əbəqəsinə  verilir.Məsələn,  Cənubi  Afrika  Respublikasında  və 
Zimbabved
ə bu güzəşt irqi azlığın nümayəndələrinə şamil edilirsə, 
Livanda, Belçikada v
ə  bəzi digər ölkələrdə  etnik qruplar üçün 
n
əzərdə tutulur. 
Seçkil
ərin digər  prinsipi  onların  birbaşa  olmasıdır.Bu  prinsi-
pin mahiyy
əti ondan ibarətdir ki, inkişaf etmiş parlament demokra-
tiyasına malik ölkələrin əksəriyyətində seçicilərin parlamentin üzv-
l
ərini, prezidenti, siyasi hakimiyyətin digər  orqanlarının  nümayən-
d
ələrinibirbaşa,  heç bir təmsilçi, vasitəçi, nümayəndə  olmadan 
seçirl
ər. 
Demokratik seçkil
ərin 
ən mühüm prinsipi 
b
əhsləşmədir.Demokratiyanın  qərarlaşmasının  əhəmiyyətli  şərti 
olan bu prinsip r
əqabət  aparan  partiyaların,  hərəkatların, 
namiz
ədlərin seçkilərdə  iştirakını  ifadə  edir.  Ayrı-ayrı  sosial 
birlikl
ərin mənafelərini ifadə  edən siyasi partiyalar müxtəlif sosial 
t
əbəqələrin və  qrupların  seçkilər vasitəsilə  siyasi sistemə  cəlb 
olun
masına  cəhd edirlər.Bəhsləşmə  prinsipi bəzi ölkələrdə 
qanunvericilikd
ə  təsdiqlənmişdir.Ədalətli bəhsləşmə  prinsipinin 

---

126 
t
əmin edilməsinə şərait yaradılması demokratik seçkilərin bərqərar 
olmasının  əsas  şərtidir.Burada səsvermə  prosedurasına  aid  olan 
prinsip  bütün demokratik dövl
ətlərdə  qəbul olunan gizli 
s
əsvermədir.Səsvermənin bu prinsipi seçicilərə xaricdən təsiri xeyli 
d
ərəcədə azaldır.Qanunda bu prinsipin pozulmasına qarşı sərt cəza 
n
əzərdə tutulur. 
Demokratik seçki prinsipin
ə  seçkilərə  ictimai nəzarət 
im
kanınıda aid etmək olar.Eyni zamanda demokratik seçki 
prinsipin
ə  seçkiqabağı  mübarizədə  imkanların  bərabərliyi və 
münt
əzəmlik, vaxtaşırılıq kimi prinsiplər də aid edilir. 
Seçkil
ərin mahiyyəti  onun  funksiyası  vasitəsilə  üzə 
çıxır.Seçkilər öz demokratik təbiətinə  uyğun  olan  bir  sıra 
funksiyalar yerin
ə  yetirir.Onların  ən  əhəmiyyətli  funksiyalarından 
biri f
əaliyyətdə olan nümayəndəli sistemin yaradılmasıdır. 
Müxt
əlif sosial qrupların mənafeləri yalnız fərqləndiyinə görə 
yox, el
əcə də bir-birinə zidd olduğu üçün seçkilər əhalinin müxtəlif 
qruplarının  mənafelərinin dincrəqabəti  funksiyasını  yerinə 
yetirir.Bel
ə şəraitdə partiyalar münaqişəli vəziyyətdə olan müxtəlif 
sosial qrupların təmsilçilərinə çevrilirlər.Seçkinin başlıca funksiya-
larından  biri  hakimiyyət orqanlarının  formalaşdırılması  funksiya-
sıdır.Həmin funksiya seçkili hakimiyyət  orqanlarının  formalaş-
masına xidmət edir.Bu funksiya ilə əlaqə kəsb edən digər funksiya 
dövl
ət təsisatlarının  formalaşdırılmasınin  legitim  üsuludur. 
Ümumiyy
ətlə, seçkilər vətəndaş cəmiyyətində demokratikləşmənin 
əsasını və fəaliyyətini təşkil edən köklü vasitələrdən biridir. Vətən-
daşların seçki hüququ mövqeyini bu funksiya səciyyələndirir.Digər 
əhəmiyyətli funksiyalardan biri də əhalinin geniş təbəqələrininsiyasi 
prosesl
ərə cəlb olunması funksiyasıdır. Seçkilər əhalinin siyasi fəal-
lığının daha da yüksəlməsinə xalqın hakimiyyətin mənbəyi kimi çı-
xış  etməsinin praktiki təsdiqinə  istiqamətlənir.Səsvermədə  iştirak 
etm
əkdən kənarlaşmaq absenteizm adlanır.  Seçkilərin gedişində, 
el
əcə də nümayəndəlik münasibətlərinin təsisatlaşmasısosial funksi-
ya
nı reallaşdırır. Eyni zamanda seçkinin təmsilçilik təsisatı münasi-

---

127 
b
ətlərininyaradılmasına istiqamətlənən funksiyasıda  özünəməxsus 
əhəmiyyətə  malikdir. Seçki hüququ ilə  bütün vətəndaşların  seçkili 
orqanlara seçilm
əsi və orada təmsil olunması hüququ nəzərədə tutu-
lur.Seçkifunksiya
sına həm də siyasi sosiallaşmanı aid etmək olar. 
Seçki sistemi siyasi hakimiyy
ətin nümayəndəli dövlət 
orqanlarının  legitim  təşəkkülünü təmin edən və  tənzimləyən 
qaydaların,  üsulların  və  proseslərin məcmusudur.Səsvermə 
prosesin
i  reallaşdırmaq  məqsədilə  həyata keçirilən konkret seçki 
forması  seçki  anlayışında  ifadə  olunur. Dünya dövlətlərinin hər 
birind
ə seçki haqqında qanunvericilik öz xüsusiyyətlərinə malikdir. 
H
ər bir ölkənin tarixi, mədəni,  siyasi,  sosial  inkişaf  xüsusiyyətləri 
il
ə şərtlənən spesifik seçki normalarına malik olmasına baxmayaraq, 
orada b
əzi ümumi prinsiplərdə  mövcuddur.Həmin prinsiplər seçki 
sisteml
ərinin tipləri barədə  fikir söyləməyə  imkan  yaradır.Siyasi 
ədəbiyyat seçki sistemlərinin üç başlıca tipi fərqləndirilir: majoritar 
(mütl
əq və nisbi çoxluq), proporsional və qarışıq. Majoritar-fransız 
dilind
ə  majerite sözündən götürülüb, coxluq deməkdir.Yeni seçki 
sisteminin 
əsasını  çoxluq  prinsipi  təşkil  edir.Burada  seçkilər bir 
qayda olaraq, t
əkmandatlı dairədə keçirilir və səslərin əksəriyyətini 
əldə edən namizəd qalib gəlir və deputat seçilir.Majoritar sistemin 
daha çox yayılmış növü nisbi və mütləq çoxluq sistemidir. 
Nisbi çoxluq seçki sistemind
ə namizədin mandat əldə etməsi 
üçün  seçkiqabağı  mübarizədə  rəqiblərindən  çox səs  toplaması 
kifay
ətdir.Mütləq çoxluq seçki sistemində  isə  deputat  mandatını 
əldə  etmək üçün səslərin 50%-dən çoxunu (50% və  1 səs ) 
qazanmaq  lazımdır.İki  namizəd  arasında  deputat  mandatı  uğrunda 
mübariz
ədə lazımı səs olmadıqda onda ikinci tur keçirilir və burada 
nisbi çoxluq variantından istifadə olunur. 
Proporsional seçki sistemi il
ə  müqayisədə  majoritar sistem 
universal  xarakter  daşıyır.Bu  sistem  yalnız  parlament  seçkisində 
deyil, h
əmçinin  yüksək dövlət vəzifələrini təmsil edən  şəxslərin, 
el
əcə  də  prezidentin seçilməsi üçün tətbiq edilir.Majoritar sistem 
daha güclü siyasi c
ərəyanın  mövqeyini  möhkəmlətməklə, 

---

128 
qanunvericilik  orqanlarında  qüvvələrin  yerbəyer edilməsi üçün 
şərait  yaradır,  parlament  sturukturlarından  kiçik  və  orta imkanlara 
malik olan par
tiyaların  sıxışdırılmasına  istiqamətlənir və  eləcə  də 
iki v
ə  ya  üçpartiyalı  sistemin  təşəkkülünü  stimullaşdırır.Eyni 
zamanda parlamentd
ə liderlik edən partiyanın güclü mövqeyi sabit 
hökum
ətin  formalaşmasına,  onun  effektli  və  ardıcıl  siyasi  kurs 
h
əyata keçirməsinə imkan yaradır.Məsələn, ABŞ və İngiltərə kimi 
dövl
ətlərdə parlamentdə yerlər uğrunda iki güclü partiya mübarizə 
aparır.Dünyanın  əksər demokratikyönlü dövlətlərində  majoritar 
seçki sistemi üstünlük t
əşkil  edir.Majoritar  sistemin  başlıca 
çatışmazlığına kiçik partiyaların və birliklərin öz nümayəndələrinin 
dövl
ət  orqanlarında  təmsil  olunması  imkanlarını  kəskin  şəkildə 
m
əhdudlaşdırılması aiddir. 
Qeyd ed
ək ki, Azərbaycan Respublikasının 24 avqust 2002-ci 
ild
ə  keçirilmiş  referendumuna  əsasən  Konstitusiyada  edilmiş 
d
əyişikliyə uyğun olaraq, hazırda Milli Məclisə seçkilərdə majoritar 
seçki sistemi t
ətbiq edilir (maddə 83). 
Proporsional seçki sistemiseçkil
ərin  yalnız  çoxmandatlı 
ümumdövl
ət  orqanları  dairəsində  keçirilməsini nəzərdə  tutur. Bu 
sistem majoritar seçki sistemi il
ə müqayisədə müasir dünyada daha 
geniş və çox yayılmışdır.Eyni zamanda bu sistem çoxpartiyalılığın 
inki
şafına  imkan  yaradır.Majoritar  seçki  sistemi  kimi  proporsional 
sistemd
ə müxtəlif cür keçirilir:  
a)  Ümumdövl
ət səviyyəsində  proporsional seçki sistemi.Bu 
seçki sistemind
ə  seçicilər seçki təşkilatlarına  və  partiyalara bütün 
ölk
ə  miqyasında  səs verirlər.  Belə  olan təqdirdə  seçki dairəsi 
ayrılmır; 
b) 
Çoxmandatlı  dairələrə  əsaslanan proporsional seçki 
sistemi.Bel
ə  vəziyyətdə  deputat  mandatları  siyasi  partiyaların  və 
t
əşkilatların  seçki  dairəsində  təsiri  əsasında  bölüşdürülür.Bu  seçki 
sistemini f
ərqləndirən dəyərli cəhət ondan ibarətdir ki, onun köməyi 
il
ə  formalaşan  hakimiyyət  orqanları  cəmiyyətin real siyasi 
m
ənzərəsini səciyyələndirir.O, dövlətlə  vətəndaş  cəmiyyətinin  əks 

---

129 
əlaqəsini təmin edir və  son nəticədə  siyasi  plüralizmin  inkişafına 
imkan yaradır.Bu seçki sistemi tam şəkildə İsraildə və Niderlandda 
q
ərarlaşıbır.Majoritar seçki sistemindən fərqli olaraq, proporsional 
sistemd
ə seçki dairəsi bütün ölkə miqyasında təşkil edilir və deputat 
mandatları