Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına
Yüklə 1,8 Mb.
|
| Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına dair tədqiqlər ● 2014/3 AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI FOLKLOR İNSTİTUTU AZƏRBAYCAN ŞİFAHİ XALQ ƏDƏBİYYATINA DAİR TƏDQİQLƏR 2014 / 3 (46) BAKI – 2014 Toplu Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Folklor İnstitutunun Elmi Şurasının qərarı ilə çap olunur. Redaksiya heyəti: Kamal ABDULLA, Mahmud ALLAHMANLI, Baxıtjan AZİBAYEVA (Qazaxıstan), Nizami CƏFƏROV, Adil CƏMİL, Lyubov ÇİMPOYEŞ (Moldova), Rəhilə DAVUT (Çin), Metin EKİCİ (Türkiyə), Əziz ƏLƏKBƏRLİ, Kamran ƏLİYEV, Əfzələddin ƏSGƏR, İsa HƏBİBBƏYLİ, Ağaverdi XƏLİL, Rza XƏLİLOV, Firdaus XİSAMİTDİNOV (Rusiya), Vasiliy İLLARİYONOV (Rusiya), Mamatkul JURAYEV (Özbəkistan), Rayisa KIDIRBAYEVA (Qırğızıstan), Ramazan QAFARLI, Məhərrəm QASIMLI, Elxan MƏMMƏDLİ, Qəzənfər PAŞAYEV, Afaq RAMAZANOVA, Seyfəddin RZASOY, Muradgəldi SOYEQOV (Türkmənistan), Ləman SÜLEYMANOVA, Əli ŞAMİL, Atilla YORMA (Finlandiya), İlseyar ZAKİROVA (Tatarıstan) Baş redaktor: Muxtar KAZIMOĞLU-İMANOV Baş redaktorun müavini: Füzuli BAYAT Məsul katib: Səbinə İSAYEVA Nəşriyyat redaktoru: Nigar HƏSƏNOVA “Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına dair tədqiqlər”. Elmi-ədəbi toplu, III. Bakı, “Elm və təhsil”, 2014, -164 səh. Ş 4603000000 Qrifli nəşr N-098-2014 © Folklor İnstitutu, 2014 BAŞLIQLAR Folklorşünaslıq məsələləri P.Q.Boqatırev. Xalq yaradıcılığında ənənə və improvizasiya 6 Füzuli Bayat. İnsanlıq tarixinin üç mərhələsi ilə üç funksiyası: Homo Sapiens, Homo Faber, Homo Ludens 9 Əziz Ələkbərli. Folklorda tarixilik folklorşünaslığın problemi kimi 20 Asif Hacıyev. “Dədə Qorqud” eposunun söz dünyasından bəzi ştrixlər 26 Afaq Ramazanova. Stith Thompsonun Motif Index-i və “Arzu-Qəmbər” dastanı 36 Şakir Albalıyev. Novruz: adilikdə qeyri-adiliklərin reallaşması 47 Səbinə İsayeva. Aşıq yaradıcılığında ictimai-siyasi motivlər 58 Sönməz Abbaslı. Hümmət Əlizadənin “Azərbaycan el ədəbiyyatı” ─ ATTC-nin uğurlu nəşrlərindən biri kimi 66 Ülkər Ələkbərova. Əcəldən qaçma motivi 71 Lalə Maxsudova. İlkin görüşləri ifadə edən miflərin janr spesifikası (Şirvan folkloru əsasında) 84 Gülnar Osmanova. “Ağ qoç, qara qoç”: mifoloji yaddaş və bu gün 92 Validə Həsənova. “Azərbaycan folkloru antologiyası”nda nağılların informasiya təminatı 100 Kəmalə Osmanova. Sınaq motivinin ritual-mifoloji əsasları 108 İlhamə Əsgərova. “Alı xan” dastanı haqqında 115 Gülnar İsmayılova. Aşıq Ələsgər və Səməd Vurğun yaradıcılığında Dünya obrazı 121 Peşəkar söyləyici ifaçılığı Nağıl ustası Abbas Abbasovun repertuarı 127 Ümumtürk folklorundan örnəklər Qumuq folklorundan örnəklər 152 Kartkocak ilə Maksuman 152
Homo Sapiens, Homo Faber, Homo Ludens 9 Aziz Alakbarli. The Historism in Folklore as a Problem of Folklore-Study 20 Asif Hajiyev. Some features from world of words of «Dada Qorqud» epos 26 Afag Ramazanova. Motif İndex of Stith Thompson and “Arzu-Gamber” 36 Shakir Albaliev. Novruz: the realization of unusualness in commonness 47 Sabina İsayeva. Social-Political Motives in Ashug Creativity 58 Sonmez Abbasli. Azerbaijani folk literature by Hummat Alizadeh ─ as one of the successful publications of Azerbaijani Explorating and Studying Society 66
with the early views (On the base of Shirvan folklore) 84 Gulnar Osmanova. “Ag goch, gara goch”: mythological memory and today 92 Valide Hasanova. Dataware of tales in “anthology of Azerbaijan folklore” 100 Kemale Osmanova. Fundamentals of the trial motif mythological ritual 108 İlhama Askerova. About the epic “Ali Khan” 115 Gulnar İsmailova. The character of World in the trace of Ashug Alasger and Samad Vurgun 121 The performing of professional narrative Jabrail folklore examples 127 The samples from Turkish folklore The samples from Kumukian folklore 152 Khartkhojakh and Maxuman 152
человечества: Homo Sapiens, Homo Faber, Homo Ludens 9 Азиз Алекперли. Историчность в фольклоре как проблема в фольклористике 20 Aсиф Гаджиев. Некоторые штрихи из мира слов эпоса «Деде Коркут» 26 Афак Рамазанова. Stith Thompson Motif Index и дастан «Арзу и Гамбер» 36 Шакир Албалыев. Новруз: осуществление необыкновенных явлений в обычном 47 Сабина Исаева. Общественно-политические проблемы в ашыгском творчестве 58 Сонмез Аббаслы. Азербайджанская народная литература Гуммета Ализаде ─ как одна из успешных публикаций Общества Обследования и Изучения Азербайджана 66
первобытным воззрениями (на основе материалов Ширванского фольклора) 84
память и сегодня 92 Валиде Гасанова. Информационное обеспечение сказок в «Антологии Азербайджанского Фольклора» 100 Камаля Османова. Основы суд мотив мифологического ритуала 108 Ильхама Аскерова. О дастане “Алы Хан” 115 Гульнар Исмаилова. Образ Мира в творчестве Ашуг Алескер и Самед Вургуна 121 Профессиональное сказительское исполнение Образцы Джабраильского фольклора 127 Образцы из общетюркского фольклора Образцы кумыкского фольклора 152 Карткоджак и Максуман 152
.
Folklorşünaslıq məsələləri P.Q.BOQATIREV XALQ YARADICILIĞINDA ƏNƏNƏ VƏ İMPROVİZASİYA (Boqatırev P.Q. Xalq sənətinin nəzəri məsələləri.M.,1971, s. 393-400) Xalq incəsənətinin bütün sahələrinin – təsviri, musiqi (vokal), rəqs, şifahi söz sənəti və dramatik növlərinin əsas əlamətlərindən biri onların yaradıcılarının və ifaçılarının atalardan və babalardan gələn ənənəvi üslub normalarına ciddi riayət etmələrindən ibarətdir. <...> Xalq incəsənətinin müxtəlif növlərinə dair əsərlərin tədqiqatçıları bunu da nəzərə almalıdırlar ki, ənənələrdən gələn normalara ciddi riayət olunması ilə yanaşı xalq incəsənətinin bütün növlərinin ən səciyyəvi və əsas əlamətlərindən biri də onların yaradıcılarının və ifaçılarının improvizasiyasıdır. Belə ki, müəyyən bir əyalətin və ya kəndin qadın və qızları naxış tikən zaman, naxışların kompozisiya əsaslarını və səciyyəvi məhəlli ünsürlərini saxlamağa çalışsalar da, onlar öz işlərində yerli normalar çərçivəsində improvizə imkanlarından da istifadə edirdilər.<...> Ənənə normalarına məcburi riayətlə açıq-aydın şəkildə özünü biruzə verən improvizasiya ünsürləri arasındakı sıx əlaqələr xalq incəsənətinin o növlərində özünü daha parlaq şəkildə göstərir ki, onlarda əsərin yaradılması üzvi surətdə ifaçılıqla bağlı olur. Buraya ilk növbədə vokal ifaçılığını, musiqi alətlərindəki çalğıları, rəqs ifaçılığını, həmçinin şifahi söz sənətinə aid olan istənilən əsəri – nağıl, lətifə və digərlərini, nəhayət, dram əsərlərinin və dramatik səhnələrin oynanılmasını aid etmək lazımdır.
Bununla belə qeyd etmək lazımdır ki, yaradıcı ifaçı improvizasiya edərkən də ənənələrin çərçivəsindən kənara çıxmır. Misralarının sayı çox olan xalq epik mahnılarının ifası zamanı ifaçı, təbii ki, eyni zamanda da mahnının yaradıcısına çevrilir. Belə ki, ifaçının İliada və ya Odisseyadakı misraların sayına bərabər miqdarda xalq epik mahnılarının misralarını yadda saxlamasını təsəvvür etmək çətindir. Ancaq məlum olduğu kimi, xalq epik mahnılarının bir sıra ifaçılarının dilindən təqribən həmin miqdarda misralar qeydə alınmışdır. Rus bılinalarının, Ukrayna dumalarının, cənubi slavyanların yunak mahnılarının ifaçılarının yaradıcılığının tədqiqi göstərir ki, epos ifaçıları öyrənilmiş mətni əzbərdən söyləmirlər, başqa söyləyicilərdən eşitdiklərini yaradıcı surətdə dəyişdirərək söyləyirlər. Ancaq mahnı janrlarından bəziləri çox az səviyyədə improvizasiyaya imkan verir. Bunlara nümunə kimi mərasim mahnılarını göstərmək olar. Ancaq mərasim mahnılarında improvizasiya ünsürləri özünü göstərir. Başqa mahnı janrları, məsələn, məhəbbət mövzulu və ya ölkədə, hər hansı bir əyalətdə və yaxud kənddə baş vermiş hadisələri əks etdirən çastuşkalar isə güclü dəyişikliklərə məruz qalırlar. Xalq mahnılarının ifaçıları hansısa səbəbdən improvizasiya etmək imkanına malik olmayanda mahnı sönük səslənir; ifaçıların oz sözləri ilə desək, “həvəs yoxdur”və ya “nə qədər çalışsan da, mahnı oxunmur”.<...> Qeyd etmək lazımdır ki, folklor əsərlərini (nağıl, mahnı və s.) dinləyərkən publika onların mənasını yaxşı bilir. Ənənəvi olaraq hər il təkrar edilən xalq dramlarının tamaşası zamanı bu, daha aydın şəkildə görünür. Tamaşaçıların əksəriyyəti əvvəllər bu tamaşaların iştirakçısı olmuş və onları əzbərləmişlər. Məzmunu əvvəlcədən məlum olan süjetlər xalq dramlarının tamaşaçılarını özünə cəlb edə bilməzdi. Onları bu dramların yenidən və özünəməxsus tərzdə canlandırılması maraqlandırırdı. Xalq yaradıcılığının spesifik xüsusiyyətlərindən biri də onun kollektiv səciyyə daşımasıdır; onun ifasında dinləyicilər də qarşılıqlı surətdə iştirak edirlər. Bu qarşılıqlı iştirak bəzən ifa tərzinin və ifa olunan əsərin bəyənilib bəyənilməməsi ilə bağlı çıxarılan səslər, onlara bildirilən münasibətlər vasitəsilə özünü göstərir. Ancaq bu cüzi iştirak belə ifaçıya təsir göstərir. Bəzən də tamaşaçıların özləri əsərin ifasına qoşulurlar;bu daha çox xalq dramlarının və başqa xalq teatrı səhnələrinin oynanılması zamanı özünü göstərir. Belə hallarda əsas ifaçılar improvizasiya etməyə başlayırlar və bunun da nəticəsində ənənəvi əsərin özü xeyli dəyişikliklərə uğrayır. Şifahi folklor əsəri ifa edildiyi zaman yaranan situasiyadan asılı olaraq da dəyişikliyə məruz qalır. Dinləyicilərin tərkibini də belə situasiyaya aid etmək lazımdır. Eyni bir nağılın uşaqlara və böyüklərə söylənilməsi zamanı improvizasiya müxtəlif formalarda baş verir. Dinləyicilər və tamaşaçıların əhvali-ruhiyyəsinin şən və ya qəmgin olmasından asılı olaraq da nəql edilən hekayə onlar tərəfindən müxtəlif formalarda qəbul edilə bilər. Bütün bunlar ifaçılara və söyləyicilərə də təsir göstərir. Rəqslərin icrası şəraitlə və iştirakçıların rəftarı ilə bağlı olur; eyni bir rəqsi toy mərasiminin başlanğıcında təmkinlə və ədəblə oynayırlar, şənlik “qızışdıqdan” sonra isə həmin rəqsi tamam başqa cür ifa edə bilərlər. Bu və ya digər musiqi(vokal), rəqs, şifahi söyləmə və dramatik əsərin ifasının başa düşülməsi, improvizasiyanın xarakterinin anlaşılması üçün situasiyanı nəzərə almaq lazımdır.
Əvvəlcədən düşünülmüş, yəni bilərəkdən edilən improvizasiya isə əsasən və ya tam şəkildə ifaçının məqsədləri ilə bağlı olur. Bəzən improvizasiyanın zəruriliyinin əhəmiyyətini ifaçıların özləri də başa düşürlər.<...> Elə hallar olur ki, yaradıcılıq əsasında ifaçı əsərə dəyişiklik edir, ancaq əgər bu zaman toplayıcı mətndə edilmiş dəyişikliyi ona xatırladırsa, ifaçı təəccüblənir və hətta kədərlənir də. Məcburiyyət üzündən və bilərəkdən edilən improvizasiyalar arasındakı sərt sərhəddi tapmaq çətindir.<...> İmprovizasiyanın iki başqa növünü də fərqləndirmək lazımdır. Bunlar əvvəlcədən hazırlanmış və bədahətən edilən improvizasiya növləridir. Xalq poeziyasının müxtəlif növlərinin ifası zamanı bu improvizasiya növlərinin hər ikisinə rast gəlinir. Əvvəlcədən hazırlanmış improvizasiyaya nümunələr göstərək. Nağılçı ənənəvi nağıla öz izahını, həmçinin özünün uydurduğu və ya başqa nağıllardan götürdüyü motivləri, eləcə də iki və daha çox nağıl əsasında düzəltdiyi kontaminasiyanı əlavə edə bilər. Bundan sonra o, hər dəfə bu nağılı söyləyərkən onu öz improvizasiyaları və əlavələri ilə təkrar edir. Buna bənzər şeyləri biz xalq dramlarındakı monoloqların, dioloqların ifası zamanı, həmçinin xalq mahnılarında və şifahi poeziyanın digər növlərində də müşahidə edirik. Bədahətən söylənilən improvizasiyaya aid nümunələr gətirərək toy mərasimində sağdış və ya toyxana başçısı bir tərəfdən, gəlinin qardaşı isə digər tərəfdən alver səhnəsini oynayırlar. Sağdışla (bəy tərəfdən) gəlinin yanında oturmuş qardaşı və ya gəlin tərəfdən hər hansı bir nümayəndə arasında dialoq-alver başlanır. Sağdış və ya toyxana başçısı, gəlinin qardaşından bəy üçün gəlinin yanında oturmaq hüququ alur. Mübahisə aparanlar arasında baş verən improvizasiya tapıntılarından asılı olaraq mübahisənin forması da dərhal dəyişilir. Qeyd etmək lazımdır ki, mübahisə zamanı baş verən improvizasiya hər halda nəsildən-nəsilə keçən toy mərasiminin ənənəvi normaları çərçivəsində aparılır.<...> Beləliklə, biz görürük ki, folklor əsərlərinin yaradılması və ya ifası zamanı ənənələrə riayət olunması prosesləri quruluş baxımından üzvi surətdə müxtəlif improvizasiya növləri ilə bağlıdır. Rus dilindən tərcümə edən: Kamil Hüseynoğlu Füzuli BAYAT Filologiya üzrə elmlər doktoru, AMEA Folklor İnstitutu fuzulibayat@yahoo.com İNSANLIQ TARİXİNİN ÜÇ MƏRHƏLƏSİ İLƏ ÜÇ FUNKSİYASI: HOMO SAPIENS, HOMO FABER, HOMO LUDENS Özət Tarixi insanın yaşından da əski olan oyun cəmiyyətin formalaşmasında, insanın yetişməsində əsas rol oynayaraq başlanğıcdan günümüzə qədər əsas fəlsəfi yönünü dəyişmədən gələ bilmişdir. İnsan oynayaraq ətraf aləmi dərk etdiyi kimi, özünü də oyunda tapmış, bütün fəaliyyəti boyu oynamaqla nəinki bir statusdan o birinə keçmiş, fikir və əyləncə dünyasını, etik və estetik görüşlərini də oyun üzərində qurmuşdur. Beləliklə, ortaya yeni bir qavram Homo Ludens – oynayan insan çıxdı. Nəzərə alanda ki, oyun bütün canlıların – heyvanların, quşların, insanların müştərək malıdır o zaman oyunun yaşam fəlsəfəsində rolunun nə qədər olduğunu təsəvvür etmək olar. Oyun yaşam mücadiləsinin bir parçası, öyrənmənin və öyrətmənin, əylənmənin və zövq almanın əsas qaynağıdır. Həm funksiyası, həm də semantikası baxımından çoxçeşidli olan oyun bilinəndən daha geniş mənaya sahibdir. Oyun eyni zamanda keçmişlə bu günü birləşdirən körpüdür, duyğu aləmimizi dilə gətirən vasitədir, yardımlaşmağı, paylaşmağı, sosiallaşmağı saxlayan gücdür. Ona görə də oyunlar çeşidləndikcə birində estetiklik, birində sənət yönü, birində qutsallıq, digərində tərbiyə, təlim, bir başqasında əyləncə, digərində yaşama və ya savaşa hazırlıq ön plana çıxır. Bu yazıda Homo Ludens qavramı baxımından müxtəlif zamanlarda, müxtəlif məkanlarda və müxtəlif millətlər tərəfindən oyuna yüklənən anlamlar, oyunun təsnifatı kimi əsas məsələlər araşdırılmağa çalışılmışdır.
Playing the main role in the formation of the society, bringing up of the human the game being the ancient from the age of the human has come from the beginning to nowdays not changing its philosophical direction. As understanding the environment with playing the human has found himself in the play, during the whole activity he has not only passed from one status to another, but also he has formed his thought and fun world, ethic and aesthetic views on the play. So the new perception - Homo Ludens- the playing man appeared. Thinking that the game is a common thing of all objects – animals, birds, people, then one can imagine the role of the game in the living philosophy. The game is the main source of the living struggle, learning and teaching, amusing and getting pleasure. According to its function and semantics the game which is multi-variety has the large meaning. The game is also a bridge connecting the past and today, it is the means of our feelings, it is a force of help and distribution. That is why when the games are sorted different forms such as aestheticism, the art side, holiness, education, training, fun, preparation to the life or a fight are appeared in them. In the article according to the perception by Homo Ludens the conceptions in the games in different times, in different places and by different nations, the main problems about the classification of the game are investigated.
Игра, возраст которой намного больше, чем у человека, играя главную роль в формировании общества, в росте человека с самого начала и до сих пор смогла дойти до нас, не изменив свое основное философское направление. Человек, играя, познает окружающий мир, и себя находит в игре, играя в течение всей своей деятельности, не только перешел от одного статуса к другому, но и сформировал на основе игры свой развлекательный и нравственный мир, этические и эстетические взгляды. Таким образом, появилось новое понятие Homo Ludens - играющий человек. Если учесть, что игра является общей собственностью всего живого – животных, птиц, людей, тогда можно представить себе какова роль игры в философии жизни. Игра часть жизненной борьбы, основной источник изучения и обучения, развлечения и испытывания наслаждения. Разные игры с точки зрения, как функции, так и семантики, имеет более широкое значение. В то же время игра является мостом, соединяющим прошлое и настоящее, средством, выражающим наш мир ощущений, силой, способствующей взаимопомощи, социализации, умению делиться с другими. И поэтому в разнообразных играх на передний план выходят разные понятия: в одних играх эстетизм, в других – искусство, благородство, а в других – воспитание, обучение, развлечение, в третьих же – подготовка к войне и жизни. В настоящей статье мы попытались рассмотреть с точки зрения понятия Homo Ludens такие основные проблемы как значения игры, данными разными народами, классификация игры в разные времена и в разных местах. Ключевые слова: играющий человек, классификация игры, игра и серьёзность Önsöz əvəzi – Oynayan insan anlayışı Yer üzərində insanın yaşı antropoloqlara görə yarım milyon il kimi uzaq bir dövrlə ölçülür. Ancaq onun keçdiyi mərhələləri aşağı-yuxarı iş və fəaliyyətlərinə görə təxminən üç dövrə ayırmaq mümkündür. Əslində dövr dedikdə burada biz xronoloji ardıcıllıq və ya bir-birini əvəz edən tarixi dövrü nəzərdə tutmuruq. Bu dövr bəlkə də eyni zamanda yaranmış, insanın var olmasında mühüm rol oynamış yaşam və fəaliyyət funksiyası ilə bağlıdır. Həm də üç mərhələ və qavram sonradan insanlıq tarixinə aid edilmiş, daha doğrusu insan bu qavramlara sığdırılmağa çalışılmışdır. Bu ön açıqlamadan sonra bu mərhələlərin və mərhələni təyin və təsbit edən özəlliklərin izahına keçmək olar. Bəşəriyyət insanlıq tarixini ağıllı insan anlamına gələn Homo Sapienslə başlayıb, alət düzəldən insan mənasında Homo Faberlə davam etdirmək istərkən ortaya oynayan, rəqs edən insan mənasına gələn Homo Ludens termini çıxdı. Bu qavram ortaya çıxdıqdan sonra antropoloqlar Homo Ludensi vaxtını boş keçirən, oynayaraq əylənən insanın ziddi mənasında Homo Faber qavramını işlətməyə başladılar.1 Homo Faber təbiəti dəyişmək üçün ağlından istifadə edən, faydalı işi olan insan kimi əski zamanlardan filosoflarda, mədəniyyət tarixçilərində, ilahiyyatçı alimlərdə heyranlıq doğurmuşdur. Ümumi düşüncəyə görə Homo Faber, əslində Homo Sapiensin daha da inkişaf etmiş, ağıllı hərəkət və quruculuğu ilə önə çıxmış variantıdır. Ancaq XX yüzilin ortalarına doğru üçüncü bir qavram ortaya çıxdı – Homo Ludens – oynayan insan. Mətin And bunu obrazlı şəkildə belə ifadə edir. “Necə ki, Darvin insan-heyvan fərqini, Freud da ağıl-təhtəlşüur bölgüsü kimi ikili qarşıdurmanı pozdularsa, İkinci Dünya Savaşından sonra da Hollandiyalı tarixçi Johan Huizinga (1872-1945) da Homo Ludens adlı əsəri ilə önəmli bir ikiliyin tarazlığını pozaraq insan mədəniyyətinə yeni bir anlayış qazandırdı. Homo Faber (tikən, düzəldən, quran insan), Homo Sapiens (ağıllı insan) ikilisinin qarşısına üçüncü bir insan, Homo Ludens (oynayan insan) çıxarmışdır. Huizinga, qərb mədəniyyətində çağdaş elmin və fəlsəfənin gətirdiyi önəmli bir ikiliyi dəyişdirmişdir. İş, ritual, din, önəmli tarixi hadisələr kimi böyük nəticələr yaradanların öncəliyi qarşısında oyunun bunlardan sonra gələn, bunların önəmsiz bir praktikası olduğu fikrini dəyişdirmişdir. Huizingaya görə oyun mədəniyyətdən öncədir, fərqli mədəniyyətlərdən çıxma ya da bir təsadüfün nəticəsi deyil, əksinə müxtəlif mədəni aktların ortaya çıxmasında əsas amildir” (And 2012, 27). Huizinganın bu kəşfi ilə mədəniyyət tarixinin axarı dəyişmişdir. Oyunu anlamsız, yaxud da əyləncə kimi görmək düşüncəsi yerini “mədəniyyət elə oyunla başlayır” fikrinə tərk etmişdir. Təbii ki, bu vəziyyəti ən yaxşı J.Huizinga özü izah etmişdir. J.Huizinga Homo Ludensi inandırıcı bir şəkildə belə açıqlayır: “Maariflənmə dövrünün saf hoşgörülüyü içində xəyal edildiyi qədər ağıllı olmadığımız ortaya çıxınca Homo Sapiens adının insan cinsinə əskidən sanıldığı qədər uyğun olmadığı açıqca bəlli oldu və bu ilk təsbitə bir də Homo Faber in əlavə edilməsinin uyğun olacağına inanıldı. Ancaq bu ikinci termin bizi təyin etməyə o qədər də uyğun deyildi; çünki faber bir çox heyvana da aid idi. Və alət düzəltmə haqqında doğru olanlar oyun oynama haqqında da doğrudur. Buna müqabil olaraq Homo Ludens, yəni “oyun oynayan insan” termini mənə düzəltmək qədər əsaslı bir fəaliyyəti ifadə edir və buna görə də Homo Faber termininin yanında yer almağa haqlı kimi görünür” (Huizinga 2013, 13). Zamanla insanların Homo Sapiensə aid edilən kriteriyalara cavab verəcək qədər ağıllı olmadığı görüldü. Homo Sapiens 10 min ildə nəinki ağıllandı, hətta bəşəriyyəti fəlakətə sürükləyən addımlar atmaqdan da çəkinmədi. İş alətləri düzəldən, əməyi yüngülləşdirən insan - Homo Faberlə bərabər elm sübut etdi ki, heyvanların da bir çoxu özlərinə lazım olan aləti, avadanlığı, sığınma və qorunma yerlərini düzəldə bilir. O zaman Johan Huizinganın yeni bir qavram kimi yaratdığı Homo Ludens deyimi ortaya çıxdı. Hollandiyalı tarixçi, mədəniyyət bilicisi Johan Huizinga 1938-ci ildə çap etdirdiyi “Homo Ludens” adlı əsərində insana aid olan hər şeyin başlanğıcının oyun olduğunu sübut etməyə çalışdı. Huizingaya görə ilk olaraq oyun vardı. Zaman və məkan içində reallaşan, öncədən hazırlanmış, müəyyən bir düzən və bəlli bir qayda ilə qurulan bu oyun bir hərəkətdir, göstəridir. Burada göstərən də, seyr edən də, əslində oyunun bir parçasıdır. Oyunu oynayanlar coşduqları kimi seyr edənlər də coşur, ruh halları dəyişir. Oyunçular kədərləndikləri kimi seyr edənlər də kədərlənir. Homo Ludens tarixin qaranlıq çağlarından bu günə qədər insanlıq tarixinin, mədəniyyətin ən əsas ünsürü olmuşdur. Huizingaya görə oyun mədəniyyətdən də qədimdir və ya mədəniyyətin özü də oyundan doğmuşdur, çünki heyvanlar da oynayırlar, ancaq onların oyunu gülüşdən uzaq olduğu üçün ciddidir. Heyvanlar üçün əylənərək oynanan oyun yaşam mücadiləsinin önəmli bir parçası, öyrətmənin və öyrənmənin bəlkə də tək yoludur. Həm də oyun təbiətlə cəmiyyəti birləşdirən, heyvan dünyası ilə insanların müştərək istifadə etdikləri yeganə koddur. Təbiətdəki hər şey – ildırım, yağış, qar, tufan, boran, çovğun və s. bir oyundur, təbiət isə ciddi bir oyunçudur. Hər halda insanların da oyunu əyləncə, öyrətmə ilə yanaşı ciddiyyət daşıyır. Belə ki, hər bir oyun dəqiq, ciddi qayda daxilində oynanır. Buradakı sərbəstlik, qaydaları pozmamaqla, oyunun kənarına çıxmamaqla çərçivələnmişdir. Yoxsa oyun xaotik bir hal alar ki, bu da oyunun fəlsəfəsinə və təməlinə zidd olar. Əslində oyun düzənin, tarazlığın, kosmik başlanğıcın simvoludur, yaradılışı anlamaq açarıdır. Yüklə 1,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|