Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına

Keçmişdən günümüzə uşaq oyunları

Keçmişdən bugünə qədər uşaq oyunlarında sosial-texnik və mədəni də­yi­şik­liklər olsa da dəyişməyən onun “müəyyən bir məqsədə bağlı olan və olmayan qaydalı və ya qaydasız həyata keçirilən, ancaq hər vəziyyətdə uşağın istəyərək və xoşlanaraq işirak etdiyi, fiziki, zehni, dil, hissi və sosial inkişafını əsas gö­tü­rən real həyatın bir parçası və uşaq üçün ən təsirli öyrənmə yolu” olduğudur (Dönmez Baykoç, 1992). Müasir dövrə qədər uzun bir tarixi yol keçən uşaq oyunları ən azı üç minillik bir inkişaf etapından keçmişdir. Onun fəlsəfəsində hər zaman öyrənmə əsas olmuşdur. Ancaq bu zaman içində dəyişən o qədər çox şey olmuşdur ki, əski uşaq oyunlarından çox az şey qalmışdır.

Uşaqlar “Evcik-evcik”, “Beşdaş”, “Laldinməz”, “Yoldaş, səni kim apardı?”, “Mərə”, “Qəzmədaş”, “Siçan-pişik” , “Mərəköçdü”, “Gizlənqaş” və s. kimi oyunlardan kompyuterlərə, oyun makinalarına, klassik oyunlardan, çoxunun adı olmayan çağdaş oyunlara qədər bir çox dövr keçmişlər.

Bu gün dəyişən sosial-mədəni və texnoloji çağda uşaqlar qismən də olsa kənd yerlərində, hətta oyunun anlamı və oyuncaqlar dəyişsə də hələ də açıq ha­vada, kollektiv şəkildə oynayırlar. Şəhərlərdə isə uşaqlar müəyyən yaşa qədər qapalı məkanlarda, çox vaxt isə böyüklərin nəzarəti altında oynanır. Təbii ki, oyun XXI yüzildə açıqdan qapalılığa, sərbəstlikdən sərhədliliyə doğru dəyişiklik göstərmişdir. Böyüklərin və ya baxçanın və ya məktəbin nəzarəti altında oy­na­nan oyunlar sərbəst olmayıb, qısıtlanmış oyunlardır. Bütün bunların müsbət tə­rəfləri olduğu kimi mənfi tərəfləri də vardır. Ancaq oyun var və insanlıq var ol­duqca olmağa davam edəcəkdir.

Müasir dünyada “uşağın sosial, mədəni çevrəsini, iqtisadi şərtlərini diqqətə almaq lazımdır... Ona görə də uşaqların oyunlarını həm sosiokültürəl aspektdən araşdırma, həm də oyunu uşaqların digər fəaliyyətləri ilə (iş, məktəb və s.) bir­likdə öyrənmək şərti ortaya çıxır” (Onur, 2014, 83). Buraya təbii ki, bir də uşa­ğın şəhərdə və ya kənddə yaşaması da daxildir, çünki şəhərləşmə, sürətlə sə­na­yeləşmə, texnologiyanın öncə böyük meqapollarda toplanması, bir az da sosial çevrə şəhərli uşaqla kəndli uşağın həm oyununda, həm də oyundan nəyi an­la­dı­ğında fərqli yanaşmalar ortaya qoyur. Bunu günümüz uşaq oyunları və oyun­caq­ları baxımından mütləq nəzərə almaq lazımdır.

Uşaqların oynadıqları oyunların başında bədəni inkişaf etdirən oyunlar, zeh­ni, hesabı, estetik zövqü formalaşdıran əyləncələr gəlir. Bunun üçün taxta xəncər və qılınclar, uzun eşşək, tullanmaq, qaçmaq yarışı, top oyunları, çilingağac, zər, domino, aşıq və s. oyunlardan istifadə edilir. Belə ki, bu və buna bənzər oyun­la­rın həm uşaqlar, həm də yeniyetmələr tərəfindən oynanması oyunun adap­ta­si­yo­nu mənasına gəlmir, bunlar sadəcə olaraq uşaq və yeniyetmələrin zövq və əy­lən­cə anlayışına bağlıdır.

Oynayan insan dedikdə ağıla ilk olaraq uşaqların oyunu gəlir. Bu həm də dünyaya gələn insanın elə ilk gündən oynaması deməkdir. Onun süd əm­mə­sin­dən, beşikdə hərəkətinə qədər hər şeyi oyundur. Uşaq aləmindən yetkinlik, gənc­lik dün­yasına keçiddə uşaqların oyun fəaliyyəti xüsusi yer tutur. Oyun uşaqların bəl­kə də tək fəaliyyət arenasıdır ki, burada o, əslində ciddiyyəti, qaydaya əməl etmə­yi, səbr göstərməyi, paylaşmağı və s. öyrənir. Bir sözlə, oyun uşaqların ikinci mək­təbi rolundadır. Canlı varlıqlar içində ən çox oynayan heyvanlarla uşaqlardır. Belə ki, oyun uşağı təbiətdən cəmiyyətə, heyvani vərdişlərdən insani yaşama doğ­ru aparan yeganə vasitədir. J.Huizinganın ifadəsi ilə “insanın həqi­qə­tən oynama­sı üçün yenidən uşaq olması lazımdır.” O baxımdan uşaq oyunlarının fəlsəfəsində insanın saflığı, özünə geri dönməsi, təbiətlə həmahəngliyi vardır. Uşaq oyun­ların­da fəsillərin simvolik anlamı, ritual hazırlığın ilkin elementləri yatır. Ancaq bu ciddi mənalar insanın düşüncəsizcəsinə hərəkətləri, çılğıncasına təşəbbüsləri kimi özünü göstərir. Ancaq uşaq oyunları da ciddi bir qayda da­xi­lində keçirilir (bax. Onur 2005). Uşaq oyunları gələcəkdə onları həyatda qar­şı­la­şacaqları çətinliklərə, zorluqlara, zəfərə və məğlubiyyətlərə alışdırır, onları gə­lə­cəyə hazırlayır.

Uşaqların da oyunları böyüklərin oyunu kimi ritual mahiyyətlidir. Hətta uşaqların oynadıqları kuklaların, oyuncaqların çoxu bir zamanlar kult xarakerli olmuş, ritualların əsas aləti kimi funksiyonallaşmışdır. Heyvan, quş və ya fan­tas­tik varlıqların təsvirini daşıyan kuklalar əski çağlarda sehir ünsürü kimi iş­lə­dil­mişdir. Məsələn, şamanlıqda emegetlər adlanan kuklalar şamanın yardımçı ruh­larının təsviri olub sonradan uşaq kuklalarının düzəldilməsində model olmuşdur. Eyni şəkildə əski çağlarda ata evini tərk edən qızın özü ilə gətirdiyi yardımçı ruhlarının təsviri də uşaq bəbəklərinin əsas bazasını təşkil etmişdir.

Oyunla başlayan uşaq həyatı bilgi, fikir yürütmə, sosial varlıq kimi yetişmə, bir şeyləri bölüşə bilmə, duyğu orqanlarını inkişaf etdirmə, ağlını işlətmə, oxu­ma və yazma, yönü təyin etmə, görə bilmə, fiziki inkişaf, bədənin möh­kəm­lən­məsi, dözüm və səbr, xəyal gücü, yaradıcılıq kimi insana bütün yaşamı boyu gə­rəkli olan şeyləri qazanmış olur.

4.