B. A. Nazarbayeva

2.5.
 
Qurilmalar yaratishda modellar va modellashtirish
 
Model va modellashtirish bu universal tushunchalar bo‘lib, obyekt, jarayon va 
hodisalarni (model va modellashtirish orqali)hamda ihtiyoriy kasbiy sohani 
anglashning eng yaxshiusullarining atributlaridan biridir. 
Model va modellashtirish mazkur modellar va modellashtirish natijalari 
qaerda qo‘llanilishidan qat’iy nazar fanlararo muammolarni echish ustida 
ishlayotgan har xil soha mutaxassislarini birlashtiradi. 
“Model” so‘zi ( lotincha “madelium” so‘zidan olingan bo‘lib) “o‘lchov”, 
“usul”, “biror narsaga o‘xshash” ma’nosini anglatadi. 

---

39 
Model 
- bu asl nusxani qandaydir yo‘l orqali tasvirlash va ta’riflashdan iborat 
bo‘lib, asl nusha hodisa bo‘yicha ma’lum bir gipoteza va aniq bir taxminlarga 
ko‘ra uni a’lo darajada o‘rganish, tadqiq qilish, uning xossalarini tavsiflash uchun 
asl nushani almashtirishga imkon beradi. 
Misol
: h 
balandlikdan tashlangan va 
t
vaqt ichida erkin tushayotgan erkin 
jism uchun 
h=gt
2
/2
munosabatni yozish mumkin. Bu jismni erkin tushish 
masofasini fizik – matematik modeli. Ushbu modelni qurish uchun quyidagi 
gepotezalar qabul qilingan:
1) tushish jarayoni vakuumda sodir bo‘ladi (havoni qarshilik koeffitsiyenti 
nolga teng);
2) shamol yo‘q;
3) jismni massasi o‘zgarmas; 
4) jism ihtiyoriy nuqtada 
g
tezlanish bilan harakat qiladi.
Modellashtirish muammosi uchta bir-biriga bog‘liq masalalardan tashkil 
topadi: yangi model qurish; modelni o‘rganish (o‘rganish metodini ishlab chiqish); 
modelni qo‘llash (amaliyotga yoki nazariy jihatdan). 
S 
tizimni 
X
kiruvchi va 
Y
chiquvchi signallari bilan 
M
modelni qurish 
sxemasi 2.1 – rasmda keltirilgan. 
Agar 
M 
ga kirishga kelayotgan signallar 
X
dan va chiqayotganda hosil 
bo‘lgan signallar 
Y 
dan iborat bo‘lsa, u holda
f
qoida tizimning