B. A. Nazarbayeva

Issiqlik elementlari. 
Issiqlik elementlari – bu radiatorlar, isitadigan 
elementlar, issiqlik izolyatorlari, issiqlikni qaytargichlar va yutgichlardir. Issiqlik 
tavsiflarini o‘rganishda datchikka o‘lchash tizimining tarkibiy qismi sifatida 
qaraladi, bunda quyidagilar hisobga olinadi: qurilmaning korpusi va montaj 
elementlari orqali issiqlik uzatilishi, havoning konveksiyasi, qolgan obyektlar bilan 
issiqlik nurlanishlarini almashinish va hokazolar. 
4.35- rasm. A – isitadigan elementning issiqlik modeli, B – rezistiv, sig‘imli va 
induktiv elementlarga ega bo‘lgan elektr sxemasi 
Shuni eslatamizki, issiqlik uchta usul bilan uzatiladi: issiqlik o‘tkazuvchanlik, 
tabiiy va majburiy konveksiya, issiqlik nurlanishi orqali. Jamlangan parametrlarga 
ega bo‘lgan oddiy modelni qurishda obyekt haroratining o‘zgarishini aniqlash 

---

222 
uchun termodinamikaning birinchi qonunidan foydalanish mumkin, unga ko‘ra 
jismning ichki energiyasining o‘zgarish tezligi kirayotgan va chiqayotgan issiqlik 
oqimlarining farqiga teng bo‘ladi. Bu bitta trubadan suv quyiladigan, ikkinchisidan 
esa chiqib ketaligan rezervuardagi (idishdagi) suvning sathi to‘g‘risidagi masalaga 
juda o‘xshaydi. Shunda issiqlik balansini quyidagi tenglama ko‘rinishida ifodalash 
mumkin: 
C 

(4.116) 
Bunda 
C M 

s 
– jismning issiqlik sig‘imi (Dj/K), 
T
– harorat (K), 
- 
issiqlik oqimining intensivligi (Wt), 
M
– jismning massasi (kg), 
s
– materialning 
solishtirma issiqlik sig‘imi (Dj/kg

K). Jism orqali o‘tadigan issiqlik oqimining 
intensivligi jismning amaliyotda ko‘pincha chiziqli deb hisoblanadigan issiqlik 
qarshiligining funksiyasi bo‘lib hisoblanadi: 
= 
(4.117) 
Bunda 
- issiqlik qarshiligi (K/Wt), 
esa – uning issiqlik 
o‘tkazuvchanligi ko‘rib chiqilayotgan elementdagi harorat gradiyenti. 
Buni ko‘rsatish uchun 
T
h
haroroatga ega bo‘lgan isitadigan elementni tahlil 
qilamiz. Element issiqlik izolyasion material qatlami bilan qoplangan. Qurshab 
turuvchi muhitning harorati 
T
a
ga teng. 
Q
– bu elementga qo‘yilgan issiqlik, 
Q
0
– 
issiqlik yo‘qolishlari. (4.117) tenglamadan: 
C 

(4.118) 
ekanligi kelib chiqadi. (4.118) tenglamadan esa: 
Q
0 
= 
(4.119) 
ekanligi kelib chiqadi. 
Bu ikkita ifodani birlashtirish bilan quyidagi differensial tenglamani olamiz: 

(4.120) 

---

223 
Bu birinchi tartibli tenglama issiqlik tizimlari uchun tipik bo‘lib hisoblanadi. 
Issiqlik elementlari, agar qaytar bog‘lanishli konturga ega bo‘lgan qurilmalarning 
tarkibiga kirmasa, juda barqaror bo‘ladi. Oddiy issiqlik elementining bosqichli 
tashqi ta’sirga chiqish reaksiyasi vaqt doimiysi bilan xarakterlanadi, u issiqlik 
sig‘imining issiqlik qarshiligiga ko‘paytmasiga teng bo‘ladi: 
τ
r 
=CR. 
Vaqt doimiysi 
sekundlarda o‘lchanadi, passiv sovutadigan elementlar uchun u chiqish signali 
boshlang‘ich harorat gradientidan 37% darajaga etadigan vaqtga teng bo‘ladi.