Bakirköy ruh ve siNİr hastaliklari hastanesi

CEBECİ OCAĞI

Kapıkulu ocaklarının silah ve savunma araçlarını yapan, bunları koruyan, savaş malzemeleri hazırlayan ulufeli örgüt. "Cebeciler", "Cebeciyan-ı Dergâh-ı Ali", "Ce-maat-i Cebeciyan-ı Dergâh-ı Âli", "Cema-at-i Tüfengerân", "Dergâh-ı Muallâ Cebe-

cileri" de denmiştir. Kapıkulu ocakları arasında yeniçerilerden sonra gelen askeri birlik konumundaydı. Oda denen kışlaları Topkapı Sarayı'na yakın olan cebeciler, Sarayburnu bölgesinin (saray surlarının dışında kalan) güvenliğinden sorumluydular. Bu ocağın bir geleneği, her dönemin silahlarım ve savaş araçlarını koruyup saklamaktı. 1453'te kumlan İstanbul Cebeci Ocağı, 1826'da Yeniçeri Ocağı ile birlikte kaldırılmıştır.

Örgütlenişleri 14. yy sonlarında olan cebeciler, İstanbul'un fethi sırasında yararlık gösterdiler. II. Mehmed (Fatih) (hd 1451-1481) bu ocak için, Topkapı Sarayı yanında özel bir kışla yaptırdı. Ayasof-ya'nın karşısındaki geniş alanda bulunan cebeci odaları, kare planlı olup bir iç avlunun çevresindeydi.

Savaş zamanlarında cebecilerin büyük bölümü yeniçerilerle birlikte cepheye giderek bu ocağın silah ve mühimmat gereksinimini karşılarlar, dönüşte de dağıttıkları tüm malzemeyi toplayıp getirirler ve bakıma alırlardı.

Cebeci Ocağı, diğer kapıkulu ocakları gibi ortalara ayrılmıştı. Bu ocağın kaynağı da Acemi Ocağı(->) idi. Ağa bölüğü 59 ortaydı. 37 de cemaat ortası vardı. Her orta odasında farklı sayılarda cebeci kayıtlıydı. Ocağa alman şakirt, bir eğitim süresi sonunda usta sanını kazanırdı. Cebeci ustaları, başlarına iki ucu omuzlarına doğru sarkan ve yeşil çuhadan yapılmış "şebkülah" denen bir başlık giyerlerdi. Törenlerde bu külahın üstüne tüy takmaktaydılar. Yaşlanıp emekli olan cebecilerin "cebecioğlu" denen yetişkin çocukları da ocağa alınmaktaydı.

Cebecilerin sayısı, Yeniçeri Ocağı'nın mevcuduna bağlı olarak artmakta veya eksilmekteydi. 16. yy'da 7.000 dolayında olan mevcut, 17. yy başında sınır ka-lelerindekilerle birlikte 6.000'e düşmüştü. Bu yüzyılın sonlarına doğru ise cebeci sayısı 3.000'di.

Cebeci ortalarındaki ustalar, işkollarına ve uzmanlıklarına göre "cebeciyan", "rıhteciyan" (kumbara dökenler), "ba-rutçuyan", "lağımcıyan" olarak sınıflara ayrılmaktaydılar.

Cebeci Ocağı'nın komutam, "ser-cebe-ciyan", "cebecibaşı" ya da "cebeciler ağa-, sı" denen subaydı. Bu göreve genellikle ocak kethüdası mevkiinde bulunan yüksek rütbeli cebeci atanırdı. Cebecibaşın-dan sonra dört kethüda, cebeciler başçavuşu, bölük ve orta zabitleri, odabaşı rütbelerinde subaylar vardı. Ayrıca ocağın yazı ve hesap işlerini yürüten cebeciler kâtibi, başhalife, "kisedar" denen şeflerle bunların kalem memurları bulunuyordu.

Cebecilerin İstanbul'daki en önemli görevleri, Topkapı Sarayı'nın çevresindeki Ayasofya, Hocapaşa ve Ahırkapı semtlerinin güvenliğini sağlamaktı. Cebeciler, saraya yakın semtlerde yangın çıktığında bölükler halinde yangın yerine sevk edilirler ve saray çevresinde önlemler alırlardı. Kentte düzenlenen askeri törenlere 300 seçme yeniçerinin yanında 200 de cebecinin katılması gelenekti.

Kentte sık sık yinelenen donanma ve şenliklerde cebecilerin özel görevleri, donanma salları hazırlamak, havaifişeklerle törenleri renklendirmekti. Cülus ve veladet günlerinin gecelerinde cebeciler bu tür gösterilerde Tersane halkı ile yarışmalar yaparlardı. Sarayburnu, Yalı Köşkü, Top Kapısı, Kız Kulesi önlerindeki donanma sallarından aynı anda fırlatılan binlerce fişek, İstanbul semalarını aydınlatır, halk bazen 3-7 gece süren bu donanmaları coşkuyla izlerdi.

İstanbul'daki asker ayaklanmalarına cebecilerin de katılması, kışlalarının saraya yakın olması nedeniyle kaygı uyandırırdı. Bununla birlikte cebeciler birçok ayaklanmada saray çevresini koruyarak padişahların güvenini kazanmışlardı. Son kez, Vak'a-i Hayriye'de(-0 Cebeciler Baş-kethüdası Hüseyin Ağa ile öteki kethüdalar, yönetime bağlı kaldıklarından ödüllendirilmişler, buna karşılık Cebecibaşı Mehmed Ağa, yeniçerilerle bir olduğundan idam edilmişti.

Bibi. Uzunçarşılı, Kapıkulu, II, 3-31; Pakalın, Tarih Deyimleri, I, 262-264, Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Kılavuzu, I. Fas., İst., 1938, s. 92-93; Mür'i't-Tevarih, H/A. 57, 77, 81, 93, 115, 118, III, 35.

NECDET SAKAOĞLU