Azərbaycan tarixi

İqtisadi həyat. Ərəblərin hərbi yürüşləri Azərbaycanın iqtisadi həyatına dağıdıcı təsir göstərdi. Ərəb müəlliflərindən Əbu Duləf Bala­sakan düzü (Bey­ləqan) haqqında yazırdı ki, bu düzdə beş min kənd var, ancaq çoxu xarabadır. Beyləqan, Bərdə, Şamaxı, Şəmkir və sair şəhərlərin təsərrüfat sistemi dağıdılmışdı. Lakin, Xilafət sabitləşdikdən və Azərbaycan ərəblər tərəfindən ram edildikdən sonra Xilafət vaitəsilə onun dünya ölkələri ilə əlaqələri genişləndi. Azərbaycan dünya ticarət yollarının qovşağında yerləşdiyinə görə Dəbənd, Beyləqan, Şəki, Təbriz, Ərdəbil, Şamaxı və sair şəhərlərin inkişafına müsbət təsir göstərirdi. Xüsusilə, Bərdə şəhəri surətlə inkişaf edirdi. Cənubi Qafqazda bütün ticarət yollarının kəsişdiyi şəhər Bərdə idi. Bu şəhərdəki Kürki bazarı mal dövriyyəsinə görə Yaxın Şərqin 3-cü (İsfahan və Rey bazarlarından sonra) bazarı sayılırdı. Azərbay­canda Kürki bazarı ilə rəqabət apara biləcək ikinci bazar Gülsurə bazarı idi ki, o da Cənubi Azərbaycanda ən iri bazar idi. O dövrdə xarici ölkələrə Azərbaycandan əsasən ipək (Şəki), boya (Bərdə), kətan parça (Dərbənd), yun parça (Dəbil), neft, zəfəran (Bakı) və sair mallar ixrac olunurdu.
Ticarət təkcə quru yollarla deyil, dəniz vasitəsilə də həyata keçirilirdi. Dəniz ticarətində Dərbənd, Bakı, Astrabad və sair limanlar mühüm rol oynayırdılar.
Şəhər əhalisinin əsas məşğuliyyəti sənətkarlıq idi. Azərbaycanda müxtəlif sənət sahələri, xüsusilə, dulusçuluq, misgərlik, toxuculuq inkişaf etmişdi.


6.3.Ərəb xilafətinə qarşı Xürrəmilər hərəkatı.Babək.


Xilafətə qarşı ilk çıxışlar.Ərəblərin vergi siyasəti, məmurların özbaşınalığı həm kəndlilərin,həm də yerli feodalların narazılığına səbəb oldu. VII əsrin ortalarında Xilafətin mər­kəzində üsyanlar başladı. Daxili böhranın kəskin­ləşməsi, bununla bağlı olaraq yuxarıların hakimiyyət uğrunda mübarizəsi ona əlverişli şərait yaradırdı. Mərkəzdə hərəkatın əsas iştirakçıları xaricilər dini təriqətinə mənsub olanlar idi.Onlar xəlifənin xalq tərəfindən seçilməsini tələb edirdilər. Çıxışlar eyni vaxtda bir neçə ölkədə - Azərbaycanda, Orta Asiyada, Gürcüstanda və sair yerlərdə baş verdiyi üçün onu yatırmaq çətin idi. İlk olaraq Beyləqan və Bərdə əhalisi ayağa qalxdı. 748-ci ildə Beyləqanda baş verən üsyan tezliklə digər ölkələrə və şəhərlərə də keçdi. Qəssab Müsafirin başçılığı ilə üsyançılar şəhərdə hakimiyyəti ələ aldılar. Bu uğurdan ruhlanan üsyançılar Bərdəyə doğru irəliləyib ərəb qarnizonunu dağıtdılar. Bu qoşunun başçısı, Xilafətin Bərdədəki canişini Asim ibn Yezid öldürüldü. Əməvilər tərə­findən göndərilən cəza ordusu da onları üstələyə bilmədi. Üsyan geniş şəkil aldı. Azərbaycandakı üsyan ərəblər tərəfindən itaət altına alınmış xalqların VIII yüzilliyin 40-50-ci illərində olan azadlıq mübarizəsi ilə bir silsilə yaratmış oldu. Xilafətin böhranı sülalə çevrilişi ilə sona yetdi. Abbasilər öz siyasi rəqibləri – Əməviləri aradan götür­dükdən sonra Xilafətə qarşı üsyanları amansızlıqla yatırtdılar. Beylə­qanlılar darmadağın edildilər, üsyan­­çılara divan tutuldu.
752-ci ildə Şəmkirin yerli kəndliləri şəhərlərdə onların hesabına yaşayan ərəb mühacirlərinə qarşı üsyana qalxdılar. İşğalçılara nifrət o qədər böyük idi ki, üsyançılar Şəmkiri tutub dağıtdılar. Abbasilər bu üsyanı da yatırtdılar. Xilafət üsyan ocaqlarını yatır­daraq Azərbaycanda uzunmüddətli sabitləşmə yaratmağa çalışırdı. Fəqət VIII yüzilliyin 90-cı illərinin başlan­ğıcında Ərdəbildə, Şirvanda və Aranda yeni üsyanlar baş verdi. Xəlifə Harun-Ər-Rəşidin dövründə üsyan baş verən yerlərin sayı 15-ə çatmışdı və yenə də ərəblərə qarşı xalq mübarizəsinin önündə Bərdə və Beyləqan gedirdi.