Bakirköy ruh ve siNİr hastaliklari hastanesi

CAMİ DERSLERİ

1924'e kadar istanbul'daki büyük camilerde yetkin din adamlarının her yaştan Müslüman erkeklere verdikleri din ve ahlak dersleri. Saatlerine göre sabah dersleri ve ikindi dersleri olarak da adlandırılmaktaydı.

Islami bir gelenek olarak camilerde ibadetin yamsıra din eğitimi hizmetlerine de olanak tanınması İstanbul'da yaygındı. Özellikle büyük camilerde bu hizmet, din adamları ve aydınlarca gönüllü yapılıyordu. Medreselerde belirli programlar izlenmesine ve öğrencilerin soru yöneltmelerine izin verilmemesine karşılık, camilerde halka açık, sorulara cevap niteliğinde konferanslar ve dersler verilmekteydi. Medreselerin müderris denen hocaları da camilerde "ders-i âmm" denen oturumlarda, düşüncelerini ve yorumlarını açıklayabilmekteydiler. Bir kural gere-.ği olarak bu geleneğin önderliğini şeyhülislam yapmakta ve bu makamda bu-

lunan kişi, her hafta bir gün Bayezid Ca-mii'nde halka, istanbul camilerinin vaizlerine, din konularında açıklamalarda ve uyarılarda bulunmaktaydı. 18. yy'dan başlayarak şeyhülislamlar bu görevlerini ders vekili denen bir din adamına bırakmışlardır. Cami dersi veren müderrislere "ders-i âmm hocası" veya "ders-i âmm efendi" deniyordu. Bunlar, din alanında olduğu kadar, genel kültürleri ile de iyi yetişmiş, kendisine güvenen kimselerdi. Çünkü cami derslerinde dinleyenlerden çeşitli konularda sorular yöneltilir, oturumda ders-i âmmdan daha bilgili kişiler de bulunabilirdi. Özellikle de ilk kez cami dersine çıkan hocalar soru yağmuruna tutulur, bu denemede başarılı olanların derslerim sonraki günlerde daha çok dinleyici izlerdi. Cevap vermekte duraksayan ya da yanlış bilgi aktaranlara karşı tepki, izleyicilerin dersi terk etmeleri biçiminde olurdu.

Cami derslerinin sabahki oturumları, sabah namazı ile kuşluk arasında, daha çok iş ve çarşı semtlerindeki camilerde, çırak ve kalfalara dönüktü. Esnaf çocukları, çıraklar, Babıâli kalemlerine aday olarak devam edenler, çalışma saatine kadar bu olanaktan yararlanırlardı. Program ve konu ağırlığı, ders veren hocanın yetişme veya ilgi alanına bağlıydı. Bazen de hoca, çevresini saran topluluğun hangi alana ilgi duyduğunu saptar, konularını buna göre belirlerdi. İstanbul'da birçok genç, mahalle mektebinden sonra ilkin cami derslerine oturur, burada yetişir veya ilgisi artınca gidip medreseye yazılırdı. Cami derslerine oturmak, kişilik açısından da önemliydi. Birçokları, bu dersleri izlemek ve döneminin ünlü bir hocasından ders dinlemekle ovunurdu. Kamu görevine alınmada da cami derslerine devam etmiş olmak bir avantajdı.

İlmiye sınıfından cami dersleri veren ders-i âmmlar çoğunluğu oluşturmakla birlikte, ünlü tekke şeyhleri, kendisini yetiştirmiş aydınlar da bu açık kürsüleri yönetmekteydiler. Bunlara ücret ödenmesi söz konusu değildi. Ancak bazı vakıflar camide ders okutan hocalara da ücret ayırdığından ihtiyacı olanlar bu parayı alabilirler, ayrıca ders izleyenler de hocaya hediyeler sunarlardı.

Tanzimat döneminde (1839-1876) medreselerin yanında çağdaş öğretim kurumlarının gündeme gelmesiyle cami derslerine olan ilgi giderek azaldı. Bununla birlikte bir tür açıköğretim sistemi olan bu gelenek, 20. yy başına değin sürdü. Ayrıca, istanbullu aydınların oluşturdukları Cemiyet-i İlmiye-i Osmaniye, Cemiyet-i Tedrisiye-i Islamiye adlı dernekler de "kıraathane" adım verdikleri salonlarda cami dersi yöntemiyle çalışmalar başlattılar.

1924'te Tevhid-i Tedrisat (öğretim birliği) Yasası'nın çıkartılması, 1925'te de tekke ve zaviyelerin kapatılmasıyla, camiler salt ibadet yeri konumuna getirilmiş, cami dersleri de sona ermiştir,

Bibi. Evliya, Seyahatname, I, 315; Musahib-zade, İstanbul Yaşayışı, 49; F. R. Unat, Tür-

kiye Eğitim Sisteminin Gelişmesine Tarihi Bir Bakış, Ankara, 1964, s. 5; Y. Akyüz, Türk Eğitim Tarihi, İst., 1991, s. 20; "Cami Dersleri", DlA, VI, 3356.

NECDET SAKAOĞLU