Azərbaycan respulikasi

II FƏSİL

PEDAQOJİ TERMİNLƏRİN YARANMA MƏNBƏLƏRİ VƏ ÜSULLARI
2.1. Pedaqoji terminlərin yaranma mənbələri
Terminlərin yaranma mənbələri terminlərin yaradılması üçün dil vasitələrinin hansı dildən və dilin hansı leksik layından götürülməsi əsasında təyin edilir. Terminlər ya dilin öz, ya da alınma sözlər, leksik-qrammatik vasitələr, termin elementlər əsasında yaranır. S.Sadıqova Azərbaycan dili terminlərini yaranma mənbələrinə görə iki qrupa ayırır: “1) Azərbaycan dilinin daxili imkanları əsasında yaranan terminlər; 2) alınma sözlər əsasında yaranan terminlər” [67, s.64].

Dilin daxili imkanları dedikdə, dilin leksik-qrammatik sistemini təşkil edən dil vasitələri nəzərdə tutulur. Bura leksik-qrammatik vasitələr, terminlər və termin elementlər daxildir. Alınmalar da eyni vasitələri əhatə edir. Qeyd olunan baxımdan, yaranma mənbələrinə görə terminlər həm dilin öz imkanları, həm alınmalar əsasında, həm də qarışıq formada (dilin öz vahidləri ilə alınma vahid) düzələn terminlərə bölünə bilər.

Terminlərin yaranma mənbələri və üsulları ilə bağlı terminoloji tədqiqatlar kifayət qədər çoxdur. Qeyd edilən məsələyə, demək olar ki, terminologiyaya dair əksər tədqiqat işlərində münasibət bildirilmişdir [93; 124; 103; 44; 43; 67; 47; 46; 45; 69 və s.]. Terminologiyaya dair monoqrafiyalarda, ayrı-ayrı sahə terminologiyalarına həsr olunmuş dissertasiyalarda, məqalələrdə bu məsələ araşdırılmış, konkret sahə terminlərinin hansı mənbələrdən götürülməsi və onların yaranma üsulları öyrənilmişdir [47; 43 və s.].

Terminlərin yaranma üsullarından bəhs edərkən tədqiqatçılar, əsasən, beş üsul əsas götürülür: 1) semantik; 2) morfoloji; 3) sintaktik; 4) kalka; 5) sözlərin ixtisarı və qısaldılması (abreveaturlar) [44, s.121; 69, s.119-120; 43, s.14, s.69]. Bir qayda olaraq, terminlərin yaranma üsulları bu ardıcıllıqla da araşdırılır. Bununla belə, bəzi tədqiqatçılar terminlərin yaranmasından bəhs edilərkən başqa üsul adları da çəkilir. Məsələn, R.D.Daniyarov terminlərin yaranma üsullarını 5 yerə bölsə də, bir qədər fərqli mövqe tutur. Onun fikrinə görə, terminlər aşağıdakı üsullarla düzəlir: “1) semantik; 2) morfoloji; 3) sintaktik; 4) leksik; 5) fonetik üsul” [105, s.70].

Bu bölgüdən bəhs edən T.Ç.Şükürova göstərir ki, “müqayisə zamanı nəzərə çarpan fərq budur ki, özbək dilində leksik və fonetik üsullar mövcud olduğu halda, kalka üsulu mövcud deyildir [74, s.22]. Maraqlıdır ki, müəllif belə nəticəyə gəldiyinə baxmayaraq, kalka üsulunu araşdırarkən yenə də R.Danyarova istinad edir. O yazır: “R.Daniyarova görə, kalkalar alınma sözlərin bazasında yeni sözlər yaradan ən yaxşı üsullardan biridir. Özbək dilində kalkaetmə prosesinə əsasən mürəkkəb söz, mürəkkəb ixtisar, defislə yazılan mürəkkəb sözlər və söz birləşmələri cəlb olunur. Özbək dilində kalka üsulunun 2 tipi mövcuddur: 1. Struktur kalkalar. 2. Semantik kalkalar” [74, s.135].

R.D.Daniyarovun əsərində kalka və abrevasiya üsullarını qeyd olunmaması, təbii ki, özbək dilində bu üsulla terminlərin yaranmadığına dəlalət etmir və T.Şükürovanın sonrakı istinadı da bunu sübut edir. R.D.Daniyarovun semantik və leksik üsulları bir-birindən ayırması, zənnimizcə, özünü doğrultmur. Fonetik üsulu fərqlən­dirərkən isə o, alınma terminlərdə transkripsiya zamanı əmələ gələn fonetik dəyişmələri nəzərdə tutur. Alınmaların fonetik dəyişmələri isə terminin obyekt dildə mənimsənilməsi ilə əlaqədar hadisədir.

S.Sadıqova termin yaradıcılığı üsullarını təsnif edərkən bir sıra məsələləri aydınlaşdırır. O, terminalmanı termin yaradıcılığı mənbəyi kimi qeyd etməklə yanaşı, “terminyaratma” və “termindüzəltmə” anlayışlarını daxil edir və onları bir-birindən fərqləndirir. M.İsmayılovanın terminləşmə və transterminləşməni termin yaradıcılığının fərqli üsulları kimi ayırması mübahisə doğurur [33, s.114-128]. Transterminləşmədə bir sahə termini motivləşməyə görə başqa sahə terminologiyasına keçir və sahələrarası omonim terminlər yaranmış olur. Terminləşmədə dilin öz sözü və ya alınma söz terminoloji məna kəsb etməklə terminə çevrilir.

Termin yaradıcılığı üsullarından hər hansı birinin digəri ilə müqayisədə məhsuldarlığı barədə də müxtəlif fikirlərə rast gəlinir. Məsələn, T.Şükürova yazır: “Müstəqillik illərində termin yaradıcılığında morfoloji yol semantik üsulla müqayisədə aktivdir. Lakin dillərin terminoloji sistemi ən çox leksik yolla termin yaratmağa meyillidir. Bunun da əsas səbəbi odur ki, dildə semantik və morfoloji yolla terminyaratma leksik yola nisbətən çətindir” [74, s.141]. Termin yaradıcılığının bir üsulunun digəri ilə müqayisədə çətinliyi və asanlığı haqqında müddəa irəli sürmək, zənnimizcə, düz deyildir. Morfoloji üsulun leksik üsuldan məhsuldarlığı çətinlik və ya asanlıqla bağlı ola bilməz. Morfoloji üsulun imkanları genişdir. Dildə kifayət qədər çox sözdüzəldici vasitələr vardır və bu vasitələrin köməyi ilə yeni terminlərin düzəldilməsinin potensialı böyükdür. Leksik və ya semantik üsulda isə mövcud sözün mənasının dəyişməsi və bu sözün anlayışla müəyyən semantik bağlılığının olması zəruridir. Məhsuldarlığın aşağı düşməsinin səbəbi belə məhdudiyyətlərlə əlaqələndirilə bilər. Pedaqoji terminlərin yaradılması prosesində də ümumi qəbul edilmiş beş üsulla termin yaradıcılığını nəzərdən keçirmək məqsədəuyğundur.