AZƏrbaycan respublikasinin təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti
İDARƏETMƏ ANLAYIŞI, İDARƏETMƏ ELMİ MAHİYYƏTİ VƏ PREDMETİ
Yüklə 1,28 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ПРОБЛЕМЫ ДОБРАЧНОГО ПОВЕДЕНИЯ МОЛОДЕЖИ: ПРЕДСТАВЛЕНИЯ ОБ ИДЕАЛЬНОМ ПАРТНЕРЕ
- TƏHSİL İSLAHATLARI , TƏHSİLİN GEDİŞİNDƏ PROBLEMLƏRİN ARADAN QALDIRILMASI
- U Ş AQLARINM Ü SS İ S Ə L Ə R Ə YERL ƏŞ D İ R İ LM Ə S İ N İ
- İ Y İ M Ə S Ə L Ə L Ə R İ
İDARƏETMƏ ANLAYIŞI, İDARƏETMƏ ELMİ MAHİYYƏTİ VƏ PREDMETİ Quliyev SeyranSiracəddin o. BDU-nun II kurs magistrantı Seyran_quliyev@mail.ru İdarəetmə çox qədim olmasına baxmayaraq, o bir elm və tədqiqat sahəsi kimi nisbətən yenidir. Amma buna baxmayaraq baş veren prosesler sosiologiya, psixologiya, ve politologiya kimi elm sahelerinin mutefekkirlerini bu saheye daha çox diqqət etməyə vadar etmişdir və əsaslı araşdirmalar üçün işlər görülmüşdür və indi də görülməkdədir. İdarəetmə deyilərkən nə nəzərdə tutulur sualına aydınlıq gətirərməyə çalışarkən baş vurduğun ədəbiyyatların demək olar ki, hamısında aşağıdaki kimi mənalandırmalar yer alir : İdarəetmə hər hansı bir obyektə, prosesə müxtəlif vasitələrlə təsir edib, onu mövcud vəziyyətdən arzu olunan vəziyyətə gətirə bilmək fəaliyyətidir İdarəetmə prosesi canlı və cansız təbiətin, ictimai həyatın bütün hadisələrinə xas olan bir prosesdir. Bununla əlaqədar olaraq idarəetmənin üç əsas növü vardır: - cansız təbiətin idarə edilməsi. Məsələn, maşın, texnoloji idarəetmə; - canlı təbiətin, orqanizmin idarə edilməsi. Məsələn, fizioloji, biokimyəvi və biofiziki idarəetmə; - şüurlu, sosial idarəetmə - cəmiyyətin idarə edilməsi. Hər bir idarəetmə növü öz növbəsində müxtəlif sahələrə ayrılır. Məsələn, sosial idarəetmə özünə aşağıdakıları daxil edir: cəmiyyətin, ictimai təşkilatların idarə edilməsi və s. Lakin bütün idarəetmə sistemini üç iri sahəyə bölmək olar: siyasi idarəetmə, iqtisadi idarəetmə və dövlət idarəçiliyi. İdarəetmə hər şeydən əvvəl fərdlərin, sosial qrupların öz məqsədlərini yerinə yetirmək üçün göstərdikləri şüurlu fəaliyyətin xüsusi forması olmaqla, qərarların hazırlanması və həyata keçirilməsindən, nizamlayıcı fəaliyyət və informasiya mübadiləsindən, prioritetlərin müəyyənləşməsi və konkret məqsədlərin əldə olunmasından ibarətdir. İdarəetmə eyni zamanda cəmiyyətin intellektual səviyyəsinə əsaslanaraq insanların məlum obyektə və onun dəyişilməsinə yönəlmiş hərəkətlərinin məcmusudur. İdarəetme- öncədən muəyyənləsdirilmiş məqsəd və vəzifələrə catmaq ucun əldə olunan qaynaqlardan ( personal, texniki avadanliq, maddi vesait, informasiya ve s ) istifadə ədərək şüurlu şəkildə həyata keçirilən bir fəaliyyətdir. Ədəbiyyatların müəyyən qismində menecment termini idarəetmə ilə eyni mənada işlədilir. Fikrimcə bunlar bir-birindən fərqli məfhumlardır. İdarəetmə daha genişdir və demək olar ki, butun sahələrdə işlədilə bilər. Lakin menecment isə idarəetmənin bir hissəsidir və yalnız sosial-iqtisadi proseslərdə işlədilir. Bu barədə dos. Fazil Vahidovun da fikirləri önəmlidir: Belə ki, o , müəllifi olduğu Sosiologiya dərsiliyində qeyd edir ki, idarəetme və menecment anlayışlarıni texniki mənada sinonim kimi qebul edə bilərik. Amma bununla belə menecment kommersiya idarəetməsinin instrumentidir. İdarəetmə isə insanların qarşılıqlı fəaliyyətini nizamlayan mexanizmdir . Menecment, sərbəst elm və fəaliyyət sahəsi kimi XX əsrin əvvəllərində ozunu təsdiq etmişdir. Menecmentin inkişafına əsas təkan verən qüvvə İngiltərədə baş vermiş sənaye inqilabı olmuşdur. Amma idarəetmənin inkişafında və uğurlarında əhəmiyyətli sıcrayış ilk dəfə Amerikada yaranmışdır. Qərb alimləri belə hesab edirlər ki, ilk dəfə idarəetməyə elmi yanaşma 1911-ci ildən yaranmışdır. Məhz o vaxt, Amerikalı muhəndis-mexanik Frederik Uilson Teylor (1856-1915) ozunun “Elmi idarəetmənin prinsipləri” kitabını dərc etdirmişdir. Elə o vaxtdan da menecment ənənəvi olaraq idarəetmə elmi kimi və mustəqil fəaliyyət sahəsi kimi qəbul edilir. Belə olduğu təqdirdə də hər elm kimi idarəetmə elminin də mahiyyəti məsələsənin açılması gündəmə gəlir. Bu barədə danışarkən qey edə bilərik : İdarəetmə elminin mahiyyəti idarəetmə prosesində insanların məqsədyönlü fəaliyyət qanunlarının, qanunauyğunluqlarının aşkar edilməsindən, prinsip, funksiya, forma və üsullarının müəyyənləşdirilməsindən ibarətdir. Bundan başqa idarəetmənin konkret obyektləri aşağıdakılardan ibarətdir: ayrı-ayrı müəssisələr və təşkilatlar, konkret xalq təsərrüfatı sahəsi, cəmiyyətdə baş verən iqtisadi, siyasi, hüquqi və ideoloji proseslər. Bu elmin də özünəməxsus predmeti vardır. Aydındır ki, elmin məzmunu onun predmetindən daha genişdir. Qeyd edək ki, idarəetmə elminin məzmunu əsasən aşağıdakı kimi müəyyənləşdirirlər: idarəetmə nəzəriyyəsi; idarəetmə metodları; idarəetmənin təşkili; idarəetmə texnikası. Bu bölmələrin hər biri öz növbəsində bir sıra idarəetmə məsələlərindən ibarətdir. Başqa elm sahələri kimi idarəetmə elmi də dünyagoruşun yaranmasında fəal rol oynamalıdır. Çünki bu elmin problemləri, müddəaları muasir dövrdə ön plana kecmişdir. Lokal və ya qlobal səviyyəli olmasından asılı olmayaraq idarəetmənin elmi-praktik əsaslarının düzgün müəyyənləşdirilməsi üçün fundamental araşdırmalar və analitik materiallar ortaya çıxarmaq, növbəti mərhələdə isə ona müvafiq taktiki və strateji əsaslar formalaşdırmaq zəruridir. Bu noqteyi-nəzərdən, muxtəlif sahələrdə idarəetmə ilə bağlı əsaslı tədqiqatlar aparan tədqiqatcı-alimlərin əsərləri xususi əhəmiyyət kəsb edir. İdarəetmənin sosiologiyasına dair məsələləri araşdırarkən idarəetmə əməyi mövzusuna toxunmaq və buna aydınlıq gətirmək zərurəti ortaya çıxır. Bəzən bu anlaşılmazlıqla qarşılanır və idarəetmə əməyi deyilərkən konkret olaraq nə nəzərdə tutulur məsələsi tam aydınlaşmamış qalır. Belə ki, sosioloqlara görə idarəetmə əməyi - ictimai əməyin bir növü olub istehsal kollektivlərinin qarşısında qoyulan məqsədə çatmaq üçün istiqamətlənmiş məqsədyönlü fəaliyyətdir. Geniş mənada idarəetmə əməyi idarəetmə sahəsində hər cür əmək kimi başa düşülür. Daha dar mənada isə idarəetmə əməyinin müəyyənləşdirilməsi inzibati idarəetmənin funksiyalarının icra edilməsi deməkdir. İdarəetmə əməyinin xüsusiyyətləri Bu xüsusuiyyət aşağıdakılardan ibarətdir: Əməyin xüsusiyyətləri-intellektual, zehni əmək; 2) Təsir etmə səciyyəsi-inzibati,təşkilati, bütövlükdə idarəedici; 3) Əmək cismi-informasiya; 4) əmək vasitələri-hesablama texnikası,təşkilatı texnika; 5) maddi nemətlər istehsalına təsiri-qeyri müstəqim; 6) əməyin son nəticəsi-idarəetmə qərarları. İdarəetmədə əməyin elmi təşkili (ƏET) o zaman müsbət nəticə verir ki, onun prinsipləri metodları idarəetmənin bütün mərhələlərində-ustadan nazirə qədər-həyata keçirilmiş olsun. ƏET-nin təşkilati-texniki əsasının xüsusi təşkilati prinsipləri vardır. Bu prinsiplər aşağıdakılardır: a) hərəkətə qənaət prinsipi. Bu prinsip işi yernə yetirərkən artıq, lazımsız, təkrar hərəkətlərin qarşısını almağı, əmək metodlarını təkmilləşdirməyi tələb edir. b) iş yerinə xidməti tənzim edən prinsip. Burada iş yerinə xidmətə sərf olunacaq vaxtı əvvəlcədən qeydə almalı, onun pozulmasına imkan verilməməlidir. c) işçinin ixtisasının onun yerinə yeritdiyi işə uyğun gəlməsi prinsipi. d) əmək normalarının texniki, iqtisadi, və psixofizioloji əsaslandırılması prinsipi və s.
ПРОБЛЕМЫ ДОБРАЧНОГО ПОВЕДЕНИЯ МОЛОДЕЖИ: ПРЕДСТАВЛЕНИЯ ОБ ИДЕАЛЬНОМ ПАРТНЕРЕ Бугадинова Рамина Абусалатовна, докторант кафедры социологии, БГУ. Развитие современных семейных отношений в немалой степени основаны на добрачном поведении молодежи, которое, в свою очередь, формируется под влиянием семейных отношений их родителей. Общество, как известно, воспроизводит установки прошлого, в том числе и связанных с семейными стереотипами. Как отмечают исследователи, «традиционно женскими, фемининными качествами принято считать пассивность, зависимость, эмоциональность, интуитивность, иррациональность, эмпатийность и т. п. Совокупная гендерная роль женщины включает в себя содержание ролей «мать», «жена», «домашняя хозяйка», «хранительница очага» и только потом «работница», «профессиональный деятель». Смысловая нагрузка мужской традиционной гендерной роли содержит в себе «добытчика», «защитника», «профессионального деятеля», «главу семьи» и только потом «мужа», «отца». Маскулинными в рамках традиционного взгляда подразумеваются следующие характеристики: доминантность, социальная активность, агрессивность, рационализм, логичность и т. п.» [1, с. 229-233]. В этом плане нам представилось интересным исследовать представления молодых юношей и девушек о будущем брачном партнере, каким они видят его в идеале. В исследовании принимало участие 75 человек, все в возрасте от 20 до 23 лет, в основном студенты, которые представляют собой практически все регионы страны. Мы считаем, что в данном случае здесь будет отражены все представления о будущем семейном партнере, и отражать в себе стереотипы регионов и отдельных этнических групп и общностей. 36 юношей и 39 девушек участвовали в опросе. Была применена методика личностного семантического дифференциала Ч.Осгуда. Известна методика опроса и анализа полученных данных. Для анализа выделяется следующий ряд факторов: оценки (общей привлекательности); силы личности; эмоциональности; социального статуса; зависимости; эмпатийности; современности; фемининности (традиционно «женских» качеств); маскулинности (традиционно «мужских» качеств); андрогинности (гендерно нейтральных качеств) [2]. Как подчеркивает автор, при использовании методики ЛСД для лучшего усвоения и понима ния студентами своих гендерных особенностей важно дать им следу ющую информацию: • факторы эмоциональности, зависимости, эмпатийности, фемининности отражают достаточно традиционные взгляды на женщину, потому высокие показатели по этой группе говорят о весьма тра диционной оценке исследуемых образов; • высокие значения по факторам силы личности, социального ста туса, современности, маскулинности говорят о довольно традици онном взгляде на исследуемые образы мужчин; • факторы общей привлекательности и андрогинности гендерно нейтральны [там же]. Поскольку рамки конференции не позволяют привести всю полученную информацию и ее анализ, ограничимся лишь замечанием о том, что указанные замечания полностью соответствуют полученным данным. С точки зрения оценки, силы и активности выявлены традиционные взгляды в представлениях об идеальном партнере.
2.Кустова О.Л. Исследование гендерных стереотипов методом личностного семантического дифференциала // http://www.pedlib.ru/ TƏHSİL İSLAHATLARI, TƏHSİLİN GEDİŞİNDƏ PROBLEMLƏRİN ARADAN QALDIRILMASI Əliyev Rəcəbəli Həciağao. “Sosioloji problemlər” BDU-nun ETLin böyük elmi işçisi. Təhsil institutu müstəqil dövlətin inkişafında və möhkəmlənməsində çox mühüm yer tutur. Təsadüfi deyildir ki, xalqımızın Ümummilli Lideri H.Əliyev təhsili millətin gələcəyi kimi mənalandırırdı. Təhsilə yüksək qayğı və diqqət göstərməyin zəruriliyi haqqında Ulu öndərin göstəriş və tövsiyyələri müasir cəmiyyətimizin siyasi rəhbərliyi tərəfindən dönmədən həyata keçirilməkdədir. Bunun nəticəsidir ki, hazırda ölkəmizdə təhsil islahatları ardıcıl sürətdə aparılır, bu sahədə diqqətəsayan uğurlar əldə edilir. Ali təhsilin inkişafında istiqamətləri irəlicədən müəyyənləşdirmək, müsbət yönümlü meyillərin fəaliyyətinə şərait yaratmaq, mənfi-neqativ tendensiyaları neytrallaşdırmaq və aradan qaldırmaq üçün elmi tövsiyyələr işləyib hazırlamaq, ınüstəqil dövlətimizin təhsil siyasətinin priopitetlərindəndir. Yuxarıda qeyd olunan vəzifələrin uğurla həll olunmasında konkret sosioloji tədqiqatlar və onların nəticələrinin təhlil edilərək ümumiləşdirilməsi mühüm yer tutur. Ali məktəblərdə tədrisin səmərəliliyinin yüksəldilməsini və keyfiyyətinin yaxşılaşdırılmasını, onu maddi-tcxniki bazasının möhkəmləndirilməsindən, tədris- tcxniki bazasının möhkəmləndirilməsindən, tədris-tcxniki vasitələrlə təchizatının təmin cdilməsindən kənarda təsəvvür ctmək qcyri-mümkündür. Müəllim tədrisinin əsas nüvəsini təşkil etdiyi üçün bu prosesin səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi də onıın göstəricilərindən bilavasitə asılıdır. Ali məktəbdə tədrisin təşkili öz məzmunu etibarilə birinci növbədə müvafiq ixtisasların proqramlarını öyrədən fəaliyyəti ilə bağlıdır. Müəllimlə ali məktəb dövründə tələbələrə öz seçdikləri ixtisas üzrə hərtərəfli və sistemli biliklər vermək məqsədi ilə fəaliyyət göstərirlər. Ali məktəbdə təhsilin səmərəli təşkili tədris olunan fənlərin metodiki təminatı (dərslik, dərs vəsaiti, proqram və s.) ilə bilavasitə bağlıdır. Bu baxımdan vəziyyətin necə olduğunu sorğu materialları sübut edir. Ali məktəbdə təhsilin müasir səviyyəsinin qiymətləndirilməsinin çox mühüm istiqamətini burada demokratiyanın inkişafı səviyyəsi və buna müvafiq olaraq tələbələrin tədrisin idarə olunmasında iştirakı onların özünü idarə fəallığının dərəcəsi üzrə olan göstəricilər təşkil edir. Sorğu materiallarının təhlili bu yönümdə qazanılmış uğurları və mövcud nöqsanları əyani surətdə göstərir. Əvvəlcə onu qeyd edək ki, son dövrlərdə universitet rəhbərliyinin tədrisin keyfıyyətini yaxşılaşdırmaq, burada demokratiyanı inkişaf etdirmək və tələbələrin biliyinin qiymətləndirilməsində obyektivliyi və şəffaflığı təmin etmək yolunda həyata keçirdiyi ardıcıl tədbirləri tələbələr yüksək qiymətləndirir və buna öz fəallıqlarını artırmaqla cavab verirlər. Ali məktəbdə tələbələrin fəallıq səviyyəsinin qiymətləndirilməsinə bir sıra amillər təsir göstərir. Onların sırasında təhsilin keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması tədrisin maddi-texniki təchizatının möhkəmləndirilməsi, tədrisdə demokratiyanın genişləndirilməsi tələbələrin biliyinin qiymətləndirilməsində şəffaflıq göstəriciləri və neqativ hallarda qarşı mübarizənin təşkili səviyyəsi xüsusi yer tutur. Sorğu materiallarının təhlili belə bir qənaətə gəlməyə əsas verir ki, müasir ali məktəb tələbəsi tədrisin ümumi vəziyyətini obyektiv qiymətləndirməyi bacarır və bu prosesi gələcəkdə yaxşılaşdırmağın konkret yolları haqqında kifayət qədər aydın təsəvvürə malikdir. Ali təhsil prosesinin humanistləşməsi meyli başlıca olaraq aşağıdakı iki istiqamətdə təzahür edir. Birinci istiqamət öz məzmununa görə humanist problematika ilə bilavasitə bağlı olan ictimai fənlərin tədrisinin yaxşılaşdırılması və keyfıyyətinin yüksəldilməsində ifadə olunur. Ali təhsilin humanistləşməsi meylinin ikinci mühüm istiqamətini ixtisas fənlərinin məzmunu ilə bağlıdır. Başqa sözlə, deyilsə ixtisas fənlərin tədrisi proqramları ilə tərtib edilməlidir ki, onlar yalnız müvafiq ixtisas üzrə bilik verməklə məhdudlaşmasın, humanizm məsələlərinə də xeyli yer verilsin. Bu işin vacibliyi onunla şərtlənir ki, müasir ali təhsil sisteminin əsas vəzifəsi öz peşə sahəsi üzrə yüksək ixtisaslı kadr hazırlamaqla yanaşı müasir ruhlu, ölkənin daxilində beynəlxalq miqyasda baş verən prosesləri ayıq gözlə qiymətləndirməyi bacaran layiqli vətəndaş yetişdirməkdir. Ümumilikdə götürdükdə hazırda dövlətimizin ali təhsil strategiyasında açıq cəmiyyətin qurulması və bazar iqtisadiyyatının tələblərinə cavab verən yüksək ixtisaslı mütəxəssis kadrları hazırlanması mərkəzi yer tutur. Son illərdə bu xəttin həyata keçirilməsi sahəsində ciddi irəliləyişlər əldə cdilmişdir. Sosioloji sorğu materiallarının təhlili sübut edir ki, tələbələr sözügedən istiqamətdə qazanılmış uğurları dəyərincə qiymətləndirirlər. Bunu anketdə qoyulmuş “BDU-da təhsilin indiki səviyyəsi sizi qane edirmi?” sualına verilmiş cavablardan da görmək olar. Ali məktəbin tədris prosesində də müvafiq ifadə olunan bu prosesi sürətləndirmək üçün ixtisas fənlərinə dair mühazirə mühazirələrdə və seminar məşqələlərində humanizm ideyalarının təbliğinə diqqəti artırmaq zəruridir. Digər tərəfdən humanizm prinsipləri ilə bilavasitə bağlı olan humanitar fənlərin tədrisinin keyfiyyətini yüksəltmək vacibdir.
UŞAQLARINMÜSSİSƏLƏRƏYERLƏŞDİRİLMƏSİNİNSOSİAL-İQTİSADİVƏPSİXOLOJİSƏMƏRƏLİLİYİMƏSƏLƏLƏRİ Aysel Qasımova Azərbaycan Universitetinin müəllimi Uşaqlarla bağlı təhlil prosesinə insan-cəmiyyət münasibətləri sisteminin müxtəlif aspektlərinin cəlb edilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Ümumfəlsəfi baxımdan insan biososial və psixoloji varlıqdır. Bu anlayışın bütün tərkib elementləri – bioloji, sosial və psixoloji aspektləri müvafiq müəssisələrə cəlb olunan uşaqlarla bağlı problemlərin həlli baxımından əhəmiyyətlidir. Araşdırmalar göstərir ki, uşaqların sığınacaq tipli müəssisələrə yerləşdirilməsi təkcə sosial amillərləşərtlənmir. Burada bioloji və psixoloji amillər də mühüm rol oynayır. Ona görə də bu amillərin qarşılıqlıəlaqə və təsirdə nəzərdən keçirilməsi daha məqsədəmüvafiqdir. Məsələyə bir qədər ümumi yanaşsaq, deyə bilərik ki, insanın özü (bu halda müəssisələrə yerləşdirilən uşaqlar), onun yaşayış yeri vəətraf mühitlə qarşılıqlı təsiri bütöv bir sistemdir. Çünki insana yaşadığı yerin, geniş mənada ətraf mühitin təsiri həm insanın öz imkanlarından, həm də gerçək mühitdəki amillərdən asılıdır. Qabriel Tard yazırdı ki, «əgər sosial varlıq eyni zamanda həm də təbii, hissiyyatlı və xarici təbiətin təəssüratlarıüçün, eləcə də kənar cəmiyyətlərin təsiri üçün açıq olan bir varlıq olmasaydı, onda dəyişməyə qətiyyən qabiliyyəti olmazdı» (Q.Tard. Təqlidqanunları. Bakı: 2009, s.91). Bioloji amil və ya qüsurlar adətən aşkar hiss olunduğundan, onlarla bağlı məsələlər nisbətən asan dərk edilir. Psixoloji faktorların aşkarlanması isə müəyyən diaqnostik testləşdirmələrdən sonra mümkündür. Deməli, psixoloji resursları da təhlil etmək çox vacibdir. Bunları 4 əsas qrupa bölmək olar: 1.qavrama, hərəkətlər; 2.hisslər, tələbatlar, münasibətlər; 3.əqli qabiliyyətlər; 4. özünüqiymətləndirmə. Ətraf mühitlə qarşılıqlıəlaqə və təsir prosesində ailə mühitinin özünəməxsus yeri vardır. Evdə uşaq öz bacarıqlarını inkişaf etdirməli, öz hiss və tələbatlarını dərk etməli, onların idarə etməyi bacarmalı, əqli qabiliyyətlərini artıqmalı, öz imkanlarına istinadən baxışlarını və dəyərlərini formalaşdırmalıdır. Uşaq həmçinin özünə qulluq etməyi və sağlamlığının qayğısına qalmağıöyrənməlidir. Evdə digər ailəüzvləri ilə birgə yaşaması, onlardan öyrənməyəçalışması, emosional yaşantılarla ünsiyyətdən istifadə, eləcə də ev işlərində iştirak etmək və müəyyən tapşırıqları yerinə yetirmək sayəsində uşaq həyat üçün vacib olan bacarıqlarıəldə edir. Uşaqlar böyüklərlə müqayisədəətraf mühitlə qarşılıqlıəlaqədə xeli fərqli olurlar. Kiçik uşağın psixi və fiziki inkişafı onu evdəəhatə edən əşyalarla, yaxud şəraitlə «təmasda» keçir. Belə sosial əlaqə uşaq üçün çox vacibdir. Uşaqlıq və yeniyetməlik illərində bu «təmas»dan məhrum olan insanlar çox zaman emosional cəhətdən yetkin olmurlar. Əqli inkişafdan geri qalma təfəkkürün daha bəsit struktura malik olması və xarakter etibarilə daha konkret olması deməkdir. Qapalı müəssisəşəraitində sosial və fiziki mühitlə qarşılıqlıəlaqə prosesindəəqli geriliyə səbəb olacaq təsirlər bir sıra mühüm amillərləşərtlənir: uşağıın fiziki və psixi imkanları; uşaq qapalı müəssisəyə yerləşdirilənədək onun ailəsindəki vəziyyəti (sosial və fiziki resurslar); qapalı müəssisəyə yerləşdirmə proseduru (ayrılıq); müəssisənin sosial və fiziki standartları; ətrafdakı insanların (siyasətçilər, inzibatçılar, ekspertlər, ictimaiyyətin müxtəlif nümayəndələri və s.) məlumatlılığı və münasibəti. Ətrafdakıların laqeydliyi də hərəkət sahəsini xarakterizə edən şərtlərdəndir. Bu halda aparıcı amil müəssisənin müəyyənləşdirdiyi və qanunvericiliyə zidd olmayan standartlardır. Hissiyyatın daha adekvat stimullaşdırılması və seçim imkanlarının olması ciddi inkişaf geriliyi olan insanlara hərəkət etmək baxımından daha sakit olmaq imkanı yaradır və onlar özlərinə daha az xətər yetirirlər. Bu zaman sensomotor treninq və düşünülmüş fəaliyyətlərhərəkətin inkişafına müsbət təsir göstərir. Göstərilən amillərin emosiyalara, tələbatlara və münasibətərə təsiri də diqqətdən yayınmamalıdır. Qapalı müəssisələrədə yaşayan və intellektual pozuntuları olan uşaqlar ailədə yaşayan həmyaşıd uşaqlarla müqayisədə az gülürlər. İri müəssisələrin sakinləri üçün sevincin (gülüşün), yaxud kədərin (ağlamağın) açıq şəkildə büruzə verilməsi çox tipik hal deyildir. Məlumdur ki, bu insanların müəssisələrə düşməzdən öncə də emosional pozuntuları olur. Bu müəssisələrə düşdükdən sonra onların durumu frustratik həddəçatır (emosional hisslərin sönməsi, ağrıların hiss edilməməsi və s.). Çox ciddi inkişaf gerilikləri olan uşaqlar üçün müvafiq situasiya daha gərgin olur, çünki onlar tamamiləçarəsiz vəziyyətə düşdüklərindən, demək olar ki, müdafiəsiz olurlar. Ayrılığın emosiyalara təsiri xüsusilə güclü olur. Bir və ya bir neçə böyük adamla etibarlı eosional əlaqələr quran uşaq ayrılığın öhdəsindən necə gəlməyi illər ərzində mənimsəməyəçalışır. Uşağı müəssisəyə yerləşdirərkən onun reaksiyasıüç mərhələdən ibarət olur: əvvəllər etiraz, hiddət, göz yaşları, sonra onunla görüşə gəlmiş valideynlərinə panik sarılma, bir qədər sonra isə etinasızlıq, laqeydlik və bunun nəticəsi olaraq heç kəsdən fərqlənməyən yadlaşmış, özgələşmiş valideynlər. Qapalı müəssisə sakinlərinin emosional durumuna neqativ təsir göstərən bir hal da gözlənilməz hadisələrin baş verməsidir. Ayrı-ayrı heyət üzvlərinin müxtəlif qayda və tələbləri olur, gündəlik həyatda müəyyən dəyişikliklər baş verir, dostlar tez-tez dəyişir, müəssisə sakinləri başqa yerə göçürülür və s. Qapalı müəssisəyə yerləşdirmə müxtəlif tələbatlara da neqativ təsir göstərir. Müvafiq hadisəyə reaksiya olaraq həmin uşaqlarda ya iştahın pozulması, ya da, əksinə acgözlük yarana bilər. Ayrılığın nəticəsi olaraq uşaqlar ya yuxusuz qala bilər, ya da əzizlərinin xiffətini çəkərək halsız olub davamlı yata bilərlər. Bir tədqiqatda intellektual pozuntuları olan iki qrup uşağın müqayisəsi aparılmışdır: Daun sindromu olan 65 uşaqdan 40-ı qapalı müəssisəyə yerləşdirilir, qalan 25-i isə evdə yaşamaqda davam edir. Qapalı müəssisəyə köçürülmüş bütün uşaqların tualetə sərbəst getmək, ondan istifadə etmək, yemək yemək bacarıqları nəzərəçarpacaq dərəcədə pisləşmişdir. Daha geniş və rahat həyat məkanına malik ikinci qrup uşaqların isəbütövlükdəöz təbii ehtiyaclarına nəzarət edə bilmələri müşahidə edilmişdir. Ətrafdakışəraitin dəyişdirilməsi ilk növbədə onu göstərir ki, hətta ciddi inkişaf gerilikləri olan insanlar belə, lazımi şərait yaradıldığı təqdirdə təlimləndirilə bilər, funksional bacarıqların elə səviyyəsinəçata bilərlər ki, elementar sosial adaptasiyanı mümkün etsin. Münasibətlər məsələsi daha mürəkkəbdir. Cüzi inkişaf geriliyi olan insanlar arasında yaşayışşəraitinə dair beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən aparılan bir tədqiqat maraq doğuran aspektləri üzəçıxarmışdır. Müvafiq məsələyə münasibət bildirməli olanların 71%-i qeyd etmişdir ki, otaq qapılarının bağlanmasından narazıdırlar, 31%-i isə bildirmişdir ki, heyət arasında qapını döydükdən sonra otağa daxil olmaq vərdişi yoxdur. Sübut olunmuşdur ki, qapalı müəssisələrə yerləşdirilmiş intellektual geriliyi olan uşaqlar böyüklərlə daha az əlaqədə olurlar. Onların ən ülvi arzusu ailələrinə qovuşmaqdır vəçox təəsüf ki, əksər hallarda bu, elə arzu olaraq da qalır. Beləliklə, emosional pozuntular daha çox həmin insanlara göstərilən qayğıdan asılıdır, yəni onların yaşadıqları mühit əsas kimi çıxış edir. Qapalı müəssisələrdə yaşayış mühiti intellektin – əqli qabiliyyətlər və biliklərin inkişafına da müəyyən səviyyədə neqativ təsir göstərir. Belə müəssisələrdə yaşayış mühiti kiçik uşaqlara daha pis təsir edir. Əqli qabiliyyətlər, o cümlədən nitq-dil imkanları stimullaşdırıcı mühitdən – böyüklərin əhatəsindən, dostların mövcudluğundan və s. çox asılıdır. Aşağı səviyyəli özünüqiymətləndirmə intellektual pozuntuları olan insanların bir çoxuna xasdır. Məhz bu səbəbdəndir ki, onlar danışmağa daha pis və könülsüz meylli olurlar. Özünüqavrama insanın özünün özünü anlayış təsəvvürüdür. Onunla sıx bağlı olan özünüqiymətləndirmə insanın özü haqqında kompleks obrazıdır. Bu obraz situasiyadan asılı oluraq dəyişə bilər. Lakin ətrafdakıların beləinsanlar haqqındakı bilgiləri və onlara münasibətləri həmin insanların inkişafına ciddi təsir göstərir. Adi halda ən əhəmiyyətli insanlar valideynlərdir, sonra dostlar və qohumlardır. Qapalı müəssisələrdə yaşayan insanların timsalında bu funksiyanıüzərlərinə götürənlər işçi heyətin üzvləridir. Öz uşaqlarını qapalı müəssisəyə yerləşdirmiş validenlər psixoloji cəhətdən ağır həyati situasiyada olurlar. Onlar bu faktıöz həyatlarının bir hissəsi kimi qəbul etməyəçalışmalı, uzun müddət tələb edəcək adaptasiya prosesi keçirməlidirlər. Bununla yanaşı, qeyri-institutlaşma və qapalı müəssisələrin durumunun yaxşılaşdırılması yolları da axtarılmalıdır (qohumlarla əlaqələrin gücləndirilməsi; işçi heyəti təlimləndirilməsi; uşaqlara emosional dəstək verilməsi; işçilərin daha çox köməkçi heyət və məsləhətçilər qismindəçıxış etməsi; himayədarlıq qayğısının artırılması; sosial köməyin göstərilməsinə məsul olan müəssisələrin işinin yenidən qurulması və s.). Xüsusi qayğıya ehtiyacı olanlara ən səmərəli yollar axtarmaqla kömək göstərilməlidir. Bu, necə deyərlər, həqiqətdir, həm də «ümumi qanundur». Dahi mütəfəkkir Aristotel qeyd edirdi ki, «həqiqət vəümumi qanun əbədi mövcuddur və heç vaxt dəyişmir, ona görə ki, həm həqiqət, həm dəümum qanun təbiətlə uyğundur, yazılı qanunlar isə tez-tez dəyişir» (Aristotel. Ritorika. Bakı: 2008, s.63-64). Böhran vəziyyətlərində ailələrə yardım göstərmək, uşaqları ailələrə vermək və s. kimi xidmətlər üçün qısamüddətli maliyyə vəsaiti tələb olunur. Hər zaman sığınacaq əsaslı uşaq müəssisələrinin müəyyən formalarına ehtiyac olsa da, onlar çox az sayda uşaq üçün zəruri ola bilər. Araşdırmalara əsasən belə qənaətə gəlmək olar ki, uşaqlar və ailələr üçün müxtəlif xidmətlər göstərən çoxsaylı inteqrasiya olunmuş sosial xidmətlər müəssisə qayğı sisteminə nisbətən daha sərfəlidir. «Uşağın inkişafı uşaqlıqda yetkinləşməyə uyğun olaraq fizioloji, psixoloji və sosial davranışda müntəzəm surətdə başverən dəyişikliklərdir» (Bolğşoy tolkovıy soüioloqiçeskiy slovarğ. Tom 1. M.: 2001, s.175). Ona görə də BMT-nin Uşaq Hüquqları konvensiyasında təsbit edildiyi kimi, uşağın şəxsiyyət kimi tam və ahəngdar inkişafıüçün onun ailə, məhəbbət, anlaşma və qayğı mühitində böyüməsi çox vacibdir. Araşdırmalar göstərir ki, respublikamızda xüsusi himayəyə ehtiyacı olan uşaqlara münasibətdəəsaslı siyasət işlənib hazırlanmışdır. Bunu ondan görmək olar ki, internat müəssisələrində tərbiyə alan yetim və valideyn himayəsindən məhrum olan uşaqların sayı xeyli azalmışdır: 2001-ci ildə 2752 nəfər - 2010-cu ildə isə 1637 nəfər (Azərbaycanın statistik göstəriciləri. Bakı: 2010, s.226). Yüklə 1,28 Mb. Dostları ilə paylaş:
|