Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına

Təhkiyəli uşaq oyunları

Uşaqların yaradıcılıq qabiliyyətini və xəyal gücünü inkişaf etdirən bir çox təh­kiyəli uşaq oyunları vardır. Bu oyunları daha çox 12 yaş və üstü olan uşaqlar oy­nayır. Təhkiyəli və ya başqa bir deyişlə süjetli oyunlar yaradıcılığa, estetik zöv­qə böyük stimul verən xəyal gücünün məhsuludur. Bu oyunlarda uşaqların dün­yası da­­ha açıq bir biçimdə sərgilənmiş olur. Qarabağda və Azərbaycanın di­gər böl­gə­lə­rində yayğın olan süjetli oyunlardan biri də “Ana, məni qurda vermə” və ya “Mən çobanam, vermərəm”dir. Kökü daha əski çağlara qədər gedən bu oyun hal-hazırda ritual təməlini itirmiş durumdadır. Öncə oynayanların içində ana və qurd rollarını ifa edəcək uşaqlar seçilir. Qalan uşaqlar ananın övladları rolunda iştirak edirlər.

Oyun qurdun, ananın uşağı rolunu oynayan oyunçulardan birini aparması ilə başlayır. Uşaq “ana, məni qurda vermə, dosta sat, yada vermə” fəryadı ilə ana­sı­nı çağırır və bu cümlədən sonra əsl oyun başlamış olur. Ana ilə qurd arasında keçən döyüşdə qurd öldürülür, ana uşağını xilas edir. Oyunun digər variantı mə­rasim şənliklərində icra edilir. Bu, sözlü, nəğməli uşaq oyundur ki, yenə də oyunçulardan biri Qurd rolunu oynayır. Qurd bir-birinin əlindən tutmuş dəstəyə və oyunun başçısı olan çobana, mən qurdam, bütün qış heç bir şey yeməmişəm, mənə qoyun ver, – deyə müraciət edir. Çoban, sən qurdsansa, al görüm, mən də çobanam, vermərəm, cavabını verir və dəstəni Qurddan qoruyur. Ancaq oyunun qaydasına görə qurdun əli dəyən oyunçu oyundan çıxmalı olur.

Təhkiyəli uşaq oyunlarından biri də “Əlağa erkək istəyir” və ya bu oyunun başqa bir variantı olan “Qarapaşa” adlanan oyundur. Birinci oyunda baş çoban, yəni sərkar, polis məmuru Əlağa, yasavul və qoyunlar iştirak edir. Polis məmuru yasavulu baş çobanın yanına göndərib ondan bir erkək istəyir. Baş çoban erkəyi vermir. Əlağa yasavula erkəyi zorla almağı tapşırır. Baş çoban isə qoyunlarını qoruyur. Digər oyunda isə uşaqlar, çoban Qarapaşa, it, yalançı və qoyunlar ro­lunda iştirak edir. Yalançı əlində çomaq və tütək olan Qarapaşaya yaxınlaşaraq ondan bir toğlu tələb edir. Toğlunu ala bilmədikdə yalançı onun toğlusunu qa­çı­rır. İt isə hürə-hürə həm yalançını, həm də çobanı təqib edir və qaçırılan toğlunu geri qaytarmağa çalışır. Oyun çobanın toğlunu yalançıdan geri alması ilə ta­mamlanır.

“Oğru-oğru” adlı təhkiyəli uşaq oyununda isə oyunçular öz aralarından bi­ri­ni xan seçirlər. Xan isə oyunçuları iki hissəyə bölür: birinci tərəfdə oğrular, ikin­ci tərəfdə isə yasavullar olur. Oyunda oğrular qaçıb gizlənirlər, yasavullar da on­ları axtarırlar. Bəzi bölgələrdə isə (şimal-qərb bölgəsi) oyunçular xan yerinə ço­ban seçirlər. Yenə də oyunçular iki hissəyə bölünürlər: oğrular və itlər. Oğrular sürüdən qoyun oğurlamağa çalışırlar, itlər də oğruları qovur.

Hal-hazırda dəyişən sosial, texniki və mədəni şəraitdə təhkiyəli uşaq oyun­ları o qədər də yayğın deyildir və yavaş-yavaş unudulmaqdadır. Təhkiyəli oyun­ların yerini artıq qısa və texniki cəhətdən mükəmməl olan oyunlar almışdır.

5.