Azərbaycan respublikasinin təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏt neft və SƏnaye universiteti

Nəticə: ........................................
.......................................


İşin strukturu və həcmi 3 fəsildən, .........səhifədən, ........şəkildən ibarətdir

REFERAT üç dildə olmalıdır ! (azərb., rus və ingilis)

MÜNDƏRİCAT
Səh.
GİRİŞ.....................................................................................................
FƏSİL I. MÖVZU ÜZRƏ ƏDƏBİYYAT İCMALI...............................
1.1
1.2
1.3
Və s....
FƏSİL II. TƏDQİQAT METODLARI...................................................
2.1. Kompensasiyalı gərginlik stabilizatorun xarakteristikaları..............
2.2.
2.3.
Və s...............
FƏSİL III. EKSPERİMENTAL TƏDQİQATLAR (və ya PROSESSLƏ
RİN MODELLƏŞDİRİLMƏSİNİN, HESABLAMALARIN NƏTİCƏLƏRİ)
3.1.
3.2.
3.3.
3.4.
Və s......
NƏTİCƏ........................................................................................................
İSTİFADƏ OLUNAN ƏDƏBİYYAT..........................................................

2.1. Kompensasiyalı gərginlik stabilizatorun xarakteristikaları

Bir çox radioelektron cihazların adi fəaliyyəti,gərginlik qiymətinin müəyyən olunmuş həddlərdə saxlanılması–stabilləşdirmə olmadan, ağlasğmazdır. Radioelektron qurğuların iş xarakterindən asılı olaraq, qida gərginliyin stabilləşdirilməsinə görə qida mənbələrinə müxtəlif tələblər irəli sürülür. Cihaz nə qədər dəqiq olsa, bir o qədər ölçmə qurğusu həssas, qida mənbəyinin stabilliyi yüksək olmalıdır. Lazımı stabilliyin qiyməti adətən qidalanan qurğunun (generator, gücləndirici və s.) hesablama prosesində təyin edilir, lakin düzləndirici qurğular və digər qida mənbələri gərginliyin verilən stabilliyini təmin etmirlər. Şəbəkə gərginliyi və yaxud yük cərəyanı müxtəlif tezliklə dəyişə bilər, ona görə gərginlik stabilizatorları avtomatik və fasiləsiz işləməlidirlər. Qeyri-stabilləşdirmə amillərinə giriş gərginliyinin, ətraf mühit temperaturun , qida şəbəkəsinin gərginlik və cərəyanının dəyişmələri, rütubət, yük qiymətini şamil etmək olar. Elektrik avadanlıq və aparaturasının sıradan çıxmamasının qarşısını almaq üçün gərginlik stabilizatorların istifadəsi gərəkdir.

Kompensasiyalı gərginlik stabilizatorları döyünmə və səsin minimal qiymətilə sabit gərginlik alınma imkanına malikdirlər, ona görə belə stabilizatorlar xətalara daha həssas olan radioaparatura qovşaqlarında tətbiq olunurlar. Bundan başqa, əvvəllər radioelektron qurğuda stabil gərginliyin bir mənbəyi istifadə olunurdu, istifadəçilər isə passiv RC-süzgəclərilə bölünürdülər, indi süzgəcli RC-dövrələrinin əvəzinə iqtisadi cəhətdən daha səmərəli olaraq, inteqral gərginlik stabilizatorlarının quraşdırılmasıdır. Kompensasiyalı gərginlik stabilizatorları rezistiv gərginlik bölücüsündən ibarət olan model kimi baxıla bilər, hansı ki müxtəlif giriş gərginliklərində müxtəlif bölücü əmsalını təmin edərək ,sabit çıxış gərginliyini də təmin edir (şək.2.1).
Kompensasiyalı stabilizatorlar parametrik stabilizatorlardan fərqli olaraq, daha yaxşı parametrlərə malikdirlər. Ardıcıl kompensasiyalı stabilizator gərginlik düşgüsünü tənzimləmək və çıxış gərginliyinin sabitliyinin saxlanılması üçün rezistiv bölücünün tənzimlənən ballast müqavimətidir (R_1VAR) 1-6. Belə müqavimət kimi rezistor, tranzistor və ya radiolampa ola bilər.
Ardıcıl stabilizator üçün yükdəki gərginlik belə təyin edilir U_out :
,
Parallel (şək.2.3) stabilizator üçün isə :


Şək.2.1 Mikrosxemdə yığılmış kompensasiyalı stabilizatorların nümunələri.

Buradan, giriş gərginliyi dəyişdikdə yükdəki gərginliyin tənzimi üçün ballast elementin müqavimətini (𝑅_var) dəyişmək lazımdır. 𝑅_var-in qoşulma növündən asılı olaraq, kompensasiyalı stabilizatorlar ardıcıl və paralel olurlar. Daha çox ardıcıl stabilizatorlar istifadə olunur və onların giriş gərginliyi U_gir R_var və R_const arasında paylaşdırılır :

U_gir. = R_var + R_const
Yükdə gərginliyin stabilləşdirilməsi R_var- in dəyişməsi hesabına yaranır, və eləcədə R_const.-də gərginlik düşgüsü nəticəsində. Stabilləşdirilmə prinsipinə uyğun olaraq, yükdə gərginlik artdıqda U_out kompensasiya müqaviməti R_var artır, bu da R_const-da gərginliyin artmasına gətirir :
U_Rconst = U_var–U_Rvar.
Ardıcıl qoşulmada gərginliklər cəmlənir, ona görə sonuncu ifadənin yerinə yetirilməsi üçün yük gərginliyi azalır. Stabilizatorlarda R_var– müqavimətin dəyişməsi, I_n ,U_gir , U_n qiymətlərindən asılı olaraq, avtomatik olur. Bir çox hallarda R_var kimi tranzistorlardan istifadə olunur. Bipolyar tranzistordan istifadə etdikdə R_var kollektor-emitter keçidinin müqavimətidir (R_k = R_ke). İdarəedici elektrod tranzistorun bazasıdır. Sahə tranzistoru üçün R_k – kanal müqavimətidir (R_k = R_ci). İdarəedici elektrod – cəftədir. Kompensasiyalı stabilizatorlar iki tipli olurlar : paralel və ardıcıl. Kompensasiyalı stabilizatorların struktur sxemləri aşağıda göstərilmişdir.
Bütün kompensasiyalı gərginlik stabilizatorların əsas elementləri tənzimləyici elementdir TE : dayaq (etalon) gərginliyin mənbəyi (M); müqayisə elementi; sabit cərəyan gücləndiricisi G. Ardıcıl tipli stabilizatorlarda (şək.2.2) tənzimləyici element giriş gərginliyinin mənbəyi U₀ və yüklə R_y. qoşulmuşdur. Əgər hər hansı bir səbəbdən gərginlik çıxışda U₁ öz nominal qiymətindən dəyişir, onda dayaq və çıxış gətginliyin fərqi dəyişir. Bu gərginlik güclənir və tənzimləyici elenentə təsir edir. Bu halda tənzimləyici elementin müqaviməti avtomatik dəyişir və U₀ gərginliyi TE və R_y arasında elə paylaşdırılır ki, yükdə gərginliyin dəyişiklikləri kompensasiya olunsun 7-9.

Şək.2.2 Ardıcıl tipli kompensasiyalı gərginlik stabilizatoru.

Şək.2.3 Paralel tipli kompensasiyalı gərginlik stabilizatoru.

Kompensasiyalı gərginlik stabilizatiorlarda tənzimləyici element adətən, tranzistorlarla yerinə yetirilir.Onları seçərək, kollektor və emitter arasında cərəyanın ötürmə əmsalının, doyma gərginliyin qiymətləri nəzərə alınır. Çox vaxt müqayisə elementlərinin sxemləri və sabit cərəyan gücləndiriciləri bir çox funksiyaları özündə əks etdirirlər və ya adi gücləndiricilər, differensial yaxul əməliyyat gücləndiricilər üzərində yerinə yetirilirlər. Tənzimləyici element müqayisə sxemilə idarə olunan keçid tranzistorudur. Müqayisə sxeminin məsələsi verilən qiymətdən çıxış gərginliyinin fərqinin təyinidir. Əksər hallarda dayaq gərginliyi çıxış gərginliyinin bir hissəsilə müqayisə edilir. Adətən icra elementi gərginliyin rezistiv bölücüsü kimi yerinə yetirilir və burada əsas məsələ bölünmənin sabit əmsalının təmin olunmasıdır. Əgər əmsal dəyişən olsa, onda idarə olunan çıxış gərginlikli gərginlik stabilizatoru almaq olar. Müqayisə sxemindən idarə siqnalı sabit cərəyan gücləndiricisilə gücləndirilən ∆U = U_gir – U_dayaq gərginliklər fərqidir. Gərginlik stabilizatorunun iş keyfiyyəti ən çox dayaq gərginliyi mənbəyindən asılıdır. Əgər dayaq gərginliyi stabil olmasa, ondaçıxış gərginliyi də stabil olmayacaq. Adətən dayaq gərginliyinin mənbəyi stabilitronda parametrik gərginlik stabilizatoru kimi yerinə yetirilir. Tənzimləyici elementin idarə dövrəsində əks əlaqələrin mövcudluğu və yaxud olmaması stabilizatorun xüsusu xarakteristikaları təyin edilir : stabilləşdirmə əmsalı və dinamiki müqavimət 1-4. Müxtəlif əks əlaqələrin (müsbət və mənfi ) tətbiqilə stabilləşdirmə əmsalının qiymətini və dinamiki müqaviməti yaxşılaşdırmaq olar. Ona görə də stabilizatorlarınəks əlaqələrə görə bölünməsi böyük praktiki əhəmiyyət kəsb edir.

1) Giriş gərginliyinə görə stabilləşdirmə əmsalını stabilizatorun giriş və çıxışdakı nisbi gərginliklər artımının nisbəti kimi təyin etmək olar :
,
burada ΔU_gir, ΔU_çıx – yük cərəyanı dəyişməz olduqda stabilizatorun giriş və çıxış gərginliklərinin artımı; U_gir, U_çıx – stabilizatorun nominal giriş və çıxış gərginlikləri.
2) Giriş gərginliyi dəyişməz olduqda çıxış gərginliyinin artımı ΔU_çıx yük cərəyanının artımı ΔI_y nisbətinə bərabər olan stabilizatorun daxili müqaviməti Ri:

3) Giriş gərginliyi və yük cərəyanı sabit olduqda çıxış gərginliyinin artımı ΔU_çıx ətraf mühit temperaturunun artımı ΔТ_əm nisbətinə bərabər olan stabilləşdirmənin temperatur əmsalı :

Qeyd olunan parametrlərdən başqa, gərginlik stabilizatorları energetik, kütlə qabarit və s. parametrlərlə də qiymətləndirilirlər. Kompensasiyalı stabilizatorun struktur sxemi şək.2.4-də göstərilmişdir.
Kompensasiyalı stabilizatorda çıxış gərginliyin stabilləşdirilməsi əks əlaqə vasitəsilə aparılır. Çıxış gərginliyi giriş gərginliyin təsiri və ya yük cərəyanının dəyişməsilə dəyişə bilər. O dayaq yüksəkstabil gərginliklə müqayisə olunur və üst-üstə düşmədikdə, onun qiyməti uygunlaşdırılır.Kompensasiyalı stabilizatorun iş prosesində tənzimləyici element kimi istifadə olunan transistor daxili müqavimətini dəyişir. Bu müqavimətdə Om qanununa görə gərginlik düşgüsü ΔU_TE baş verir. Bu anda çıxışda qida gərginliyinin lazımı qiymətinin alınması qədər gərginlik düşür. Bu o deməkdir ki, kompensasiyalı stabilizatorun tətbiqində giriş gərginliyi çıxış gərginliyindən çox olmalıdır.

Şək.2.4 Kompensasiyalı gərginlik stabilizatorun struktur sxemi.

Göstərilən sxemdə tənzimləmə elementinin ötürmə əmsalı K_T çıxış gərginliyinin giriş gərginliyindən asılılığını təyin edir. Yaxşı stabilizator üçün bu əmsal nə qədər az olsa, bir o qədər yaxşıdır. Giriş gərginliyinin döyünmələri stabilizatorun çıxışına çıxmaz. Ona görə tənzimləmə elementində adətən giriş gərginliyi bipolyar tranzistorun kollektoruna ötürülür. Adətən etalon gərginliyi U_ET stabilizatorun çıxış gərginliyilə üst-üstə düşmür, ona görə müqayisə sxemi və çıxış arasında bölücü əmsalı olan K_b gərginlik bölücüsü qoyulur. Lazımı stabilləşdirmə əmsalının alınması üçün müqayisə qurğusu və tənzimləyici tranzistor arasında sabit cərəyan gücləndiricisi quraşdırılır ki, o da xəta siqnalını U_E gücləndirir. İlgək gücləndirmənin ümumi əmsalı bu sxemdə belə təyin edilir:

Kompensasiyalı stabilizatorun iş prinsipini prinsipial sxem üzərində izah etmək olar. İki tranzistor üzərində qurulan belə sxem şək.2.5-də göstərilmişdir. Bu sxemdə tənzimləyici element kimi ümumi kollektorlu sxemə əsasən qoşulmuş tranzistordan VT₁ istifadə olunmuşdur. Müqayisə sxemi VT₂ tranzistorda realizə olmuşdur. Bu tranzistorun cərəyanı baza və emitter arasındakı gərginliklər fərqindən asılıdır.Etalon gərginlik mənbəyi kimi rezistor R₁ və stabilitron VD1 üzərində qurulan parametrik stabilizator istifadə olunmuşdur. Çıxış gərginliyi gərginlik bölücüsü R₃, R₄ vasitəsilə VT₂ tranzistorun bazasına daxil olur . Əgər gərginlik stabilizatorun çıxışında hər hansı bir səbəbdən artıb, onda tranzistor VT₂ açılaraq, kollektordakı gərginlik azalır. Kollektora VT₂ tranzistorun VT₁ bazası qoşulmuşdur və stabilizatorun çıxışında gərginlik azalır (yəni verilən qiymətə qayıdır). Analoji olaraq, mənfi əks əlaqə sxemi çıxışdakı gərginliyin azalmasında da işləyir 8-9.

Şək.2.5 Sadə kompensasiyalı gərginlik stabilizatorun prinsipial sxemi.

Kompensasiyalı gərginlik stabilizatoru çıxış kəmiyyətin avtomatik tənzimini ifadə edən qurğudur, yəni o giriş gərginliyi və çıxış cərəyanının dəyişməsində verilən həddlərdə yükdə gərginliyi təmin edir. Parametrik stabilizatorlardan fərqli olaraq kompensasiyalı stabilizatorlar böyük çıxış cərəyanları, kiçik çıxış müqavimətləri, böyük stabilləşdirmə əmsalları ilə fərqlənirlər. Kompensasiyalı stabilizatorlar müasir kompyüter, telefon və rasiyalarda geniş tətbiqini tapmışlar.