AZƏrbaycan respublikasinin təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti
ŞƏXSİYYƏTİN TƏRBİYƏSİNDƏ QURAN ƏXLAQI
Yüklə 1,28 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- BOŞANMA VƏ BOŞANMANIN YARATDIĞI FƏSADLAR
- MÜƏLLİMİN PEDAQOJİ KEYFİYYƏTLƏRİNİN PEŞƏ FƏALİYYƏTİNƏ TƏSİRİNİN PSİXOLOJİ MƏSƏLƏLƏRİ
- TƏFƏKKÜR PSİXİ PROSES KİMİ
- SOSİOLOGİYA VƏ SOSİAL İŞ
- AÇIQ HÖKUMƏT KONSEPSIYASININ AZƏRBAYCANDA TƏTBIQI XÜSUSIYYƏTLƏRI
- БРЕНД КАК СОСТАВЛЯЮЩАЯ МАРКЕТИНГА
- UŞAQ VƏ YENİYETMƏLƏRƏ QARŞI MƏİŞƏT ZORAKILIĞI SOSİAL PROBLEM KİMİ
- AZƏRBAYCANDA GƏNCLƏR SİYASƏTİNİN TƏŞKİLİ
- XRONİK ALKOQOLİZM VƏ ONUN MÜALİCƏSİ
ŞƏXSİYYƏTİN TƏRBİYƏSİNDƏ QURAN ƏXLAQI Məməmmədova Tünzalə Ramazan q. BDU-nun II kurs magistrantı Quran əxlaqına uyğun yaşadıqda uşaqlarını din əxlaqı ilə böyüdərək dövlətə və millətə xeyirli insanlar olması üçün səy göstərən, öz aralarında da sevgi və hörmətlə davranan, hərəkətləri və danışıqları ilə uşaqlarına nümunə olan ata-analar üzə çıxar. Nəticədə də ata-anaya itaət edən, hətta Allahın əmrinə uyğun olaraq onlara: “Of”, – belə deməyən, doğru ilə yanlışı hələ kiçik yaşlarından etibarən ayırd edə bilən, vicdanını dinləyərək pis işlərdən çəkinən uşaqlar böyüyər. Lazım gələrsə, dövləti üçün canını təhlükəyə atar, dövlətinin, millətinin mənfəətini öz mənfəətindən üstün tutar. Milli-mənəvi dəyərlərini cidd-cəhdlə qoruyar. Din əxlaqının hakim olduğu mühitdə tələbələr də dövlətə, millətə hörmət və sevgi bəsləyər. Nəinki onlara qarşı mübarizə aparar, əksinə, dəstək olub yardım edər. Dövrümüzdə olduğu kimi, polisə hücum etməz, dövləti qoruyan və müdafiə edən bu mühafizəçilərə çox hörmət edərlər. Bütün cəmiyyət dövlətə və polisə tam etibar edər və sahib çıxar. Tələbə etiraz aksiyaları, qardaşlar arasında dava-dalaş, sağ-sol qarşıdurmaları kimi problemlər aradan qalxar. Çünki heç kimin bir-birilə yola getmədiyi, mübarizəyə təşviq edən məsələ qalmaz. İnsanlar Allahın bildirdiyi gözəl əxlaq anlayışını mənimsəyər, nəticədə, bir-birinin ziddinə getməz. Problemlərin həllində hər kəs özünü qarşısındakının yerinə qoyar, mərhəmət edər, anlayışla yanaşar. Beləliklə, hər problem qısa müddətdə xoşluqla həll olunar. Bu cür mühitdə dövlət də rahat idarə olunar. Ölkədə təhlükəsizlik və asayiş bərqərar olar. Rəhbərlər də insanlara qarşı çox ədalətli, mərhəmətli olar, hər cür ədalətsizlik aradan qalxar. Ona görə, özləri də hörmət görərlər. Nəticədə, dövlətin təməli də çox güclü və sarsılmaz olar. İnsanların rahat yaşaması ilə cəmiyyətdə hər sahəyə bərəkət gələr. Elmi fəaliyyətlər artar, yeni kəşflər edilər, texnologiya, mədəniyyət və rifah səviyyəsi çox yüksələr. Çünki insanların hiss etdiyi mənəvi təzyiq aradan qalxdıqda rahatlaşar, azad və rahat düşünmə qabiliyyətləri inkişaf edər. Gözəl əxlaqın yaşanması ilə insanların mallarına, gördükləri işlərə, ticarətə, kənd təsərrüfatına, sənayeyə bərəkət gələr. Hər sahə inkişaf edər. İncəsənətdə də irəliləyişlər baş verər. Gündəlik sıxıntı və problemlərdən təxəyyülləri, düşüncə üfüqü daralmış insanlar din əxlaqının yaşanması ilə bu sıxıntılardan xilas olar. Beləcə, incəsənət qabiliyyətləri inkişaf edər, düşüncələri zənginləşər. Allahın ona Öz ruhundan üfürdüyünü və içində əbədi qalacağı, min bir növdə nemətlərlə dolu Cənnət vəd etdiyini dərk edən insan, təbii ki, incəsənət və estetikadan ən yüksək səviyyədə zövq alar. Ruhunda bunun zövqünü dərindən yaşayar. Habelə, ətrafındakı insanlara qarşı hiss etdiyi sevgi və hörmət də bu insanlara gözəlliklər bəxş etmə əzmini artırar, onu şövqləndirər. Ona görə, din əxlaqının həqiqi mənada yaşandığı və Qurana tamamilə əməl edildiyi mühitdə hər cür incəsənət sahəsi sürətlə inkişaf edər və əzmlərini itirərlər. Ancaq pul və mənfəət qarşılığında etdikləri üçün həqiqi sənət əsərləri ortaya çıxarmazlar. Ailə dövlətin ən əsas fərdidir. Güclü ailə quruluşu olan millətin dövlət quruluşu da güclü olar. Ailə quruluşu çökmüş, mənəvi dəyərlərini itirmiş, üzvləri arasında sevgi, hörmət, birlik və bərabərlik, sədaqət duyğuları kütləşmiş dövlətin güclü olması mümkün deyil. Xüsusilə cəmiyyəti dinsizləşdirməyi hədəf seçən dövlətlərdə bu mənəvi çöküntü daha da sürətlənir və əxlaqi degenerasiya cəmiyyətin hər pilləsində özünü göstərir. Əsasən də milli və mənəvi dəyərləri qorumaq lazım gəldikdə Allah qorxusu olmayan insanlar mütləq laqeyd davranacaqlar. Bu davranış vətənə və millətə xidmət etməkdən, vətən və millət uğrunda mübarizədən çəkinməyə, hətta bölücü fəaliyyətlərə qədər böyüyə bilər. Beləliklə, səmimi şəkildə Quranda tərif edildiyi kimi, din əxlaqına uyğun yaşadıqda dünya bir növ cənnətə çevrilər. İnsanların əsrlərlə həsrətində olduğu, əldə etməyə çalışdıqları, ancaq çox uzaq gördükləri ictimai səadətə qovuşmamaq üçün heç bir səbəb qalmaz.
Quranın bu və buna bənzər ayələrindəki hökmləri bilən müsəlmanlar bu hədləri aşmazlar. Ona görə, inanan insanlardan təşkil olunmuş cəmiyyətdə əxlaqsızlıqların baş verməsinə də imkan olmaz. Əlbəttə, insan səhv etməyə uyğun yaradılmışdır və müstəsna hal kimi insanlardan qaynaqlanan mənfi hadisələr ola bilər. Ancaq hər cür səhv davranışın Quranın hökmləri ilə və müsəlmanların şəfqətli yanaşması ilə öhdəsindən gəlmək asandır. Müsəlmanlar cahil cəmiyyətdə olduğu kimi, əxlaqsızlığı təşviq etməz, yaymaz və buna qarşı laqeyd qalmazlar. Çünki əsl müsəlmanların ən əsas xüsusiyyətlərindən biri Quranda tez-tez vurğulandığı kimi, bir-birlərinə yaxşılığı əmr edib pislikdən çəkindirmələridir:
Allah Quranda din əxlaqına uyğun yaşayan insanlardan ibarət cəmiyyətin xüsusiyyətlərini belə bildirir: Siz insanlar üçün ortaya çıxarılmış ən yaxşı ümmətsiniz, yaxşı işlər görməyi əmr edir, pis əməllərdən çəkindirir və Allaha iman gətirirsiniz… (Ali-İmran surəsi, 110). Şübhəsiz ki, belə bir cəmiyyətin əxlaqi cəhətdən din əxlaqına görə yaşamayan cəmiyyətdən nə qədər üstün olduğu aydındır. Ədəbiyyat 1.Quran
2. Quliyev S.M. Məktəblilərin mənəvi tərbiyəsində ailə,məktəb və ictimaiyyətin birgə fəaliyyəti. Bakı-1982. BOŞANMA VƏ BOŞANMANIN YARATDIĞI FƏSADLAR Məməmmədova Ülkər Əli qızı BDU-nun II kurs magistrantı XX yüzillikdə ailəni sarsıdan başlıca bəlalardan biri boşanma ilə bağlıdır. Boşanma qlobal-demoqrafik prosesdir.O inkişaf etmiş bütün ölkələr üçün xarakterikdir. 80-ci illərdə boşanmanın statistikası xüsusilə ciddi narahatlıq doğururdu. Boşanmaların qarşısını almaq qlobal problemlərdən biri kimi qiymətləndirilməyə başlandı. Bu istiqamətdə çoxlu tədbirlər həyata keçirildi. Hətta bir sıra ölkələrdə bu siyasət demoqrafik siyasətin tərkib hissəsinə çevrildi. Lakin statistik məlumatlar göstərir ki, boşanmaların sayı artan xətt üzrə davam edir. Bununla belə nəzərə almaq lazımdır ki, boşanmanın vüsəti müxtəlif ölkələrdə və şəhərlərdə eyni deyildir. Onların pedaqoji nəticələri isə bütün hallarda geniş arakter daşıyır. Demoqrafik ədəbiyyatın müqayisəli təhlili göstərir ki, boşanma əsas etibarilə məhz uşaqların yeniyetməlik dövrünə təsadüf edir. Yeniyetməlik yaşı şagir şəxsiyyətinin formalaşmasının ən mürəkkəb dövrlərindən biridir. Yaşlılıq hissi və meylinin təşəkkülü həmin dövrün başlıca məziyyətidir. Bu dostluq və ya məhəbbət yaşında mənlik şüurun və əxlaqi şüurunun formalaşması şagird şəxsiyyətinin inkişafında ümdə hadisə kimi diqqəti cəlb edir. C.Vallerşteyn və C.Kelliyə görə, boşanmanın acı nəticələri şagirdlərin formalaşmaqda olan mənəvi aləminə, mənəvi şüurunun inkişafına, özlərinə və başqa adamlara, ilk növbədə, öz ana və atasına, yaxın qhumlara verdikləri qiymətlərə və s.-yə son dərəcə mənfi təsir göstərir. Uşaqlarda əmələ gələn inamsızlıq, qorxu hissi onların başqaları ilə münasibətlərində bilavasitə əks olunur. Elə buna görə də, boşanma yeniyetməlik yaşına təsadüf edəndə, tibbi-psixolji və pedaqoji baxımdan xüsusilə ağır fəsadlı nəticələr verir. Uşaqların çoxunun məktəbdəki davranışları ilə evdəki davranışları arasında kəskin fərqlər özünü göstərir. Onların təkcə akademik (təlim) göstəriciləri aşağı düşmür, boşanma dövründə və boşanmadan sonra öz həmyaşıdları ilə münasibətləri pisləşir. Sosial-pedaqoji baxımdan bir cəhəti də ayrıca qeyd etmək lazımdır. Demoqraflar boşanmanın iki növünü – faktiki və yuridiki boşanmanın fərqləndirirlər. Ər arvad münasibətlərinin fəsadlı təkamülündə nların rolu öz-özlüyündə aydındır. Faktiki boşanma ilə yuridiki bşanma ailə ixtilaflarının dinamikasında iki mühüm vəsilədir. Bşanmanın pedaqoji nəticələrini, ilk növbədə, bu iki vəsilə arasındakı dövrün üsusiyyətlərinə görə daha ətraflı araşdırmaq olar. Məhz faktiki boşanma ilə yuridiki boşanma arasında lan müddət təkcə ər-arvad üçün deyil, həmdə uşaqlar üçün psixoloji və pedaqoji cəhətdən ağır, fəsadlı xüsusiyyətlərlə xarakterizə edilir. Valideynlər arasındakı ixtilaflar, gündəlik söz-söhbət, dava-dalaş, yerli-yersiz küsüşmə, təhqir, psixolji zədə və s. məhz bu dövrə təsadüf edir. Məktəbdə isə, müəllimlər bir sıra hallarda, ailə həyatının elə həmin ağır dövründə uşağın təlim fəaliyyətində yaranan qanunauyğun dəyişikliklərin mahiyyətini əslində başa düşə bilmirlər. Şagirdin necə deyərlər, “içi özünü yandırır, çölü isə özgəni”. Şagird təlimdə geri qalır, müəllim isə bunu çox vaxt şagirdin məsuliyyətsizliyi ilə əlaqələndirir. Halbuki şagird özünü xoşbəxt saymır. Özü psiolji cəhətdən özünə haqq qazandıraraq, günahı valideynlərinin uğursuz şəxsi həyatında axtarır. Müəllim isə bunu nəzərə almır. Nigahın faktiki olaraq ləğv edilməsi və yuridik cəhətdən həlli təkcə ər-arvadın şəxsi həyatı məsələsi deyildir. Boşanma, hər şeydən əvvəl, onların ata və ana funksiyalarına özünün neqativ təsirini göstərir. Bu, ata və ana ilə yanaşı, həm də şagirdin sosial inkişaf şəraitini şərtləndirən özünəməxsus amillərdən biridir. Faktik və yuridik boşanmanın xüsusiyyətlərini nəzərə almadan, nə ata və ananın, nə də uşağın (və ya uşaqların) sosial inkişaf şəraitinin pedaqoji nəticələrini aydınlaşdırmaq mümkündür. Axı, ailə həyatının məhz bu dövrü müxtəlif çalarlı münaqişə situasiyaları ilə xarakterizə olunur. Evdən söz-söhbət əskik olmur. Təkcə ər-arvadın deyil, valideynlərlə uşaqların, eləcə də uşaqların bir-birilə qarşılıqlı münasibətləri dəyişilir, onların mövqeyində və rol davranışında yeni çalarlar əmələ gəlir. İstər boşanana qədər, istər boşanma prosesi, istərsə də boşanmadan sonrakı müddət – tərcümeyi-halında onun şəxsiyyətinin formalaşması baxımından xüsusi əhəmiyyətə malik lan mərhələlər kimi xarakterizə edilməlidir. Axı, valideynlər, ana ilə atanın qohumları arasında müəyyən münaqişələrin yaranması məhz bu dövrə təsadüf edir. Ər-arvadın boşanana qədər bir yerdə və ayrılıqda, boşanandan sonra isə eyni mənzildə yaşadıqları dövrlərdə həmin münaqişələr xüsusilə kəskin xarakter alır. Uşaqlar istər-istəməz bu münaqişələrin təkcə müşahidəçiləri deyil, həm də çox vaxt məhz əsas iştrakçısına çevrilirlər. Əksər hallarda isə uşaqlar, xüsusilə yeniyetməlik yaşı dövründə oğlanlar ailə ixtilaflarında ananın müdafiəçisi kimi çıxış edirlər. Uşaqlar daha çox ananı müdafiə etməyə, hətta oğlanlar çox vaxt haqsız ataya açıq-aşkar müqavimət göstərməyə başlayırlar. Maraqlıdır ki, uşaqların əgər ataya münasibətləri dəyişərsə, nlar ata qohumlarına da uşaq sadəlövlüyü ilə soyuqluq göstərir, yerli-yersiz ailə ixtilaflarının iştirakçısı olan uşaqlar həddi-hüdudu olmayan təhqiramiz sözləri, ağlagəlməz böhtan və iftiraları eşitdikcə psixoloji cəhətdən sarsılırlar. Onların xüsusilə yeniyetməlik yaşı dövründə həm ana və ataları, həm də özləri haqqında təsəvvürləri çox vaxt dəyişilir, mənəvi əzabların axarında ssial fəallıqları zəifləyir. Çox vaxt yola getməyən ata və ana evdə söz-söhbət olanda təklənməmək üçün ağlına gələn üsullarla uşağı (və ya uşaqları), xüsusilə böyük oğlan və ya qızı öz tərəfinə çəkmək istəyir. Nların bir qismi hətta anti-pedaqoji hərəkətə yol verir, ata və ya ana haqqında uşağa “ağlasığmaz əhvalatlar” danışır, yalan və uydurmalar deyir, əsaslı və ya əsasız bəhanələrlə özünə haqqı qazandırmağa çalışır. Əslində isə valideyn ananı və ya atanı qəsdən uşağın gözündən salmaqla, alçaltmaqla onu sarsıdır, az qala Hamlet kimi “ölüm ya qalım” dilemması qarşısında qoyur. Valideynlər “belə bədnam üsullarla” hələ boşanma prosesində uşaqların tərbiyəsi işini çətinləşdirirlər. Təəsüf ki, valideynlərin çoxu öz ömrünün ağır, faciəli günlərində-evdə qan su yerinə axanda, ailə dağılma həddinə çatanda, necə deyərlər uşaqların mənafeyini yaddan çıxarır, onların tərbiyəsi qayğısına qalmırlar. Bu cəhət uşaqların təlim fəaliyyətində xüsusilə aydın hiss olunur. Onlar ev tapşırıqlarını hazırlamır, dərsdə evin dərdləri ilə yaşayır, fikirli olur, müəllimə diqqətlə qulaq asmır, tez-tez dərs buraxır, sinif yldaşları ilə qaynayıb-qarışmır, özü də hiss etmədən əslində yoldaşları və dostlarından ayrı düşürlər. Bu neqativ dəyişikliklər natamam ailə şəraitində özünü daha kəskin formalarda göstərir. Ailə isə çox vaxt öz-özünə fakt qarşısında qalır. Ər-arvad bşanandan sonra, necə deyərlər, öz şəxsi problemlərini həll etdikdən snra ailədə yeni vədaha ağır problem – məktəbə getməyən, oxumaq, peşə-sənət sahibi lmaq istəməyən pozulmuş oğlan və qızın tərbiyəsi problemi meydana çıxır. Tək qalmış ana təkcə öz gücü ilə bu problemi həll edə bilmir. A.Eqides müəyyən etmişdir ki, boşanmışataların 10%-i uşaqların tərbiyəsində fəal iştrak edir, lakin onların bir valideyn kimi özlərinin keçmiş həyat yoldaşları ilə münasibətləri müxtəlif ixtilaflarla müşahidə olunur. Ataların 30%-i uşaqla və ya uşaqlarla bu və ya digər formada əlaqə saxlasa da, onların özlərinin keçmiş həyat yoldaşları ilə münasibətləri hələ də gərgin xarakter daşıyır. Ataların 60%-i uşaqlarla tamamilə görüşmür, onların tərbiyəsində iştrak etmir, sadəcə laraq öz atalıq brcunu aliment verməklə məhdudlaşdırırlar. Azərbaycan ailəsi özünün möhkəmliyi ilə seçilir. Azərbaycan,demək olar ki, dünya miqyasında boşanma əmsalı aşağı olan ölkələrdən biridir. Azərbaycan ailəsinin möhkəmliyi nə ilə bağlıdır? Respublikada psixoloqların apardıqları tədqiqatlar bu məsələni ətraflı aydınlaşdırmağa imkan verir. Müəyyyən edilmişdir ki, ailə münasibətlərinin əsasını “ər-arvad” və “valideyn -uşaqlar” tipli münasibətlər təşkil edir. Tarixən ailənin mənəvi inkişafı bu münasibətlərin ayrılmaz vəhdətinə əsaslanmışdır. Lakin dünyanın müxtəlif regionlarında ailənin təkamülü prosesində onun məhvərini təşkil edən münasibətlər sistemi bir-birindən ayrılmış, ər-arvad münasibətləri ön plana keçmişdir. Bu ailənin mənəvi dayaqlarını sarsıtmış və boşanmaya gətirib çıxarmışdır. Azərbaycan valideyn-uşaq münasibətləri öz əhəmiyyətini itirməmişdir. Dərin sosial-mənəvi kökləri lan bu ənənələrin həmişəyaşarılığı Azərbaycan ailəsinin möhkəmliyini təmin etmişdir. Lakin respublikamızda az da olsa, boşanma hallarının özünü göstərməsi və getdikcə artması onların sosial-pedaqoji nəticələri haqqında da ciddi düşünməyi tələb edir. Natamam ailənin formalaşmasında nigahsız doğumun da öz xüsusi çəkisi vardır. Avropa ölkələrində nigahsız doğum (buna vətəndaş nigahı da deyirlər) halları vüsətlə artır. Hətta D.Çiçotun tədqiqatlarının nəticələrinə görə, uşaqların təxminən onda biri nigahdan kənarda doğulur.
2.Bayramov Ə., Əlizadə Ə. Sosial psixologiyanın aktual məsələləri. Bakı - 1998. 3.Quliyev S.M. Məktəblilərin mənəvi tərbiyəsində ailə, məktəb və ictimaiyyətin birgə fəaliyyəti. Bakı - 1982.
Pedaqoji fəaliyyətin obyektini pedaqoji prosesin fəal üzvü və iştirakçısı olan, habelə öz məqsədləri, motivləri özünəməxsus davranış xüsusiyyətləri olan insanların (şagirdlərin) psixoloji xüsusiyyətləri təşkil edir. Pedaqoji fəaliyyətin mərkəzi elementi müəllimdir. Pedaqoqun və ya müəllimin məqsəd və vəzifəsi çoxcəhətlidir. O, cəmiyyətin sifariş etdiyi qlobal məqsədlərdən çıxış edir ki, bu fəaliyyət də onu digərlərindən fərqləndirir. Pedaqoji fəaliyyətdə özünü göstərən pedaqoji vəzifələr həmişə qeyri-standart olur və pedaqoqdan bu fəaliyyətə yaradıcı yanaşma tələb edir. Müəllim peşəsi özünün spesifikliyi ilə bir sıra peşələrdən fərqlənir. Onun peşəsinin spesifikliyi, hər şeydən əvvəl, uşaq və yeniyetmələrlə daima ünsiyyətdə olması, özünəməxsus dünyagörüşü və özünün fərdi-psixoloji xüsusiyyətləri, subyektiv inamı ilə səciyyələnir. Hər bir müəllimin də özünəməxsus müəllim fərdiyyəti olmalıdır. Ancaq hər müəllimdə bunu tapmaq olmur. Hər bir müəllimə məxsus unikallıq, şəxsiyyət keyfiyyətləri və s. onun xarakterik xüsusiyyətlərini əks etdirir. Müəllim şəxsiyyəti nə qədər parlaq, onun peşə keyfiyyətləri nə qədər yüksək inkişaf etmiş olursa, bunun uşaq şəxsiyyətinə təsiri bir o qədər effektiv olar. Müəllimin təsir dairəsi o qədər genişdir ki, heç kim onun nə zaman və harada qurtaracağını söyləyə bilməz. Qabaqcıl və peşəkar müəllim özünün uşağa təsirinin nəticələrini bilməli və onunla məşğul olduğu dövrdə bu təsirin müsbət yönümdə olmasına çalışmalıdır. Müəllim - müəllim şəxsiyyətinə verilən tələbləri bilməli, özünün peşə biliklərini adekvat qiymətləndirməli, öz əxlaqi keyfiyyətlərinin onun üçün cızılmış dairədən kənara çıxmasına imkan verməməlidir. Pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olan müəllim şagirdlərin fəaliyyətini elə təşkil etməlidir ki, onlardan hər biri özlərinin meyllərini, maraqlarını, qabiliyyətlərini hərtərəfli inkişaf etdirmək iqtidarına malik olsunlar. Nitqdə fikri inkişaf etdirərkən, ilk növbədə onu eşidənin hafizəsində qalmasına çalışmaq, sonra onu əyani müqayisə ilə təxəyyülə ötürmək və sonda fikrin iştirakçının ürəyinə yol tapmasına şərait yaratmaq lazımdır. Pedaqoji fəaliyyətin əsas subyekti müəllim olduğuna görə burada müəllim əməyinin motivləri, məqsədləri və vəzifələri əsas yer tutur. Pedaqoji fəaliyyətin məzmunu və psixologiyası bir tərəfdən sosial amillərlə, digər tərəfdən sosial psixoloji amillərlə müəyyən edilir. Bu cür sosial amillərə müəllimin cəmiyyətdəki mövqeyi və funksiyalarını, cəmiyyətin müəllimin qarşısına qoyduğu tələbləri aid etmək olar. Sosial psixoloji amillərə gəldikdə, buraya ətrafdakı adamların müəllim şəxsiyyəti və fəaliyyəti ilə bağlı sosial gözləmələri, özünün pedaqoji fəaliyyəti sahəsində onun öz gözləmə və ustanovkalarını aid etmək olar. Müəllimin cəmiyyətdəki mövqeyi və funksiyaları cəmiyyətin gənc nəslin tərbiyəsi işinə tərbiyə sisteminin və onun özəyini təşkil edən ümumtəhsil məktəblərinin inkişafı və təkmilləşdirilməsinə verdiyi böyük əhəmiyyətlə müəyyənləşir. Müəllimin pedaqoji fəaliyyəti çətin olmaqla, həm də şərəfli və xeyirxah fəaliyyətdir. Bu fəaliyyətin özünəməxsus vəzifələri vardır. Hər şeydən əvvəl, bu fəaliyyət prosesində şagirdlər müvafiq bilik, bacarıq, vərdişlərə, elmlərin əsaslarına yiyələnirlər. Pedaqoji fəaliyyət şagirdlərə bilik, bacarıq və vərdişlər aşılamaqla məhdudlaşmır, eyni zamanda onlara dünyagörüşü, əqidə və inam aşılayır. Bu prosesdə şagirdlər zəruri davranış formalarına yiyələnirlər. Onlarda fəallıq, biliyə hərislik inkişaf edir. Müəllim şəxsiyyəti onun peşə fəallığının mənbəyi və hərəkətverici qüvvəsidir. Ona görə də müəllim əməyində onun şəxsiyyəti aparıcı yerlərdən birini tutur. Müəllim şəxsiyyəti lazımi səviyyədə formalaşmazsa cəmiyyətin onun qarşısına qoyduğu sosial sifarişi həyata keçirə bilməz. Axı xalq müəllimi gənc şəxsiyyətin mənəvi aləminin memarı, cəmiyyətin etibar etdiyi şəxsdir. Cəmiyyət ən əziz, ən qiymətli sərvətini - uşaqları, öz ümidini, öz gələcəyini müəllimə etibar edir. Müəllim isə cəmiyyətin bu "qiymətli sərvətini" pedaqoji fəaliyyət prosesində yetişdirir, cəmiyyət üçün bir yararlı vətəndaş kimi formalaşdırır. Ona görə də gənc şəxsiyyəti formalaşdıran müəllimin öz şəxsiyyəti yüksək şəkildə formalaşmalıdır. Pedaqoji fəaliyyətin müvəfəqiyyəti üçün hər bir müəllim təbiət və cəmiyyət haqqında dərin biliklərə yiyələnməklə yüksək inam, yüksək ideyalılığa görə fərqlənməklə yanaşı bir sıra mühüm keyfiyyətlərə də malik olmalıdır. Pedaqoji fəaliyyətin müvəffəqiyyətində yüksək keyfiyyətllərə malik olan müəllim şəxsiyyətinin formalaşması mühüm əhəmiyyətə malikdir. Həmin keyfiyyətlər fəaliyyət prosesində tədricən şagirdlərin şəxsiyyətinin əlamətlərinə çevrilir. Qabaqcıl müəllimlərin iş təcrübəsini nəzərdən keçirdikdə onlarda yüksək şüurluluq, əxlaqi keyfiyyətlər, ümumi mədəniyyət və s. kimi keyfiyyətlər müşahidə edirik. Pedaqoji qabiliyyətlərlə birlikdə bu keyfiyyətlər müəllimə öz fəaliyyətində müvəfəqiyyət qazanmaq imkanı verir. Müəllimin öz fəaliyyətində müvəfəqiyyət qazanmasında onun əxlaqi və iradi keyfiyyətləri də mühüm yer tutur. Bu keyfiyyətlər möhkəmlənir və müəllim şəxsiyyətinin daimi əlamətinə çevrilir. Müəllimin şəxsiyyəti uşağın əqlinin, hiss və iradəsinin inkişafına, onun həyatına əsaslı təsir göstərir. Müəllimin şəxsiyyəti təkcə dərs dediyi müddətdə deyil, məktəbi qurtardıqdan sonrakı dövrlərdə də bəzən həmin şagirdlərin şəxsiyyətinə müsbət təsir göstərir, ona təkan verir.
Təfəkkür- insanın psixi, idraki fəaliyyətinin ən yüksək pilləsi olub, gercəkliyin onun mühüm əlaqə və münasibətlərini keçmiş təcrübə və ümumiləşmiş nitq vasitəsi ilə əks etdirir. Ona görə də təfəkkürü cism və hadisələr arasındakı qanunauyğun əlaqə və münasibətlərin ümumiləşmiş və vasitəli inikasından ibarət olan idrak prosesi adlandırılır. İnsanın biliyi və keçmiş təcrübəsi hissi idrakla və hafizə ilə qarşılıqlı əlaqəyə girərək onları dəyişdirir. L. S. Vıqotski bu prosesi hafizə və qavrayışın intellektuallaşması prosesi adlandırırdı. Qavrayış idrakı nöqteyi nəzərindən kateqoriya və düşünmə xüsusiyyətləri, hafizə isə sözlü- məntiqi xarakter daşıyır. Təfəkkür prosesində insan özündə olan bilikləri praktik təcrübə yolu ilə uyğunlaşdırır və bu insana imkan verir ki, o mahiyyətin daha dərin qatlarına varid ola bilsin. Praktik fəaliyyət gerçəkliyin dərk edilməsinin həqiqət ölçüsü kimi çıxış edir. Təfəkkür vasitəsi ilə insan dünyanı dərk edir, ona təsir edərək dəyişir. Təfəkkür insanın əmək fəaliyyətindən doğmuşdur və məqsədə çatmaq yolunda, müvəffəqiyyət qazanmada qarşıya çıxan maneələri aradan qaldırmağın yollarını arayır. Psixologiyada təfəkkürü konkret subyektin real psixi fəaliyyəti kimi, təfəkkürün necə inkişaf etməsini, necə yaranmasını,onun strukturunu, digər fəaliyyət növü ilə qarşılıqlı əlaqələrini öyrənir. Təfəkkürün təbiətini açan A. N. Leontyev qeyd edirdi ki, təfəkkürün quruluşu praktik fəaliyyətin quruluşuna yaxınlığı ilə prinsipial xarakter daşıyır. Təfəkkürün motivi tez-tez fəaliyyətin motivi ilə üst-üstə düşür. Fikri fəaliyyət praktik fəaliyyətdən fərqli olaraq özünün spesefik xüsusiyyətlərinə malikdir. O daxilidir, qisaldılmışdır və avtomatlaşmışdır. Təfəkkür insanın təlim,əmək,oyun fəaliyyətində və inkişafında,şəxsiyyətə çevrilməsində xüsusi rol oynayır. Peşə fəaliyyətində əsas məzmun komponentini təfəkkür təşkil edir və o bu iş təmami ilə pedaqoji fəaliyyətə də aid edilir. Təfəkkür psixi proses kimi bir sıra spesefik xarakter və xüsusiyyətlərə malikdir. İlk belə əlamət gerçəkliyin ümumiləşmiş inikasıdır, təfəkkür real dünyanın əşya və hadisələrinin ümumiləşmiş inikasıdır. İkinci az əhəmiyyətli olmayan təfəkkür əlaməti real aləmin vasitəli inikasıdır. Vasitəli inikasın mahiyyəti odur ki, şeylərin və hadisələrin xüsusiyyətləri hökm vermək üçün vasitəli informasiyanın təhlil yolu ilə əldə edilməsidir. Təfəkkürün xarakterik xüsusiyyətlərindən biri də onun nitqlə əlaqədə,vəhdətdə olmasıdır. İnsan daima sözlər əsasında fikirləşir. Həm nitqin, həm də təfəkkürün əsasını ikinci siqnal sistemi təşkil edir. Nəhayət, təfəkkürün mühüm xarakterik xüsusiyyətlərindən biri də geniş əhatəyə malik olmasıdır. Duyğu, qavrayış və təsəvvürlərin əhatə edə bilmədiklərini təfəkkür əhatə edə bilir. Təfəkkür sosiol cəhətdən şərtlənən psixi prosesdir. Hər bir fərdin təfəkkürü insanların ictimai-tarixi təcrübəsinə istinad edir: təfəkkür sayəsində fərdi təcrübə bəşəriyyətin əldə etdiyi zəngin bilik ehtiyatına qoşulur. Çünki əqli əməliyyatlar, proseslər, fəndlər və s cəmiyyət tarixinin inkişafında, ictimai-tarixi təcrübədə təşəkkül tapır. Odur ki.təfəkkür ali idrak prosesi kimi hadisələrin gələcək mənzərəsini verə bilər. Təfəkkür sayəsində insanın fikri prosesi bu gündən gələcəyə və ya əksinə gələcəkdən bu günə istiqamətində cərəyan edə bilər. Təfəkkür məqsədyönlü idrak prosesidir. Adam fikirləşərkən müəyyən bir məqsədlə düşünür, qarşıya çıxan məsələmi,sualı həll etməyə çalışır. Təsadüfi deyildir ki, ali idrak prosesi olan təfəkkür bir sıra elmlər tərəfindən araşdırılır. Təfəkkürün üç əsas forması vardır: məfhumlar, hökmlər, əqli nəticə. Məhfum (anlayış)- cism və hadisələrin mühüm,əsas əlamətlərə görə əks etdirilməsindən ibarət olan formasıdır. Məhfumlar xüsusi, ümumi, konkret və mücərrəd ola bilər. Xüsusi məhfumlar tək,xüsusi bir cismə və ya hadisəyə aid olur. Ümumi məfhumlar bir qrup cism və hadisəyə xas olan mühüm əlaməti əks etdirir. Konkret məfhumlar biləvasitə qavranıla bilən, arxasında əşya təsəvvür olunan məfhumlardır. Məfhumlar çoxlu qarşilıqlı keçidlərlə təsəvvürlərlə bağlıdır və eyni zamanda ondan əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir. Onlar psixoloji ədəbiyyatda eyniləsdirilsələr də gercəkliyi inikas etdirmək xüsusiyyətlərinə görə biri digərindən fərqlənir. Təsəvvürlər obrazlı- əyanidir, biləvasitə verilmiş informasiyanı qavrayışda inikas etdirir. Real təfəkkür proseslərində təsəvvür və anlayışlar bəzi vəhdlikdə verilir. Məhfum və təsəvvürlər çətinliklər zamanı xüsusi ilə aşkar bir yerdə verilir. Məhfumlar keyfiyyətcə təsəvvürlərdən fərqlidir, təsəvvürlər obrazlarla fərdi şüurda yaranır, anlayışlar sözlərlə vasitəli yaranır və tarixi inkişafın məhsuludur. Hökmlər- fikri proseslərin baş verdiyi əsas akt və ya formadır. Fikirləşmək hər şeydən əvvəl hökm verməkdir. Hər hansı fikri proses hökmlərlə ifadə olunur. Hökmlər insanın gerçək dünyanı onun xüsusiyyətlərində, əlaqə və münasibətlərində inikas etdirən dərk etmənin xüsusi formasıdır. Hökmlərdə cisimlər, hadisələr arasında müəyyən əlaqənin oldağu, eləcə də cismin, hadisənin müəyyən keyfiyyətinə malik olduğu təstiq və ya inkar edilə bilər. Bu baxımdan hökmlər iqrari və inkari olmaqla iki yerə bölünür. Məsələn, ”Bu kitab maraqlıdır” dedikdə kitabda maraqlılıq keyfiyyətinin olduğunu təstiq edirik. ”Bu tələbə çalışqan deyil” dedikdə isə tələbədə çalışqanlıq əlamətinin olmadığını göstəririk. Ona görə də birinci hökm iqrari, ikinci hökm isə inkari hökmdür. Hökmlər ümümi, xüsusi və fərdi də ola bilərlər. Ümuni hökmlərdə eyni sinfə, qrupa aid olan bütün cism və hadisələrdə müəyyən bir cəhət ya təstiq,ya da inkar olunur. Xüsusi hökmlərdə isə iqrari və ya inkari bütün cism və hadisələrə deyil, onlardan bəzilərinə aid edilir. Fərdi hökmlər isə iqrar və ya inkar yalnız bir cism və ya hadisəyə aid olur. Cisimdə hər hansı bir sifətin iqrar və inkar edilməsinin səciyyəsinə görə şərti, təqsimi, qəti hökmlər vardır. Hər hansı bir fikrin həqiqiliyini hökmlərdə söylənmiş şərtlərdən asılıdırsa bu şərti hökm adlanır. Təqsimi hökmlərdə hər hansı cismə aid olan bir neçə xüsusiyyət iqrar və ya inkar edilir. ”Hökm cisimdə bu və ya digər əlamətin olduğunu şərtsiz, danışıqsız iqrar və ya inkar edirsə o qəti hökm hesab olunur. İnsanlar həmişə öz hökmlərinin doğru olub-olmamasını yoxlamağa çalışırlar. Bu cəhətdən hökmlər üç növə ayrılır: mümkünlük, gerçəklik və zərurət hökmləri. Mümkünlük hökmündə, cisimlə onun əlamət və keyfiyyəti arasındakı əlaqə ehtimal kimi başa düşülür. Bu hökmlərdə deyilən əlamət cisimdə ola da bilər, olmaya da. Belə hökmlərin həqiqiliyi təcrübədə yoxlanılır. Gerçəklik hökmü cisimlə, onun xassəsi,sifəti arasındakı əlaqəni əks etdirir. Zərurət hökmü cisim və hadisələrlə onların əlamətləri arasında mövcud olan zəruri əlaqələri əks etdirir. Bu hökmün ən yüksək forması hesab olunur, çünki zərurət hökmləri təbiət və cəmiyyət qanunları haqqında elmin son sözünü qeyd edir. Məsələn, ”yer günəş ətrafında fırlanır” Deyilənlərdən aydın olur ki, mümkünlük hökmü ola biləcəkləri, gerçəklik hökmü olanları, zərurət hökmü isə hökmən olanları əks etdirir. Psixoloji planda hökmlər- subyektin hərəkətidir, müəyyən məqsəd və motivlə bağlıdır,insanı nəyisə düşünməyə və hansısa qərarı qəbul etməyə təhrik edir. Hökmlər fikri fəaliyyətin nəticəsidir, fikirləşən insanın müəyyən münasibətlərinin fikrin predmetinə olan münasibətidir. Hökmlər hərəki xarakter daşıyır,özündə sosial aspekti ehtiva edir. Hökmlərin sosial aspekti onun strukturunu şərtləndirir, onun az və ya çox dərəcədə mürəkkəbliyi digər fikirlərə münasibəti ilə şərtlənib. Hökmlər ilk dəfə olaraq hərəkətdə formalaşır. Hər hansı hərəkət seçici xarakter daşıdığından.o nəyi isə təsdiq,inkar etdiyindən praktik əhəmiyyət daşıyır. Hökmlərin bütün növlərinə adam birdən-birə yiyələnmir.
Bölmənin rəhbəri: dos. T.B.Ağayev AZƏRBAYCANDA SOSİAL MÜDAFİƏ SİSTEMİ Aynur Bağırlı, Azərbaycan Turzm İnstitutunun “Sosial problemlər” ixtisası üzrə doktorantı Sosial siyasət dövlətin sosial sinif və sosial qruplar üçün gördüyü bütün növ tədbirlər sistemidir. Bu anlayış ilk dəfə XIX əsrin ikinci yarısında Almaniyada ortaya çıxsada bugünkü mənasından fərqli anlam daşıyaraq fəhlə və kapitalist sinfi arasındakı mənfəət qarşıdurmalarını nizamlamaq üçün dövlətin gördüyü tədbirləri nəzərdə tuturdu. Bildiyimiz kimi, ölkənin iqtisadiyyatını, sənaye sahələrini inkişaf etdirməklə məşğulluq və gəlir əldə etmə imkanalarını genişləndirmək mümkündür. Bu poseslər gedərkən yoxsulluğun azaldılmasına böyük bir qismdə nail olmaq mümkün olsada cəmiyyətdə hər zaman dövlətin sosial müdafiəsinə ethiyacı olan insanlar mövcud olacaqdır. Təbiidir ki, bu qrupların sosial müdafiəsinin səmərəli təşkili hər zaman dövlət tərəfindən tənzimlənməlidir. Əlbəttə, sosial müdafiə sistemi bundan yaralanan insanların yoxsulluğunun davamlı müdafiəsi üçün uzunmüddətli həll yolu deyildir. Sosial müdafiənin yaxşı təşkili iqtisadi bazanın möhkəmliyindən, ölkənin inkişaf səviyyəsindən asılıdır. Azərbaycanda da sosial sitemin qurulmasında bir çox işlər görülüb və görülməkdədir. Bu sahədə bir sıra islahatlar həyata keçirilir. Azərbaycanda sosial müdafiə sistemi pensiya təminatı, sosial müavinətlərin verilməsi və ünvanlı dövlət sosial yardımı istiqamətində aparılır. Pensiya təminatı vətəndaşların gəlir əldə etmə imkanları məhdudlaşdıqda onların müdafiəsini nəzərdə tutur. Bu qocalıqla, xəstəliklə və yaxud işsizliklə bağlı ola bilər. Pensiyaların verilməsi sosial sığorta sisteminə əsaslanır. Belə ki, vətəndaş əmək fəaliyyəti ilə məşğul olarkən eyni zamanda özünün gələcək pensiyasına məxsus vəsaitin Dövlət Sosial Müdafiə Fondunda toplanmasına da nail olur. Azərbaycan da pensiya təminatı “Vətəndaşların pensiya təminatı”(6 fevral 2006-cı il tarixli )haqqında qanunla tənzimlənir. Təbii ki, bu qanunda sonradan müəyyən dəqiqləşmələr aparılmışdır. Sosial müdafiənin digər elementi hər hansı gəlir mənbəyi olmayan və yaxud gəliri qəbul edilmiş meyarların altında olan aztəminatlı ailələrə ünvanlı soial yardımın göstərilməsidir. Təbii ki, aztəminatlılığın müəyyən edilməsi üçün qanunda çoxlu sayda meyarlar vardır. Aztəminatlı ailə dedikdə aylıq gəliri orta aylıq gəlir meyarından aşağı olan ailələrdir. Ünvanlı sosial yardımın təyin edilməsi zamanı ailəyə bütün mənbələrdən daxil olan gəlirlər nəzərə alınmalıdır. Bütün məlumatlar əldə edildikdən sonra həmin ailələrin üzvlərindən hər hansı birinə yaxud mümkünsə bir neçəsinə iş imkanı yaradılmalıdır. Əvvəllər u yardımlar 6 ay müddətinə verilirdisə indi 1il müddətinə təyin edilir. Azərbaycanda bu mexanizm “Polşa”modelinə əsaslanır. Yəni yardımlar müəyyən aylara bölünrək verilir. Çin modelində isə bu tamamilə fərqlidir. Yardımlar birdəfəlik verilir və bu da ailəyə özünə müəyyən təsərüffat qurmaqda kömək edir. Sosial müdafiənin əsas elementlərində biri də əhalinin elə quplarına ayrılan yarıdmdır ki, bu qrupun dövlətin qayğısına daha çox ehtiyacı var. Çünki onlar daha həssas insanlardır. Bunalara əlillər, valideyn himayəsindən mərhum olan uşaqlar, qaçqınlar, məcburi köçkünlər, sağlamlıq imkanları məhdud olan uşaqlar v.s. daxildir. Sosial müdafiə elə bir mexanizdir ki, burada ölkınin sərvətinin bir hissəsi varlı təbəqədən yoxsul təbəqəyə istiqamətləndirilir. Azərbaycan qanunvericiliyində bu sahə enidir və tam formalaşmayıb. Lakin görülən işləri də gözardı etmək olmaz. Ədəbiyyat
AÇIQ HÖKUMƏT KONSEPSIYASININ AZƏRBAYCANDA TƏTBIQI XÜSUSIYYƏTLƏRI Əlizadə Elməddin Musaxan oğlu AMEA-nın Fəlsəfə və Hüquq İnstitunun doktorantı email: elmeddin.zade@gmail.com Açıq Hökumət probleminə müxtəlif nəzəri baxışlar mövcuddur. Bir tərəfdən açıq hökumət texnoloji dəyişikliyin nəticəsi kimi idarəetmədə Web2 texnologiyasının findamental rol oynamasının nəticəsidir. Digər bir tərəfdən açıq hökumət ictimai xidmətlərin dəyərində baş verən dəyişikliyə uyğun olaraq yeni ictimai təşkilatlanma mədəniyyətinin zəruri olaraq meydana gətirdiyi struktur dəyişikliyidir. Bütün nəzəri baxışlar təsdiq edir ki, Açıq Hökumət müasir dövrün idarəetmə modelidir. Guardian Orta yazır ki, hökumətin həyata keçirdiyi siyasi doktrina bütün səviyyələrdə ictimai araşdırma və nəzarət üçün açıq olmalıdır. Calderon və Larenzonun fikrincə, açıq hökumət vətəndaşların nə dediyinin və nə soruşduğunu eşitmək üçün olarla daimi müzakirələr aparan, vətəndaşların istək və arzularına əsaslanaraq qərarlar qəbul edən, xidmətlərin göstərilməsində vətəndaş-dövlət əməkdaşlığını asalaşdıran açıq və şəffaf kommunikasiya quran dövlətdir [1,13]. Şəffaflıq, iştirakçılıq və əməkdaşlıq prinsipləri əsasında açıq hökumət informasiya texnologiyalarına əsaslanaraq idarəetməni modernləşdirmək və hökumətin səmərəli fəaliyyətini gücləndirmək üçün yeni strateji yol kimi dəyərləndirilə bilər. Hökumət qərarları qəbul edərkən, ictimai layihələri həyata keçirərkən vətəndaşların ehtiyaclarını nəzərə ala bilmək üçün şəffaflığa üstünlük verir. Şəffaflıq informasiyanın bütün ictimaiyyət üçün əlçatan olması və hökumətin qərarları barədə məlumat olması kimi müəyyən olunur. Demokratik hökumət üzərində ictima nəzarət mexanizmi olan şəffaflıq siyasəti vətəndaşların hökumət informasiyasını sərbəst əldə etməsi, bürokratiyanın korrupsiya hərəkətlərinin qarşısını almaq üçün tətbiq olunan mühüm vasitədir. Vətəndaşların ictimai xidmətlərin göstərilməsi üzərində nəzarət etməsi hökumətlə vətəndaşlar arasında qarşılıqlı inam yardaraq geniş əməkdaşlıq üçün şərait yaradır. Açıqlıq siyasi sistemin nüfuzunun güclənməsi üçün tələb olunan inamı yaradır. İctimai xidmətlərin həyata keçirilməsi baxımından açıq hökumət idarəetmə sisteminin ictimai nəzarət və yaxşılaşdırmaya açıq olması mənasını verir. Açıq hökumət dedikdə hökumətin və ictimai xidmətlərin idarə edilməsinin bütün tərəflərinin ictimai müzakirə üçün açıq olması nəzərdə tutulur. Beləliklə açıq hökumət idarəetmə sahəsinə geniş yayılmış mədəni və texniki reallıqdır [3, s.7]. Açıq hökumət yalnız internet erasında mümkün ola bilən yeni hökumət modelidir. Bu model dövlət, vətəndaş və biznes arasında güclü, inamlı münasibətlər qurmaq üçün inzibati islahatların həyata keçirilməsinə əsaslanır. İnternet texnologiyalarıdaha effektiv iştirakçılıq modelinin qurulmasına imkan yaradır. Bunu nəticəsində, açıq hökumətin şəffaflıq, iştirakçılıq və əməkdaşlıq prinsipləri demokratiyanı gücləndirir, hökumət və vətəndaşların birgə fəaliyyətinə təkan verir. Hökumət vətəndaşların öz problemlərini özləri həll edə biləsi üçün onları informasiya ilə silahlandırmalıdır. İnformasiya texnologiyaları informasiya və məlumatı toplamaq, ümumiləşdirmək, nəşr etmək, paylaşmaq, görüntüləmək, məlümatı daha effektiv etmək üçün dəyər əlavə etmək inkanları yaradır. Müasir texnologiyalar vətəndaşlarla dövlət arasında münasibətlərin köklü şəkildə dəyişməsinə imkan verir. İnformasiya texnologiyaları idarəetmə sahəsində və ictimai xidmətlərin həyata keçirilməsində modernləşmə üçün böyük potensial yaradaraq hökumətlərə öz fəaliyyətlərinin yenidən qiymətləndirmək və dəyişmək imkanı verir. Bu mühit idarətemədə yeni mədəni dəyər yaradır. İnformasiya texnologiyalarının tətbiqi hökumətlə vətəndaşlar arasında münasibətlərin yeni formalarını yaradır. Açıq hökumət vətəndaşların hökumətin idarəetmə işində yaxından iştirakçılığını təmin edən açıq platformadır. Hökumətin fəaliyyətinin yaxşılaşması ilə bağlı cəmiyyətdən gələn ideyaların qəbul edilməsi hökumətin açıqlığının əsas şərtidir.Hökumət informasiyanın əlçatan və faydalı olması üçün tədbirlır həyata keçirməli, vətəndaşlar, özəl sektor və işçilərə öz ideya və fikirlərini paylaşmaq üçün məkanlar yaratmalıdır. Açıq hökumətin əsas prinsipi olan şəffaflıq məlumatların ictimaiyyət üçün açıq olmasıdır. İnfromasiyanın açıqlığı üçün mühüm infrastruktur yaradılmalıdır. Bütün vətəndaşların istifadə edə bildiyi onlayan platforma informasiyanın əlçatanlığını təmin edir. Vətəndaşların açıq hökumət planlarına cəlb olunmasının ən geniş yolu onlayn vasitələrdən istifadə etməkdir. Onlayn ictimai iştirakçılıq yeni ideyaların yaranması, problemlərin həll olunması üçün yeni yanaşmaların yaranması, ictimai açıqlığı təmin etmək, cəmiyyəti maarifləndirmək, formal və qeyri-formal əks əlaqəni təmin etmək imkanı verir. Onlayn ictimai iştirakçılıq karudsorsinq və ideya yaratma, onlayn müsabiqə və yarışlar, wiki texnologiyalar, onlayn söhbətlər və sosial media vasitəsilə həyata keçirilir. Açıq hökumət konsepsiyası hökumətlərin öz fəaliyyətlərində üç əsas prinsipə sadiqliyini tələb edir: şəffaflıq, iştirakçılıq və əməkdaşlıq [4,21]. Açıq hökumət siyasətinin istiqamətlərindən biri hökumət idarələrinin sosial mediyaya açıq olmasıdır. Dövlət orqanları və onların vəzifəli şəxsləri twitter, youtube, facebook social şəbəkələrindən geniş istifadə etməklə vətəndaşlarla əlaqə qurmağa üstünlük verməlidirlər. Açıq Hökumət təşəbbüsləri xüsusən Web2 texnologiyası və sosial media vasitələri elə bir arxitektur yaradır ki, vətəndaşlar xidmətlərin passiv içtirakçısı olmur, həm də öz hüquqlarının təmin olunmasıda aktiv iştirak edirlər. 2009-cu ildə ABŞ prezidenti Barak Obama özünün ilk addımı kimi Şəffaflıq və Açıq Hökumət Memorandumunu elan etmişdir. Bu memorandum şəffaflıq, iştirakçılıq və əməkdaşlığı açıq hökumətin əsas meyarları kimi irəl sürür. 2009-cu ilin dekabrın 8-də təsdqi edilmiş Açıq Hökumət Direktivi eyni prinsiplərə söykənərək dövlət infromasiyasının açıqlığını genişləndirmək, informasiyanın keyfiyyətini yaxşılaşdırmaq, açıq hökumət mədəniyyətinin yaradılması və vətəndaşların idarəetmədə iştirakçılığını təmin edən təsisatların formalaşmasını tələb edir [5,9]. Azərbaycan müstəqil dövlət kimi şəffaflığın artırılması və açıq hökumətin təşviqi ilə bağlı fəaliyyətin təkmilləşdirilməsi, bu sahədə beynəlxalq təcrübənin mübadiləsi və beynəlxalq səylərə öz töhfəsini verə bilmək üçün 2011-ci ildə Açıq Hökumət Tərəfdaşlığına qoşulmuşdur.Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 5 sentyabr 2012-ci il tarixli 2421 nömrəli Sərəncamı ilə dövlət və yerli özünüidarə orqanlarının fəaliyyətinin açıq hökumət prinsiplərinə uyğunlaşdırılması, qərarların qəbulu prosesində ictimaiyyətin iştirakının genişləndirilməsi və şəffaflığın artırılması sahəsində siyasətin ardıcıl həyata keçirilməsini təmin etmək üçün “Açıq Hökumətin təşviqinə dair 2012-2015-ci illər üçün Milli Fəaliyyət Planı”nı təsdiq edilmişdir [6]. Milli Fəaliyyət Planına uyğun olaraq şəffaflığın artırılması və açıq hökumətin təşviqi sahəsində aşağıdakı tədbirlərin görülməsi təmin ediləcəkdir:
Azərbyacanda daha şəffaf, səmərəli və hesabatlı hökumət qurmaq üçün Açıq Hökumət Məlumatı nəzəriyyəsinin uğurla tətbiq edilməsi üçün aşağıdakı suallara elmi cəhətdən əsaslandırılmış cavab vermək lazım gəlir.
Ədəbiyyat
БРЕНД КАК СОСТАВЛЯЮЩАЯ МАРКЕТИНГА Бейбутова Чинара магистрантка БГУ II курса Одним из основных механизмов реализации стратегических направлений по развитию бизнеса компании является управление ее активами. Традиционно применение данного механизма базировалось на управлении материальными и финансовыми активами, и лишь недавно в сферу управления были включены нематериальные активы, относимые к категории интеллектуальной собственности и составляющие основу так называемого интеллектуального капитала компании. К основным объектам интеллектуального капитала принято относить: права на промышленную собственность, торговые марки (бренды), фирменные наименования, деловую репутацию, наличие клиентской базы и др., т.е. все аспекты интеллектуальной собственности нематериальных активов. Бренд (англ. brand — товарный знак, торговая марка, клеймо, то есть марка товара) — термин в маркетинге, символизирующий новый инновационный товар или услугу; популярная, легко узнаваемая и юридически защищённая символика какого-либо производителя или товара. Слово «бренд» произошло от древнескандинавского «brandr», которое переводится, как «жечь, огонь». Так называлось тавро, которым владельцы скота помечали своих животных [1]. Иногда считается, что синонимами такого понятия, как «бренд», являются понятия «товарный знак» или «торговая марка». Ранее термином «бренд» обозначался не всякий товарный знак, а лишь широко известный. В настоящее время этот термин в средствах массовой информации употребляется как синоним термина «товарный знак», что, по мнению специалистов-патентоведов, является не вполне корректным. С точки зрения специалистов в области товарных знаков и юристов, специализирующихся в области товарных знаков, понятия «бренд» и «брендинг», строго говоря, не правовые понятия, а термины, используемые в потребительской среде для объединения этапов продвижения товаров на рынок. Понятие бренда, по мнению этих авторов, является некоторой совокупностью объектов авторского права, товарного знака и фирменного наименования. В законах большинства стран используется правовое определение, предложенное Американской ассоциацией маркетинга: «имя, термин, знак, символ или дизайн или комбинация всего этого, предназначенные для идентификации товаров или услуг одного продавца или группы продавцов, а также для отличия товаров или услуг от товаров или услуг конкурентов». Брендинг — это процесс формирования имиджа бренда в течение длительного периода через образование добавочной ценности, эмоционального либо рационального «обещания» торговой марки либо немарочного продукта, делающего его более привлекательным для конечного потребителя, а также продвижение торговой марки на рынке. С точки зрения владельца торговой марки уровень ценности бренда для потребителя позволяет товару быть более конкурентоспособным либо даже более дорогостоящим по сравнению с товаром, не обладающим особыми качествами для покупателя. Главная задача маркетинга инноваций состоит в том, чтобы постоянно оптимизировать рыночное позиционирование своих брендов, потому что целевые покупатели изменяются – и конкуренты тоже. Неотъемлемая характеристика рынков – динамизм, изменения. Сильный бренд должен обеспечить выбор инновации покупателями в каждой возможной ситуации покупки, в каждом канале сбыта [2, с.255]. Создание бренда – это многоуровневая программа, включающая: марочную стратегию, разработку бренда и элементов визуализация (графическое изображение, цветовой дизайн торгового знака, девиз компании и т.д.), реализацию комплекса мероприятий, направленных на становление и продвижение бренда [2, с.263]. Что касается нашей страны, то азербайджанским брендом можно назвать «ASAN xidmət». По словам президента Азербайджанской Республики Ильхама Алиева Азербайджанский бренд «ASAN» приковывает к себе внимание всего мира [3]. Цель деятельности центров «ASAN xidmət» - удовлетворение граждан правовыми услугами, оказываемыми им государственными органами, обеспечение прозрачности, полное устранение случаев коррупции, применение современных технологий, формирование в отношениях государственный служащий - гражданин нового образа мышления - подхода «обязанность государственного служащего - обеспечить права гражданина». 29 декабря 2012 года в качестве пилотного проекта в Баку приступил к деятельности центр «ASAN xidmət» номер 1. Внедрение «ASAN xidmət», как успешной модели, поощряется не только в Азербайджане, но и в других странах. Это направление является одним из основных в сотрудничестве с различными международными партнерами, в том числе Европейским Союзом. Список литературы
2. Васильев В.П.Управление инновациями. Учебное пособие. М., Дело и Сервис, 2011, 400 с. 3. Ильхам Алиев: Азербайджанский бренд "ASAN" приковывает к себе внимание всего мира. http://www.vzglyad.az/news.
Tədqiqatçılar belə qənaətə gəlmişdirlər ki, ailə daxilində uşaq və yeniyetmələrə qarşı zorakılığa yol açan ən başlıca səbəb valideynlərin şəxsi keyfiyyətlərindən irəli gəlir. Övladlarına qarşı zorakılıq göstərən valideynlər əsasən, psixi pozğunluğu olan və güclü emosional stress yaşayan insanlardır [1, səh. 248]. Zorakılığa məruz qalmış uşaq və yeniyetmələrdə yaşadıqları hadisənin nəticələri ilkin və davamlı fiziki və psixoloji travmalar olaraq görünə bilər. İlkin nəticələrə fiziki zədələr, göyərmələr, evdən qaçma, gizlənmə, özünə qapanma və s kimi psixoloji pozuntular aiddir. Davamlı nəticələrə isə uşağın fiziki və psixoloji inkişafında yaranan ləngimələr, pozuntular daxildir. Zorakılıq mühitində yaşayan və zorakılıqdan zərər çəkmiş şəxslər dəhşət, təlaş, acizliyik, ümidsizlik və ya gücsüzlük, təhlükəsizliklə bağlı narahatlıq, günahkarlıq hissi, ruh düşkünlüyü, dəhşətli qarabasmalar, özündə əminlik hissinin itirilməsi, xoşagəlməz xatirələr, həyəcan hissləri, depressiya, fobiyalar, kədər, intihara meylilik, özünü günahlandırma, inam hissinin itirilməsi, ruhi sarsıntılar, spirtli içkilər və narkotik vasitələrdən asılılıq, qisas hissi və s. kimi hissləri keçirə bilər. Hazırda sosial işin nəzəriyyə və praktikasında məişət zorakılığının yaranma səbəblərinin izahına dair bir neçə müxtəlif yanaşmalar mövcuddur. Bir istiqamətin nümayəndələri burada əsas diqqəti psixoloji (zorakılıq edən şəxsin xroniki psixi problemləri, daxili gərginlik, stress ) və ya ya psixososial amillərə (ailədaxili münasibətlər və ailə tarixçəsi) mərkəzləndirilməsinin tərəfdarlarıdır. Digər bir yanaşmalara görə isə, narkotik və ya spirtli içkilərdən asılılıq, maddi çətinliklər, qurbanın cinayətkardan asılılığı (sosial və ya iqtisadi), xarici mühitin stabilliyi pozan (yaş həddi, işsizlik, cinayətkarın digər sosial problemləri,onun sosial təcridi) təsiri və s. kimi situativ amillərin təsiri zorakılığın yaranmasını şərtləndirən amillərdir [3, səh. 92]. Bu və ya digər yanaşmaların tətbiqi nəticəsində yerli və xarici tədqiqatçıların təcrübələrinə əsaslanaraq məişət zorakılığının bəzi xüsusiyyətlərini qeyd etmək olar. Qeydə alınan, məişət zorakılığı hallarının keyfiyyət və kəmiyyət təhlilinə əsasən aşağıdakı nəticələri göstərmək olar: – Zorakı davranış daha çox qadınlara və uşaqlara qarşı törədilir; – Psixoloji və fiziki zorakılıq ən çox yayılmış zorakılıq formasıdır; – Zorakılıq daha çox yad, kənar şəxslər tərəfindən deyil, qohumlar və tanışlar tərəfindən törədilir; – Zorakılıq qurbanları əksər hallarda zorakılığa məruz qaldıqlarını dərk etmir, bunu normal ailədaxili münasibətlər olaraq qəbul edir. – Zərərçəkənlər və onların qohumları polisə şikayət etmir, əsasən dostlar və ya xüsusi müəssisələrdən dəstək axtarırlar; – Zorakılığa məruz qalmış insanlar əksər hallarda hüquqlarını bilmir, şikayət edə və ya yardım ala biləcəkləri qurumlar haqqında məlumatsızdırlar; – Zorakılıq təkrarlanan haldır; – Zorakılıq etnik mənsubiyyət ilə bağlı deyil; – Məişət zorakılığı cins fərqi ilə bağlı deyil; – Məişət zorakılığı dövri xarakter daşıyır. Bütün bu fikirlər onu göstərir ki, cəmiyyətdə mövcud problemlə bağlı kifayət qədər maarifləndirmə işləri aparılmır. Zorakılığın müxtəlif formaları mövcuddur. Məişət zorakılığı fiziki, cinsi, emosional, iqtisadi zorakılıq və etinasızlıq formalarını özündə birləşdirir. Araşdırmalar sübut edir ki, məişət zorakılığının ayrı-ayrı formalarının uşaq və yeniyetmələrə olan təsiri də müxtəlifdir. Həmçinin, fərqli yaş kateqoriyalarından olan uşaq və yeniyetmələr zorakılığın təsirini müxtəlif şəkildə yaşayır. Belə ki, zorakılığın nəticələri fərqli yaş dövrlərində müxtəlif cür təzahür edə bilər. Məişət zorakılığına məruz qalmış uşaq və yeniyetmələrin profilaktikası ilə məşğul olan sosial iş mütəxəssislərinin qarşısında aşağıdakı vəzifələr durur:
Ədəbiyyat
SOSİAL İŞ SFERASINDA SOSİAL ƏDALƏTİN YERİ VƏ ROLU İsgəndərova Aysel İbrahim q. BDU-nun doktorantı “Ədalət güclü olanın tərəfindədir” Platon Sosial ədalət, ədalətin bir növüdür. Sosial ədalət hər bir fərdin eyni haqlara, müdafiəyə, vəzifələrə və sosial imkanlara sahib olduğu ideal şətrləri ehtiva edir. Sosial ədalətə sosial siniflər arasındakı iqtisadi bərabərsizliyin aradan qaldırılması və iqtisadi olaraq zəif olan sinfin digər sosial siniflərə qarşı qorunması kimi də tərif verə bilərik. Sosial ədalətin aşağıdakı ünsürləri vardır: insan haqlarına hörmət, normal yaşayış standartları, insani yaşayış şərtləri, məskunlaşma imkanları, iqtisadi təminat. Sosial ədalət sosial işin (NASW 1996) Etik Standartlarında etik prinsip kimi qeyd olunub və sosial ədalətin bərqarar olmasında sosial iş mütəxəssislərinin əsas vəzifələrindən biri kimi qeyd olunub. Bu prinsip qısa olaraq aşağıdakı formada ifadə olunmuşdur: “Sosial iş mütəxəssisləri incidilən və təzyiq altında olan fərdlər və qruplarla birlikdə və onların adından ictimai dəyişikliyi həyata keçirməyə cəhd edirlər. Sosial iş mütəxəssislərinin ictimai dəyişiklik cəhdləri ilkin olaraq yoxsulluq, işsizlik, diskriminasiya və digər sosial ədalətsizlik ünsürlərinə doğru hədəflənmişdir. Burada isə əsas məqsəd insanlar arasında mədəni və etnik fərqliliyə dair məlumat və həssaslığın bərqərar edilməsidir. Sosial iş mütəxxisləri insanların ehtiyac duyduğu bilgi, xidmət və resursların əlçatan olmasında bərabərliyin təmin edilməsinə cəhd edirlər. Sosial iş mütəxxəsisləri istər lokal, istərsə də qlobal miqyasda toplumun rifahının və onların sosial mühitinin inkişaf etdirilməsində böyük rol oynayırlar. Və sosial ədalətin həyata keçirilməsi üçün sosial, iqtisadi, siyasi, mədəni dəyərləri inkişaf etdirərək insanların təməl ehtiyaclarının təmin edilməsində köməkçi, həyat şəraitlərinin yaxşılaşdırılmasında qoruyucu bir rol oynayırlar.” Sosial işin etik standartlarında sosial ədalət açıq şəkildə izah edilsə də sosial işçilər sosial ədalətə aşağıdakı kimi yanaşırlar: sosial ədalətin bərqərar edilməsi və müdafiəsi üçün sosial işin özü həm dövlətin içində həm də bəzi vaxtlarda onun qarşısında olmalıdır ( Becker və MacPherson, Adams, Dominelli, Payne ,Craig). Sosial iş mütəxəssisləri dövlətin içində professional bir qurum olaraq sosial rifahın təmin edilməsi üçün fəaliyyət göstərərkən, sosial ədalətin təmin edilməsinə ziyan verə biləcək sosial siyasətin hədəfələri qarşısında radikal, tənqidi bir mövqe tutmalıdırlar. Belə bir mövqe sosial iş nizamının dəyərləri içərisində yer alan demokratiyanın təbiətindən irəli gəlir. Sosial iş mütəxxəsislərinin sosial ədalət haqqında fikirlərini əks etdirən müxtəlif tədqiqatlar mövcuddur. Bunlar arasında Weiss(2005) özünün beynəlxalq araşdırmasında 10 ölkədən 781 sosial işçi arasında sorğu aparmışdı. Araşdırma nəticəsində məlum olmuşdur ki, sorğuda iştirak edənlərin demək olar ki, hamısı sosial işin birinci hədəfi kimi sosial ədalətin təmin edilməli olduğunu düşünürlər. Bununla bərabər yoxsulluq kimi son dərəcə geniş yayılmış sosial problemin səbəbi kimi fərdi çatışmazlıqları deyil, fundamental və ictimai səbəblər ünvan göstərərək sosial ədalətin təmin olunmamasını qeyd etmişlər. Ümumilikdə götürsək sosial iş mütəxəssisləri cəmiyyətdə sosial ədalətin bərqərar olmasında məsuliyyət daşıyırlar. Yəni:
Sosial işin əsas məqsədi sosial ədaləti dəstəkləməkdir. Bu xüsusiyyətləri ilə də sosial iş bir insan haqları peşəsidir. Ədəbiyyat:
AZƏRBAYCANDA GƏNCLƏR SİYASƏTİNİN TƏŞKİLİ Şəfibəyli Rübabə BDU-nun II kurs magistrantı Gənclər cəmiyyətin sosial strukturunda mühüm yerlərdən birini tuturlar. Müasir dövrdə hər bir dövlətin sosial siyasətinin əsas istiqamətlərindən biri məhz gənclər siyasətinin lazımi səviyyədə həyata keçirilməsidir. Azərbaycanda da gənclər siyasəti dövlətin sosial siyasətinin əsas tərkib hissələrindən biri hesab olunur və bu istiqamətdə əsaslı islahatlar həyata keçirilir. Bu gün Azərbaycanda gənclər siyasəti dövlət siyasətinin əsas istiqamətlərinə birinə çevrilmişdir. Dövlət gənclər siyasətinin əsas istiqamətləri “Gənclər siyasəti haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanunu ilə aşağıdakı kimi müəyyənləşdirilib:
Mərhum prezidentimiz ulu öndər Heydər Əliyevin gənclərin sosium inkişafında rolunu artırmaq, paytaxt və regionlarda yaşayan gənclərin ölkə miqyasında cərəyan edən proseslərdə iştirakını və məsuliyyətini yüksəltmək məqsədi ilə islahatlara start vermişdir. “Hər bir Azərbaycan gənci hər şeydən çox müstəqil Azərbaycanın bu günü, gələcəyi haqqında düşünməlidir” deyən Ümummilli lider 1994-cü ildə Gənclər və İdman Nazirliyinin əsasını qoydu. Bu siyasi dövlət institutu qısa vaxtda gənclər siyasətinin əsas konturlarını müəyyənləşdirdi və reallaşdırmağa başladı. Mərhum prezidentimizdən sonra isə cənab prezident İlham Əliyev H.Əliyevin siyasətini uğurla həayata keçirir. Eyni zamanda Azərbaycanın birinci xanımı, YUNESKO-nun və İSESKO-nun xoşməramlı səfiri, Heydər Əliye Fondunun prezidenti, millət vəkili Mehriban Əliyevanın da gənclərə xüsusi qayğısı qeyd olunmalıdır. Məhz Mehriban Əliyevanın sədrliyi ilə Bakıda “Gənclərin məşğulluq sammiti”nin keçirilməsi buna sübutdur. “Azərbaycan Respublikasının Gənclər və İdman Nazirliyi haqqında” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin1994-cü il 26 iyul tarixli fərmanı, “Gənclər siyasəti haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2011-ci il 7 iyul tarixli 1621 nömrəli Sərəncamı ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycan gəncliyi 2011-2015-ci illərdə” Dövlət Proqramı və gənclər siyasəti sahəsində digər normativ hüquqi aktlar, habelə Azərbaycan gənclərinin forumlarının keçirilməsi gənclərlə iş sahəsinin hüquqi əsaslarını və icra müxanizmini müəyyən etmişdir. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2005-ci il 30 avqust tarixli Sərəncamı ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycan Gəncliyi Dövlət Proqramı (2005-2009-cu illər)” dövlət gənclər siyasətinin həyata keçirilməsi yolunda mühüm fəaliyyət sənədi olmuşdur. Bu Dövlət Proqramının icrası nəticəsində dövlət gənclər siyasətinin prioritet sahələrində müsbət dəyişikliklər olmuş və uğurlar əldə olunmuşdur. Ölkəmizin ictimai-siyasi həyatında gənclərin yaxından iştirakı üçün lazımi şərait yaradılmış və bu sahədə irəliləyişlərə nail olunmuşdur. Dövlətin qayğısı nəticəsində gənclər təşkilatlarının dövlət gənclər siyasətində iştirakını təmin edən hüquqları genişləndirilmiş, onların layihə və proqramlarına mütəmadi dəstək verilmişdir. 2002-ci il aprelin 9-da qəbul edilmiş “Gənclər siyasəti haqqında” qanun Azərbaycan Respublikasında gənclər siyasətinin məqsədlərini, istiqamətlərini, təşkilati-hüquqi əsaslarını müəyyən edir. Qanunla müəyyən edilir ki, gənclər siyasəti dedikdə gənclərin hərtərəfli inkişafını, cəmiyyətin həyatında onların fəal iştirakını təmin etmək məqsədi ilə dövlət tərəfindən ictimai-siyasi, sosial-iqtisadi, təşkilati-hüquqi şəraitin yaradılmasına yönəldilmiş tədbirlər sistemi başa düşülür. Ölkəmizdə uğurla həyata keçirilən dövlət gənclər siyasəti gələcək nəslin intellektual səviyyəsinin artmasına da olduqca müsbət təsir göstərir. Azərbaycan gənclərinin xaricdə təhsilinin həyata keçirilməsi Azərbaycanda intellekt kapiatlının inkişafına xidmət edən mühüm amillərdən hesab olunur. Xarici ölkələrin nüfuzlu ali məktəblərində azərbaycanlı gənclərin təhsil almalarını və onların müstəqil Azərbaycanın inkişafı üçün güclü amilə çevrilmələrini təmin etmək məqsədi ilə “2007-2015-ci illərdə Azərbaycan gənclərinin xarici ölkələrdə təhsili üzrə Dövlət Proqramı” təsdiq edilmişdir. Gənclər siyasətinin tərkib hissələrindən biri də onların məşğulluğunun lazımi səviyyədə həyata keçirilməsidir. Bu gün gənclərin dövlət quruculuğu işlərinə cəlb olunması prosesi həyata keçirilir ki, bu da məşğul gənclərin sayını artırır. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2007-ci il 23 yanvar tarixli 515 nömrəli fərmanı ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikasında güzəştli ipoteka kreditlərinin verilməsi Qaydaları” gənc ailələrin və hərbi qulluqçuların sosial vəziyyətinin yaxşılaşdırılması üçün hazırlanmış və yaşayış sahəsinin alınması məqsədi ilə verilən ipoteak kreditləri üzrə güzəştlərin edilməsi qaydalarını müəyyən edir. Ədəbiyyat
XRONİK ALKOQOLİZM VƏ ONUN MÜALİCƏSİ Ağalarov Cəlal Yusif oğlu BDU-nun II kurs magistrantı. Xronik alkoqolizm, spirtli içkilərə güclü meyllik, ona qarşı orqanizmin fiziki və psixi asılılığı ilə müşayiət edilən, tədricən şiddətlənən xəstəlikdir. Bu, alkoqolu uzun müddət müntəzəm olaraq qəbul edən adamlar arasında baş verir. Xəstəliyin özünəməxsus kliniki mənzərəsi, qanunauyğun dinamikası, somatik və psixonevroloji ağırlaşmaları vardır. Xəstəliyin formalaşması məişət sərxoşluğu adlanan mərhələdən başlayır və fərdin alkoqola qarşı rezistensliyindən və psixoloji vəziyyətindən asılı olaraq 1-2 il davam edir. İnkişaf dinamikasına görə xronik alkoqolizm başlanğıc, inkişaf və son mərhələlərə bölünür [3]. İlk mərhələ özündə alkoqola ilkin patoloji aludəçilik, nəzarətin azalması, alkoqola tolerantlığın artması, alkoqol amneziyası kimi xüsusiyyətləri daşıyır. Alkoqoldan 10-15 il davamlı sui istifadə fərddə 35-40 yaşda xəstəliyin ikinci mərhələsinə keçməsinə səbəb olur. İkinci mərhələ üçün səciyyəvi olan yeni xüsusiyyətlər abstinent sindromun meydana çıxması, alkoqoldan sistematik şəkildə sui istifadə şəxsiyətin üz cizgilərinin itiləşməsidir. Alkoqola patoloji meyillik daha nəzərə çarpacaq dərəcədə artır, xəstələr özləri artıq içki içməyə şərait yaradırlar. Əgər ilk mərhələdə alkoqolik "içmək və ya içməmək” fikri ilə təkbaşına mübarizə apararaq, içki olan yerlərdən uzaqlaşırdısa, bu mərhələdə isə xəstə özü içki qəbulu üçün səbəblər axtarır: ailə problemi, iş zamanı, təsadüfü tanışlıqla görüş və s. Bu halda alkoqolizmin qarşısın almaq çox çətindir. Alkoqolizmin III (son) mərhələsi ilkin və II mərhələyə xas olan əlamətlərin ağırlaşması və həqiqi sərxoşluq, alkoqol deqradasiya ilə xarakterizə olunur. Alkoqol deqradasiyasının əsas əlamətləri emosionallıq, etik normaların azalması, tənqidin itirilməsi, intellektin azalması. Daha tez-tez psixopatoloji (davranışın dəyişilməsi, aqressivlik,), eyforiya (özünə və ətrafdakılara qarşı tənqidin azalması), aspontan (yorğunluq, passivlik, marağın itməsi) deqradasiyalar baş verir. Adətən 45-50 yaşda uzunmüddətli (15-20 il) alkoqoldan sui istifadə nəticəsində yaranır. Alkoqolizmin 3-cü mərhələsində somatik pozğunluqlar həzm sisteminin (hepatit, qara ciyər sirrozu, atrofik qastrit), ürək-damar sisteminin (miokardiopatiya), sinir sisteminin (polinevropatiya) pozulması baş verir. Müalicə. İçki içməyə aludə olan fərdlərin, içkidən əvvəlki sağlamlığını bacarıqlarını əldə etməsi, içki üzərindən toplumda itirdiyi rolunu və nüfuzunu qaytarması üçün hər cür müalicə üsullarından istifadə olunmaqdadır. Müalicədə məqsəd, içkinin tam buraxılmasıdır. Müalicənin istənilən nəticəni verməsi üçün xəstə bunu istəməli, müalicə başlayandan etibarən içki içməməlidir. Müalicə prosesində detoksikasiya və reabilitasiya paralel aparılır. Alkoqolizmin müalicəsi digər narkoloji xəstələrin müalicəsi üsulları kimi xəstənin səhhətinin vəziyyəti və onu əhatə edən mühit nəzərə alınmaqla narkoloji müəssisədə (stasionar və ya ambulator şəraitdə) və ya xəstənin evində (ambulator şəraitdə) həkim-narkoloq tərəfindən aparılır. Narkoloji xəstə barəsində fəal müalicə kursundan sonra aparılan sosial-psixoloji reabilitasiya kursu onun fərdi tələbatına uyğun olmalıdır [5]. İlk növbədə qeyd edək ki, alkoqolizmin müalicə metodları təmamilə sağalmaq təminatı vermir. Doğrudur, bəzi içki düşkünlərinin uzun müddət spirtli içki qəbul etməməyə iradəsi çatır. Amma belələrinin sayı çox azdır (10%-dən az). Müalicə bir neçə mərhələdən ibarətdir: I mərhələ - Xəstə müalicəyə başlandığı ilk gündən spirtli içki qəbulunu dayandırmalıdır. Bu mərhələdə Klirens detoksikasiyası, Ekstrakorparal detoksikasiya, Klassik psixofarmakoterapiya istifadə edilir. Alkoqola asılılığı aralarındakı bənzərliyə görə benzodiazepinlər ilə detoksikasiya edilir. Dərmanların dozaları alkoqola fiziki bağlılığın dərəcəsindən və şəxsə görə müəyyən edilir.Heyvanlar üzərində aparılan təcrübədə haloperidol, fenazepam və lityum hidroksibutirat üçlüyünün kompleks istifadəsi alkoqol istəyi və istifadəsini azaltması müşahidə olunması, bəzi ölkələrdə bu üçlüyün kompleks istifadəsinin müalicədə effektliyi araşdırılır [1, 739-750].
Son zamanlarda alkoqolizm müalicəsində yeni bir dərman olan akamprosat (kalsium aseltihomotauirat) ilə uğurlu nəticələr alındığına dair məlumatlar yayılmışdır. Akamprosat 1990-cı ildən bu yana Avropada alkoqolizm müalicəsində istifadə edilən dərmandır. Araşdırmalar nəticəsində bu dərmanın alkoqoliklərdə alkoqolu şiddətli arzulamaq və alkoqolu buraxdıqdan sonra yenidən arzulama kimi mənfi xüsusiyyətlər azaltdığı müəyyən edilmişdir [2, 673-680]. II mərhələ - 10-12 gün müalicədən sonra psixofarmakoterapiya ilə bərabər sensibilizəedicilərlə aparılan ŞRM (şərti reflektor müalicə) və psixoterapiya (qrupla, fərdi, ailə, suqqestiv). Bu mərhələdə sosial işçiləri və psixoloqların rolu böyük olur. Psixoterapiya bu mərhələdə tibbi müalicəylə yanaşı aparılır və alkoqoliklərin məhv olmuş psixoloji və sinir sisteminin bərpasına yönəlmiş olur. Sosial işçilər bu mərhələdə alkoqoliklərnən fərdi, qrup və ya ailə daxilində söhbətlər apararaq, onları yenidən həyata qaytarmağa çalışırlar. III mərhələ - residivin qarşısını almaq üçün profilaktik tədbirlər. Bu mərhələ əsasən müalicəni bitirmiş şəxsin yenidən içki içməyə başlamasını önləmək üçün keçirilən tədbirlərdən ibarətdir. Bu mərhələdə alkoqoliklər öz maraqları və xobbiləri ilə məşğul olurlar. Hər hansı incəsənət məşğuliyyəti (rəsm, musiqi,rəqs), idmanla məşğul olmaq, əmək məşğuliyyəti (balıq tutmaq) və s. vasitələri bu mərhələdə istifadə edilir. Bundan başqa bu mərhələdə ən əsas artterapiyadan istifadə edilir. Artterapiya və ya təsviri sənət terapiyası musiqi, rəsm, hərəkət-rəqs, ədəbiyyat kimi sənət növləriylə həyata keçirilən terapiya növüdür. Digər terapiya zamanı çox zaman insanların problemləri birbaşa müzakirə obyektinə çevrilir, hansı ki belə hallarda fərd (xüsusən yeniyetmə və uşaqlar) sıxılır, danışmaqdan imtina edir, psixoloqu yanıltmağa çalışır və dolayısıyla da problemi müzakirə etməkdən, daxili dünyasını açmaqdan qaçmağa çalışır. Amma art terapiyada problemə birbaşa deyil, dolayı yolla toxunulur. Fərd probleminin istədiyi qədərini ortaya qoyur. Paylaşmaq istəmədiyini özünə saxlayır. Onun daxili dünyasına təsviri sənət vasitəsilə daha yumşaq,daha estetik yanaşılır Ədəbiyyat
|