Baki – 2021 Elmi redaktor: adiU-nun “İqtisadiyyat və idarəetmə “ kafedrasının müdiri: I e. d.,professor Y. Kəlbiyev

Azərbaycanın Beynəlxalq Ticarət Standartlarına uyğun təsnifat üzrə idxalının strukturu

Məhsul növləri	2014		2015		2018
	Mln.doll	%-lə	Mln.doll	%-lə	Mln dol.	%-lə
Cəmi idxal, o cümlədən:	9188	100	9217	100	11464	100
Yeyinti məhsulları və diri heyvanlar	982	11	9,1	9,9	12,7	11,1
İçkilər və tütün	469	5,1	360	8,9	250	2.2
Qeyri-ərzaq xammalı (yanacaqdan başqa)	146	1,6	21,9	2,3	31,3	2,7
Mineral yanacaq, süılkü yağlan, analoji materiallar	297	3,2	150,1	1,6	723,6	6,3
Heyvan və bitki mənşəli yağlar, piylər və mumlar	73,1	0,8	71,6	0,8	114,2	1,0
Kimyəvi mallar və digər kateqoriyalara daxil edilməyən analoji məhsullar	875	9,5	838,2	9,1	1192,7	10,4
Əsasən materialın növünə görə təsnifləşdirilən sənaye malları	1778,5	19,4	2362,4	25,6	2173,6	19,0
Maşınlar və nəq­liyyat avadanlıqları	3455	32,6	368	39,9	348	30,4
Müxtəlif hazır məmulatları	692	7,5	63,3	6,8	112,3	9,8
Digər kateqoriyalara daxil edilməyən mallar	4,9	0,1	3,0	0,0	82,0	7,1

Mənbə: Cədvəl ARDSK informasiyaları əsasında iddiaçı tərəfindən tərtib edilmişdir.
Azərbaycanın xarici ticarəti.2019,[Elektron resurs]:s.50-57

Beynəlxalq standart ticarət təsnifatı üzrə ixracın quruluşunda da ciddi dəyişik­liklər baş vermişdir (cədvəl 2.1.7.).

Cədvəl 2.1.7
Azərbaycanın Beynəlxalq Ticarət Standartlarına uyğun təsnifatı üzrə ixracın quruluşu

Məhsul növləri	2014			2015			2018
	Mln dol.	%-lə	Mln dol.		%-lə	Mln d.		%-lə
1	1	2	3		4	5		6
Cəmi – ixrac	30220	100	16592		100	19458		100
O cümldən
Yeyinti məh­sulları və diri heyvanlar	648,3	3.0	625,1		5.5	651		3.3
İçkilər və tütün	44,6	0.2	35,4		0.3	30		0,2
Qeyri-ərzaq xam­ma­lı (yana­caq­dan başqa)	33,9	0,2	25,6		0,2	125		0,6
Mineral ya­na­caq, sürtkü yağları, analoji materiallar	20177,2	92,4	9889		86,5	17874		91,9

Cədvəl 3.1.7-nin ardı

Heyvan və bitki mənşəli yağlar, piylər, mumlar	138,5	0,6	105,5	0,9	14	0,1
Kimyəvi mal­lar və digər kate­qo­ri­ya­la­ra daxil edilmə­yən ana­loji məhsullar	231,1	1,1	190,2	1,7	194	1.0
Əsasən mate­ri­alın növünə görə təsnif­ləş­dirilən sənaye malları	200,9	0,9	180	1,6	339	1,7
Maşınlar və nəq­­liy­yat ava­danlıqları	87,2	0,4	209,0	1,8	82	0,4
Müxtəlif hazır məmulatları	190,1	0.9	89	0.8	30	0,.2
Digər kateqori­yala­ra daxil edil­məyən mal­lar	76,9	0,3	82,8	0,7	118	0,6

Mənbə: “Azərbaycanın xarici ticarəti” Dövlətstatkom, 2019, s.39 əsasında iddiaçı tərtib etmişdir.

Belə ki, 2018-ci ildə beynəlxalq ticarət standart təsnifatı üzrə ixracın qurulu­şun­da yeyinti məhsulları 5,5%, mineral yanacaq və sürtgü yağları 86,5%, kimyəvi məhsullar 1,7%, sənaye malları 1,8%, maşın və nəqliyyat avadanlıqları 1,8%, müxtəlif hazır məhsullar 0,7% təşkil etmişdir. Azərbaycanın idxalında maşın və nəqliyyat avadan­lıqları (40%) və sənaye malları (26%) üstünlük təşkil edir. İxracda isə mineral yana­caq və sürtgü yağları, habelə yeyinti məhsulları əsas yer tutur.

Bütünlükdə elmi araşdırmalar göstərir ki, ölkənin xarici ticarətində yaranmış vəziyyət, yəni qeyri-neft məhsullarının ixracının aşağı olması və idxalı əvəzedən məhsulların istehsal potensialından zəif istifadə edilməsi nəticəsində idxalın ilbəil artmasıölkə iqtisadiyyatının mövcud strukturu ilə izah edilir. Neft-qaz sektorunun dominantlığı, aqrar sənaye kompleksinin, maşın­qayırma və kənd təsərrüfatı sektorlarının, emal sənayesinin zəif inkişaf etməməsi ilə əlaqədar olaraq Azərbaycanın ixracı xammal-yarımfabrikat təyinatlıdır. Bu problemlə bağlı iddiaçı mövqeyi dissertasiya işinin 5-ci fəslində ətraflı işıqlandırılacaq.
Ancaq sevindirici haldır ki, 2017-ci ildən Strateji Yol Xəritələrində nəzərdə tutulan tədbirlərin həyata keçirilməsi öz bəhrəsini verməyə başlamışdır. Belə ki, 2017-ci ilin yanvar-aprel aylarında Azərbaycan ixracı 41%, o cümlədən qeyri-neft məhsullarının ixracı 22%, kənd təsərrüfatı məhsullarının ixracı 44% artmışdır.
2017-ci ildə yaradılmış Azexport.az portalı “Made in Azerbajan” brendini qlobal və regional səviyyəli elektron ticarət portallarında yerləşdirir.
Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatına görə, 2017-ci ilin yanvar-mart aylarında Azərbaycan Respublikasının hüquqi və fiziki şəxsləri dünyanın 149 ölkəsi ilə ticarət əməliyyatları həyata keçirmiş, 84 ölkəyə məhsul ixrac edilmiş, 143 ölkədən idxal olunmuşdur. Xarici ticarət dövriyyəsi 5091 mln.dollar, o cümlədən ixracın dəyəri 3578 mln.dollar, idxalın dəyəri 1513 mln.dollar təşkil etmişdir. 2016-cı ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə ticarət dövriyyəsi real qiymətlərlə 16.4 faiz, ixrac 9.2 faiz, idxal 27.3 faizazalmışdır. 265 mln.dollar qeyri-neft məhsulları ixrac edilmişdir ki, bu da ümumi ixracın 7.4 faizini təşkil etməklə 7 faiz artım deməkdir.
2018-ci ilin yanvar-avqust aylarında Azərbaycan dünyanın 174 ölkəsindəki tərəfdaşları ilə ticarət əməliyyatları, o cümlədən 102 ölkəyə məhsul ixracı, 166 ölkədən isə idxalı həyata keçirilmişdir. Xarici ticarət dövriyyəsi 20,3 milyard dollar olmuşdur. Onun da 13,4 milyardı və ya 66 faizini ixrac, 6,9 milyardını və ya 34 faizini idxal təşkil etmişdir. 2017-ci ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə müqayisəli qiymətdə xarici ticarət dövriyyəsi 0,2 faiz, ixrac 1 faiz, idxal isə 1,2 faiz artmışdır. Qeyri-neft məhsullarının ixracı 2 milyard dollara yaxın olmaqla ixracın 14 faizinə bərabər olmuşdur. Bu məhsulların ixracı 4 faiz artmışdır.
İdxal olunan əmtəələr arasında maşınlar, müxtəlif alət və mexanizmlər, elektrik qurğuları, ərzaq məhsulları, dərman malları, tütün məhsulları və mebel malları daha coxluq təşkil etmişdir. Bu aylar buğdanın, bitki yağlarının, çayın, minik və yük av­tomobillərinin, məişət kondisionerlərinin, qara metal boruların, mebelin, gübrələrin idxalı artsa da, siqaretin, xam şəkər və şəkərin, kərə yağının, karbonatın, mal ətinin, tə­rəvəz məhsullarının, poladın və başqa əmtəələrin idxalındaazalma nəzərə carpmaq­dadır. İdxalda azalma tendensiyasının ilk növbədə yerli istehsalın artması ilə olar.
İxracda xam neft, təbii qaz, neft məhsulları, meyvə-tərəvəz, plastik kütlə, alü­mi­nium, qara metal və onlardan hazırlanan məmulatlar, pambıq lifi və ipliyi, kimya sənayesi məhsulları, şəkər, bitki yağları, alkoqollu və alkoqolsuz içkilər üstünlük təşkil etmişdir.
2018-ci ilin 9 ayında xarici ticarət dövriyyəsi 37 faiz, qeyri-neft məhsullarının ixracı 14 faiz artmışdır. Azərbaycanın xarici ticarətində baş verən inqilabi dəyi­şiklikləri diqqətə çatdırmaq məqsədi ilə bir qədər keçmişə müraciət etmişik. Belə ki, 1995-ci ildə Azərbaycan Respublikasında ümumi daxili məhsulun dörddə birindən çoxu, 2003-cü ildə 43 faizi ixrac edilmişdir. 2003-cü ildə xarici ticarət dövriyyəsinin 49,7 faizini ixrac, 50,3 faizini idxal təşkil etmişdir. Ölkənin xarici ticarət dövriyyəsinin 85 faizdən çoxu qeyri-dövlət, yalnız 15 faizə qədəri dövlət müəssisələri tərəfindən həyata keçirilmişdir. 2003-cü ildə ölkə ixracının 86 faizi mineral yanacaq, neft və neft emalı məhsulları təşkil etmişdir. “Mineral yanacaq, neft və neft emalı məhsulları” mal qrupunun ixracında əsas yeri xam neft tutmuşdur: Neft emalı məhsullarının payı azlıq təşkil etmişdir. Qeyri-neft məhsulları2000-ci ildə ümumi ixracın 15 faizinitəşkil edir [52, s.52].
Azərbaycanın ixracatında neft, neft məhsulları və təbii qazdan başqa, meyvə-tərəvəz, plastik kütlə, alüminium, qara metal və onlardan hazırlanan məmulatlar, kimya sənayesi məhsulları, pambıq lifi və ipliyi, alkoqollu içkilər, bitki yağları və s. bu kimi qeyri-neft məhsulları da var.
2015-ci ildə ölkənin hüquqi və fiziki şəxsləri 165 xarici dövlətlə ticarət əməliy­yat­ları həyata keçirib. Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatına görə, 109 ölkəyə məhsul ixrac olunub, 145 ölkədən idxal həyata keçirilib. Bütünlükdə ölkə üzrə ixrac əməliyyatlarında 1021 şirkət iştirak etmişdir.
Azərbaycan Respublikasının iş adamları dünyanın 174 dövlətində 2016-cı ildə ticarət sövdələşməsi həyata keçirmişdir. Respublikaya dünyanın 103 dövlətinə əmtəə ixrac edilmiş, 168 dövlətindən idxal edilmişdir.

Cədvəl 2.1.8