Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan respublikasi föVQƏladə hallar naziRLİYİNİn akademiyasi
Yüklə 1,12 Mb. Pdf görüntüsü
|
| V BÖLMƏ
S iyasi rejim, siyasi şüur,siyasi ideologiya və siyasi m ədəniyyət 1.Siyasi rejim anlayışı Siyasi rejim c əmiyyətin siyasi həyatının şəraitini ifadə edir, bu v ə ya digər ölkənin konkret tarixi inkişaf mərhələsinə xas olan mü- hiti s əciyyələndirir. Müxtəlif mənafelərin inteqrasiyası, onların ha- kimiyy ət strukturlarında ifadəsi, siyasətin qarşılıqlı sosial fəaliyyəti- nin t ənzimlənməsi siyasi rejimin vasitəsilə həyata keçirilir.Latın di- lind ə reqimen sözündən əmələ gələn və idarəetmə anlamını ifadə ed ən rejim anlayışı siyasi münasibətlərin vəziyyətini və xarakterini, c əmiyyətin siyasisisteminin funksional parametrlərini müəyyənləş- dirir. Siyasi rejim c əmiyyətdə hakimiyyətin həyata keçirilməsinin üsul v ə metodlarının məcmusudur. Eyni zamanda o, özündə konkret tari xi şəraitdə cəmiyyət daxilində siyasi qüvvələrin nisbətinin nəti- c əsi olan siyasi azadlığın vəziyyətini əks etdirir. Dünyanın hər bir ölk əsində siyasi rejim siyasi hakimiyyətin real mənzərəsini əks etdi- rir. Siyasi rejim mü əyyən dövlət tipi üçün səciyyəvi olan siyasi mü- nasib ətlərin, dövlət hakimiyyətində və cəmiyyətdə təşəkkül tapan münasib ətlərin ideologiyasının, hakim formasının, siyasi mədəniy- y ətin vəziyyətinin məcmusudur. Siyasi məqsədlər sistemi, ümumi doktrina, el əcə də cəmiyyətin və dövlətin inkişafının forma və üsul- la rı siyasi rejimin xarakterindən asılıdır. Hakimiyy ət rejimlərinin təsnifatına ilk cəhd antik müəlliflər t ərəfindən edilmişdir.Yunan mütəfəkkiri Platon dövlət idarəçiliyinin aşağdakı tiplərini fərqləndirmişdir: aristokratiya (yaxşıların haki- miyy əti), timokratiya (şöhrətpərəstlərin hakimiyyəti), oliqarxiya (çoxla rının hakimiyyəti), demokratiya (hamının hakimiyyəti), tira- niya (zora kı hakimiyyət). Platona görə, təkamül gedişində demokra- tiyadan sonra hökm ən tiraniya gələcəkdir. Digər yunan mütəffəkiri Aristotel dövl ət idarəçiliyinin altı formasını qeyd etmiş və onları 133 müsb ət və mənfi xüsusiyyətlərəmalik cütlüyə ayırmışdır: monarxiya - tiraniya; aristokratiya - oliqarxiya; politiya-demokratiya. Aristok- ratiya nıarzu olunan dövlət quruluşu hesab edən Aristotel cütlüyün ilk hiss əsini müsbət, ikinci hissəsini isə mənfi idarəetmə tipi adlan- dırmışdır.Hakimiyyət və idarəetmə tiplərinin təsnifatı və təhlili siya- si fikir tarixind ə digər görkəmli nümayəndələr tərəfindən də nəzər- d ən keçirilmişdir. N.Makiavelli, F.Bekon, T.Hobbs, B.Spinoza, Ş.Monteske və başqaları siyasi rejimin mahiyyətini və onu doğuran s əbəb və şəraiti müəyyənləşdirmək üçün müxtəlif meyarlardan isti- fad ə etmişlər. Ha zırda “siyasi rejim” anlayışı ilə bağlı iki nöqteyi-nəzər mövcuddur.Onlardan biri siyasi-hüquqi v ə ya təsisatlı mövqe ilə bağlıdır, digəri sosioloji metodla əlaqədardır. Birinci qrupa daxil olan, siyasi t əhlilin təsisatlı istiqamətini təmsil edən amillər “rejim” anlayışını idarəetmə və ya dövlət quruluşu ilə eyniləşdirməyə meyl edirl ər. İkinci qrupa daxil olanların fikrincə, cəmiyyət və dövlət arasında elə əlaqələrə birinci dərəcəli əhəmiyyət verilir ki, onlar, real sur ətdə təşəkkül tapmışdır.Bu halda rejim yalnız hakimiyyətin (dövl ət quruluşunun) forması vəancaq strukturu kimi deyil (ona xas olan siyasi irad ənin reallaşdırılması metodları ilə), həm də daha geniş əhəmiyyət kəsb edən aspektdə, yəni qarşılıqlı sosial və siyasi münasib ətlərdə uyğunluğa malik olan anlayış kimi nəzərdən keçirilir. Siyasi elmd ə siyasi rejimin səciyyəvi anlayışını ilk mü əyyənləşdirənlərM.Dyüverje, Q.Lassuel , J.L.Kermon və başqaları olmuşdur. Siyasi rejim c əmiyyətin ümumi çərçivələrində (struktur və müv əqqəti xarakterli çərçivədə) fəaliyyət göstərən hakimiyyətin mü əyyən strukturlarının məcmusu olmaqla, onun sabitliyini qarşısına məqsəd qoyur və bunun üçün təşəkkül tapan sosial m ənafelərə və spesifik metodlara əsaslanır. Bir sözlə, siyasi rejim siyasi hakimiyy ətin həyata keçirilməsi metodlarının, üsullarının, vasit ələrinin məcmusudur.Siyasi rejimin dörd mühüm əlamətə 134 bölün ən xarakteri vardır: partiyaların sayı; açıq müxalifətin mövcudluğu; vətəndaşlarınsiyasi azadlığının səviyyəsi; azad seçkil ərin mövcudluğu. Siyasi rejim anlayışından istifadə etməklə, cəmiyyətdə siyasi idar əetmənin hansı metodlarla həyata keçirilməsini bilmək olar. Siyasi rejiml ərin demokratik, totalitar və avtoritar növləri vardır. Dem okratik siyasi rejim xalqın hakimiyyətin mənbəyi kimi tanınması ilə bağlıdır və vətəndaşların siyasi həyatda geniş iştirakı v ə onların siyasi hüquq və azadlıqlarının praktiki reallaşması vasit əsilə hakimiyyət strukturlarının formalaşması prosesini təmin etm əlidir. Nəhayət, demokratik siyasi rejim xalq hakimiyyətini, başqa sözlə, bütün hakimiyyətin xalqa verilməsini, onun siyasi t əsisatlara nəzarəti vasitəsilə cəmiyyətin və dövlətin real idarə olunması imkanlarını nəzərdə tutur.Praktiki həyatda əsil, “xalis” demokratiya (xalq hakimiyy əti), hər şeydən əvvəl, real gerçəkliyin n əzəri modelli, nümunəsi kimi çıxış edir. Cəmiyyətindemokratik t əşkili haqqında nəzəri təsəvvürlər Aristotel, N.Makiavelli, T.Hobbs, C.Lokk, Ş.Monteske, J.J.Russo, T.Cefferson, A.Tokvil, M.Veber v ə başqalarının əsərlərində öz əksini tapmışdır. Totalitarizim antidemokratik rejimin (avtolitarizm, h ərbi diktatura, istibdad idar əçiliyi və s. ilə yanaşı) növlərindən biridir.Bu rejim dövl ət tərəfindən cəmiyyətin və hər bir insanın həyat f əaliyyətininbütün sferalarının tam (total) qaydada sərt nizama salınması və zorakı vasitələrləonların üzərində nəzarətin həyata keçirilm əsidir.Total rejim şəraitində dövlət hakimiyyəti məhdud insanlar qrupunun v ə ya siyasi liderin, “rəhbərin” əlində cəmləşir və totalitarizml ə avtoritarizmin tipoloji əlaqəsini üzə çıxarır. “Totalitarizm” termini latın dilində tam, bütövlük mənasını ifad ə edir.Bu termini siyasi söz ehtiyatına Benito Mussolini g ətirmişdir.1923-cü ilin payizinda İtaliyada Mussolininin başçılığı altında “totalitar hakimiyyət” təşəkkül tapdı. Totalitarizmdə mülkiyy ət bütövlükdə dövlətə məxsusdur və ya ona sərt nəzarət edilir, bu is ə inhisarçı hakimiyyəti doğurur, istər-istəməz siyasətin 135 v ə hakimiyyətin vasitələri bir yerdə birləşir və dövləti ümumi m əcburetmə hakimiyyətinə gətirib çıxarır.Bu rejim şəraitində fərdin iqtisadi azadlığının vacib şərti hesab olunan vətəndaş cəmiyyəti praktiki olaraq n əzərə çarpmır.Ənənəvi istibdad rejimlərindən fərqli olaraq, total sistem mü əyyən müddət idarə edənlərlə idarə olunanlar arasında konsensusu saxlayan daxili birliyi ilə fərqlənir. Beləliklə, c əmiyyətin zor gücünə dəyişdirilməsini nəzərdə tutan inqilabi ideyalar totalitar dünyagörüşlərin əsasını təşkil edir. Avtotarizm ad ətən totalitarizmlə demokratiya arasında aralıq v əziyyətə malik olan rejim tipi kimi səciyyələnir. Avtotarizmin mü əyyənləşdirilməsi üçün hakimiyyət və cəmiyyətin münasibət- l ərinin xarakteri mahiyyətli əhəmiyyət kəsb edir.Həmin münasibət inamdan çox m əcburetmə əsasında təşəkkül tapır. Bu rejim şəraitində dəqiq işlənib hazırlanmış rəhbər ideologiya mövcud deyildir. Avtotarizm siyasi t əfəkkürdə, rəylərdə və hərəkətlərdə m əhdud və nəzarətdə olan plüralizmə yol verir, müxalifətin mövcudluğu iləbarışır. Cəmiyyət həyatının müxtəlif sferalarına r əhbərlik bir o qədər totallıq kəsb etmir.Vətəndaş cəmiyyətinin sosial-iqtisadi infrastruktura, istehsal, h əmkarlar ittifaqı, təhsil mü əssisələri, kütləvi təşkilatlar, kütləvi informasiya vasitələri üz ərində sərt məhdudlaşdırılan nəzarət yoxdur.Avtoritar rejim hakimiyy ət ugrundareal siyasi rəqabətə, cəmiyyət həyatının ən mühüm m əsələləri üzrə qərarların qəbul olunmasında əhalinin faktiki iştirakına sərt münasibət bəsləyir. Bu rejim şəraitində şəxsiyyətin hüququ, azadlığı təhrif olunur və pozulur, seçki prosedurası saxta, zahiri xarakter daşıyır, xalq hakimiyyətdən uzaqlaşdırılır və onun formalaşmasında və həyata keçirilməsində real sur ətdə iştirak etmir. İcraedici hakimiyyət bütün arzuolunmaz terrorçu metodlarla müxalif ətə divan tutmaq üçün bilavasitə zorakılıq tətbiq etmək imkanlarını daim saxlayır.Avtoritar rejimlər arasında teokratik rejimi xüsusilə fərqləndirmək olar. Teokratik rejimd ə ümumi hakimiyyət məhdud qrupun, müəyyən tayfanın 136 əlində cəmləşir, idarəetmədə həddən artıq mərkəzləşmə həyata keçirilir (M əsələn, İranda Ayətolla Xomeyninin rejimi). Avtoritar rejimin ifrat ifad əsinə hərbi rejimlər-Çilidəki Pinoçet, ərəb şərqiölkələrindəki vətandaş diktaturaları misal ola bilər. Bu rejiml ərdə birbaşa zorakılığa istiqamət götürülür, iqtisadiyatın h ərbiləşdirilməsi baş verir, kütlələrdə fanatizmə sitayiş diqqəti cəlb edir. Avtoritar rejimin t əsnifatına çoxcəhətli yanaşmaları və üs-üstə düşməyən nöqteyi-nəzərləri əsas götürərək, onun aşağdakı tiplərini qeyd etm ək olar: mütləqiyyət-monarxiya, hərbi avtoritar (hərbi xunta), avtoritar-bürokratik v ə inqilabi-populist ( geniş yayılan). Bu rejim c əmiyyətin totalitarizmdən demokratiyaya keçid şəraitində hakimiyy ətin həyata keçirilməsinin zəruri tipidir, eləcə dəinqilabi d əyişikliklər dövründə və digər ekstremal şəraitlərdə, məsələn, müharib ə, iqtisadi böhran, cinayətkarlıq və s. zamanı hakimiyyətin h əyata keçirilməsidir.Bu cür şəraitdə avtoritar hakimiyyət keçid dövrünün t əlabatı kimi çıxış edir və gələcəkdə (meydana çıxan ictimai probleml ərin pozitiv həlli zamanı) demokratiyaya tərəf transformasiya oluna bil ər. Eyni zamanda avtoritar rejim bir qayda olaraq, siyasi qüvv ələrin kəskin qütbləşməsi ilə müşahidə edilən ictimai quruluşların əvəz olunması zamanı baş verir. Bu zaman c əmiyyətdə baş verən uzunmüddətli iqtisadi vəsiyasi böhranın demokratik vasit ələrlə aradan qaldırılması mümkün olmur. Avtoritar rejiml ər əsasən XX əsrin ikinci yarısında Asiya, Afrika və Latın Amerikasının müstəmləkəçillikdən xilas olan bir sıra ölk ələrində təşəkkül tapdı. 1953 - cü ildə keçmiş SSRİ - də Stalinin ölümünd ən sonra totalitar rejimin avtoritar rejimə çevrilməsi başlanır. Totalitarizmdən avtoritarizmin fərqi burejimin m əqsədlərini, tarixi vəzifələrini başa düşməklə bağlıdır.Totalitarizm bir qayda olaraq, utopik ideyalarla əlaqədardır. Məsələn, üçüncü “reyx ” min il yaşamağı nəzərdə tuturdu. Keçmiş sovet kommunist sistemi d ə əbədi mövcud olacağını bəyan edirdi. Avtoritar rejim c əmiyyətin köklü, inqilabi surətdə yenidəndəyişdirilməsini qarşısına 137 m əqsəd qoymur.Onun məqsədi konkret vəzifələri həyata keçirm əkdən, ölkəni çətin vəziyyətdən xilas etməkdən ibarətdir. Bel əliklə, antidemokratik rejimlər tarixən öz ömrünü başa vurmuş və müxtəllif amillərin təsiri altında onların demokratiya t ərəfə təkamülü baş vermişdir. Yüklə 1,12 Mb. Dostları ilə paylaş:
|