Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına

Uşaq oyunlarının vazkeçilməz parçası - oyuncaqlar

Aradan keçən uzun illər müddətində bəsit, qaba alətlərlə, bir çox halda öz­lə­rinin düzəltdikləri oyuncaqlarla küçədə, yaşıdları və ya özündən bir az böyük və ya kiçiklərlə oynayan uşaqlar, o zamandan demək olar ki, çox az şey sax­la­mış­lar. Sürətlə dəyişən dünya, texnologiyalaşan həyatımız uşaq oyunlarına da tə­sir­siz ötüşməmişdir. İndi mexanikləşdirilmiş zərif oyuncaqlarla və çox vaxt da kom­pyuterlə oynayan yeni uşaqlar nəsli ortaya çıxmışdır. Açıq məkan qapalı, təbii oyunlar süni şəkildə yaradılan robot rəqiblərlə oynanan oyunlara trans­for­masiya olunmuşdur. Uşaqlar hazır oyunların passiv seyirçisindən, aktiv şəkildə kompyu­terin və ya oyun cihazlarının özü ilə oynamağa qədər uzun bir yol keç­mişdir.

Təbii olaraq uşaqların oynaması üçün həm o zaman, həm də indi oyun­caq­la­ra ehtiyacı olmuşdur. Oyuncaq uşaq dünyasının ayrılmaz parçası olub, onun cə­miyyətə uyğunlaşmasında başlıca rol oynayır. Bunun önəmini uşaq oyunları və oyuncaqları ilə məşğul olan bilim adamları da qeyd edirlər. Bu bilim adamlarına görə oyuncaqlar cəmiyyətin, xalqın mədəni inkişafını, inanclarını, dillərini və yaşanılan bölgənin özəlliklərini əks etdirir. Cəmiyyətin mədəni özəlliklərini bu şəkildə əks etdirən oyuncaqlar mədəni əlaqə vasitəsi funksiyasını da yerinə ye­ti­rir. (Karaman ve Nas, 2012; Girmen, 2012) Oyuncaqsız oyun olmadığına görə uşaq oyunları həm də uşaqların oynadığı oyuncaqlar haqqındadır.

Əski çağlarda uşaq dünyasının olmazsa olmazlarından biri olan oyuncaqlar, əsasən, bişmiş gildən, taxtadan, müxtəlif parçalardan düzəldilirdi. Xüsusi zövqlə düzəldilmiş oyuncaqlar, daha sonralar fabriklərdə istehsal edilən oyuncaqlar yal­nız çox varlı uşaqlarının oynaya bildiyi oyuncaqlar idi. Taxtadan və ya daha pri­mitiv şəkildə teldən düzəldilən kiçik arabalar, qoşqu alətləri, at və digər heyvan fiqurları, gəlinciklər, bişmiş torpaqdan hazırlanan oyuncaqlara nisbətən həm da­vamlı, həm də yüngül idi. Son 60-70 ilə qədər daha çox Masallıda, Lənkəranda və ümumiyyətlə, digər bölgələrdə taxtadan düzəldilən bəzəkli oyun arabaları, ki­çik beşiklər, gəlinciklər o qədər də baha olmayan qiymətə bazarlarda satılırdı. Taxta oyuncaqlardan biri də yelləncəkdə yellənən insan fiquru idi. Oğlanların oynaması üçün taxta qılınclar, yay və oxlar da hazırlanırdı ki, bu da onların çe­viklik, güc, taktik qabiliyyətlərinin inkişafına səbəb olurdu.

Ancaq sürətlə başlayan sənayeləşmə oyuncaqların da forma və məzmununu dəyişdi. Ən azından uşaqların yaralanmasına, zədə almasına səbəb verməyən taxta oyuncaqlar yerini uşaqların yaralanmasına yol açacaq dəmirdən, sərt plas­tik mate­rialdan hazırlanan oyuncaqlara verdi. Burada fiziki yaradan daha çox psixoloji travma daha təhlükəlidir. Çünki bu oyuncaqlar milli olmaqdan çox bizə yad olan mədəniyyətlərin məhsulu idi. Artıq uşaqlar əldə düzəldilmiş oyun­caq­lar olmadı­ğından və buna tələbatın da çox azaldığı bir vaxtda robotlara, uzaqdan batareya ilə çalışan maşınlara, özü qurulub yığılan müxtəlif konstruksiyalara üs­tünlük verirlər.

Oyuncaqlar bir çox halda fəsillərə görə də dəyişirdi. Oyuncaqlar haqqında yazılı mətnləri qalmayan xalqlarda yaşlı insanların xatirələrindən istifadə et­mək­lə ən azı yüz, yüz əlli illik oyuncaqlar haqqında məlumat əldə etmək müm­kün­dür. Çox təəssüf ki, türklərin əski və orta çağ oyuncaqları haqqında bilgimiz yoxdur.

Uşaq həyat haqqında bir şey bilmədiyi vaxtda ilk olaraq oyuncaqla tanış olur. O baxımdan oyuncaqların uşaqların təlim-tərbiyəsində böyük rolu vardır. Təbii ki, bəzi məlumatlara inansaq ən qədim oyuncaqların Misirdə dü­zəl­dil­di­yi­ni demək lazımdır. Oyuncaqlarla bağlı araşdırmasında B.Onur onların tarixən keçdiyi inkişaf yolunu izləməklə bərabər uşaqların təlim-tərbiyəsindəki roluna da toxunmuşdur (bax. Onur, 1993; Onur 2010).

Bu gün dəyişən dünyada böyük bir sənayeyə çevrilən uşaq oyuncaqları daha çox ticari məqsədə xidmət etdiyindən kütləvi şəkildə istehsal edilir və təbii ki, yavaş-yavaş oyuncaqların estetik tərəfi, tərbiyəvi əhəmiyyəti arxa plana keçir. Müasir dövrdə sənayeləşən oyuncaqların uşaqların fiziki və zehni inkişafını sü­rətləndirən, onları sosiallaşdıran oyuncaqlardan fərqli olduğunu da demək la­zım­dır. Buraya texnologiyanın son nailiyyəti olan kompyuter oyunlarını (təkbətək savaş – karate, uşu, şaulin və b. oyunları) da əlavə etmək lazımdır. Sürətlə artan və xüsusən də idxal edilən bu stolüstü oyunlar çevik düşünmək qabiliyyətini ar­tırsa da oyunun öldürmək, yaralamaq üzərində qurulması uşaqlarda şiddət və amansızlıq duyğuları yaradır. Təbii ki, uşaqlarda gərginlik duyğusu, əsəb yara­dan, bir-birindən fantastik heyvan fiqurları, robot döyüşçüləri təmsil edən oyun­caqlar, süpermənlər, hörümçək adamlar və digərləri ayrı bir problemdir. Bütün bunlar pedaqoqların, psixoloqların, mədəniyyət tarixçilərinin, bir sözlə, dün­ya­nın və ən əsası da valideynlərin gözləri qarşısında baş verir və ticari maraq mə­nəvi marağı, şiddət mərhəməti, əsəbilik zövq almağı üstələyir.

Oyuncaqlar doğma mədəniyyətlə bağlı olduqda, milli özünəməxsusluğu əks etdirdikdə uşaqlar bir fərd kimi milli dünyagörüşə yiyələnir, milli ruhda tərbiyə alırlar. Bu halda uşaqlar həm də tarixlərini, milli mənəvi dəyərlərini, bir sözlə, kim olduqlarını öyrənmiş olurlar. Oyuncaqlar idxal edilmişsə, başqa bir mə­də­niyyəti təbliğ edirsə, bunun mənfi nəticələri uşaqların ən yaxşı halda kos­mo­po­lit, pis halda isə başqa mədəniyyətə heyran, bir az da zalım, ədalət duyğusu ol­mayan vətən­daşlar kimi formalaşmasını saxlamış olur. Bunun qarşısını almağın ən optimal variantı uşaqları mümkün olduğu qədər başqa mədəniyyətləri, həm­çi­nin zalımlığı, qan tökməyi açıq şəkildə göstərən oyuncaqlardan və oyunlardan uzaq tutmaqdır.

Bununla bərabər bəzi elektronik oyuncaqlar, uşaqların zehninin yaxşı ça­lış­masına, biliklərinin artmasına səbəb olur. Ona görə də müasir dövrdə oyuncaq sənayesindən idxal edilən stolüstü elektronik oyuncaqlara daha çox üstünlük ve­rilir. Bu, təbii ki, uşaqların zehni qabiliyyətinin inkişafına, məktəbə və ya im­ta­hanlara hazırlığına müsbət təsir göstərsə də uşaqların fiziki aktivliyini azaldır, sosiallaşmasına isə mənfi təsir göstərir, uşağı fərdiliyə, içinə qapanmağa sü­rük­ləyir. Stolüstü oyunlara üstünlük verilməsinin bir böyük səbəbi də urbanizasiya sürətlə inkişafı, uşaq oyun yerlərinin azalması, daralmasıdır. Özəlliklə, Bakı kimi plansız böyüyən şəhərdə sürətlə tikilən çoxmərtəbəli binalar uşaqlar üçün oyun yerlərini demək olar ki, nəzərdə tutmur. Bu, üçüncü dünya ölkələri və ərəb dünyası üçün də xarakterikdir. Azərbaycanda bəzi oyun yerləri, parklar və oyun­caqlar yalnız ticari məqsəd daşıdığından və bahalı olduğundan əhalinin çox bö­yük əksəriyyətini təşkil edən imkansız ailələrin uşaqlarının oyundan kənarda qalması­na səbəb olur. Bu problem özlüyündə uşaqların sosial baxımdan fərq­li­ləşməsinə, fərqliləşmənin isə uşaq psixologiyasına mənfi təsir göstərməsinə gə­ti­rib çıxarır.

6.