Bakirköy ruh ve siNİr hastaliklari hastanesi

ÇİNİLİ KÜLLİYESİ

Üsküdar İlçesi, Murat Reis Mahallesi'n-de kendi adı ile anılan semtte, Çavuşde-re Caddesi ve Çinili Mescit Sokağı'mn kesiştiği köşededir.

Sultan İbrahim'in (hd 1640-1648) padişahlığının ilk yıllarında, Kasım Ağa'nın mimarbaşılığı zamanında inşa edilen

ÇİNİLİ KÜLLİYESİ

520

521

ÇİNİLİ KÜLLİYESİ

Külliyenin hamam ve sıbyan mektebinin bir görünümü. Ahmet Vefa Çobanoğlu, 1992

külliyenin banisi Kösem Valide Sultan' dır.

Külliye cami. medrese, sebil, sıbyan mektebi, çeşme ve çifte hamamdan oluşmaktadır. Bunlara daha sonra büyük bir su havuzu ile zamanla oluşan hazire ilave olmuştur.

Külliyede inşa tarihi veren üç tane kitabe bulunmaktadır. Cami kapısı üzerinde yer alan sülüs hatla yazılı iki satır halindeki üç beyitlik kitabe Şair Himmet'e aittir. Bu kitabeden caminin 1050/1640' ta yapıldığı anlaşılmaktadır. Avlu kuzey kapısı üzerinde yer alan sülüs hatla yazılı üç satır halindeki altı beyitlik kitabe Sair Fevzi'ye aittir. Bu kitabeden de külliyenin diğer yapılarından mektep, çeşme, hamam ve sebilin de aynı tarihte yapıldığı anlaşılmaktadır. Kitabede bugün mevcut olan medreseden bahsedilme-mektedir. Muhtemelen medrese l640'tan hemen sonra yapılmış olmalıdır. Çeşme üzerinde yer alan sülüs hatla yazılı iki satır halindeki sekiz beyitlik kitabe de yine Şair Fevzi'ye ait olup bu kitabeden çeşmenin 1052/1642'de yapıldığı anlaşılmaktadır. Zamanla tahrip olan külliye binaları birkaç defa tamir edilmiştir. Son yıllarda tamir olan camide vaktiyle 1890-1893 arasında yapılan geç devrin kalem işleri bulunmaktaydı. 1330/1912'de yapılan bir tespitte medresenin faal olduğu fakat kullanılamayacak kadar harap durumda bulunduğu anlaşılmaktadır. Caminin çöken son cemaat yeri ile beraber kısmen medrese de 1938'de Vakıflar İdaresi tarafından tamir edilmiştir. Geç devirde yenilenmiş olan minarenin 1964'te yıldırım düşmesi sonucu külahı yanmış, peteği yıkılmış ve 19ö5'te de tamir edilmiştir. 1908-1909'da iyi durumda ve faal olduğu anlaşılan çifte hamam 1923 sonrasında çevreyi tahrip eden yangını müteakip bir süre kapatılmış ve zamanla harap olmuştur. Daha sonra özel mülkiyete geçmiş olan hamam 1963-1964'te esaslı şekilde tamir edilerek yeniden faaliyete geçmiştir.

Meyilli bir alanda inşa edilmiş olan külliyede simetrik bir yerleştirme düzeni yoktur. Doğuda ve kuzeyde Çavuşdere Caddesi, güneyde Çinili Mescit Sokağı ile sınırlanan külliye binaları arasından Çinili Hamam Sokağı geçmektedir.

Külliyenin güneydoğu köşesinde geniş bir avlu duvarı içerisinde ortada cami, güneydoğuda medrese, kuzeydoğuda şadırvan bulunmaktadır. Şadırvanın yer aldığı köşede kuzeydeki avlu penceresi sebil olarak düzenlenmiştir. Avlunun kuzeybatı köşesinde bugün yenilenmiş olan tuvaletler vardır. Caminin güneyinde geç devirde yapılan büyük bir su havuzu ile zamanla oluşan küçük bir hazire bulunmaktadır.

Caminin kuzeybatısında Çinili Hamam Sokağı üzerinde sıbyan mektebi yer alır. Kuzey ve batıdan bir avlu duvarı ile çevrelenen yapının kuzeyinde avlu duvarı üstünde bir çeşme bulunmaktadır. Sıbyan mektebinin batısında ise çifte hamam yer alır.

Çinili Camii ve medreseden bir görünüm. Ahmet Vefa Çobanoğlu, 1993

Cami: Avlu ortasında yüksek bir platform üzerinde yer alan cami, moloz taş ile inşa edilmiştir. Kare planlı olan yapı geçişleri pandantiflerle sağlanan oniki-gen kasnaklı kubbe ile örtülmüştür. Kuzeybatı köşesinde dışa taşkın kare kaideli, silindirik gövdeli ve tek şerefeli minare yer alır. Çift sıra pencere düzenine sahip yapı üç yönden "U" şeklinde bir son cemaat yeri ile çevrelenmiştir.

Son cemaat yerine kuzeyden ve batıdan olmak üzere iki yönden basamaklarla çıkılarak ulaşılır. Burası baklavalı başlıklara sahip sekizgen gövdeli yirmi mermer sütun ile taşınan, üzeri kiremit kaplı meyilli ahşap çatıyla örtülmüştür, ikinci sıra pencerelerin alt hizasından başlayan çatı geçiş üstlerinde yine sütunlarla taşınarak ileriye doğru uzatılmıştır.

Kuzeyde eksende camiye geçişi sağlayan mermer söveli kapı, altta basık kemerli açıklığa sahiptir. Kapının iki yanında pencere alınlıkları ve duvar yüzeyleri pencere üst seviyesine kadar çinilerle kaplanmıştır.

Yapıda alt sırada batıda üç, diğer cephelerle ikişer tane olmak üzere dokuz pencere, üst sırada ise her cephede üçer tane olmak üzere on iki pencere vardır. Alt sıra pencereler tuğladan sivri boşaltma kemerleri altında dikdörtgen açıklık-lı ve mermer sövelidir. Son cemaat yeri ile çevrelenen alt sıra pencerelerle tuğla kemerli alınlıklar sıvadan dolayı görülmez. Üst sıra pencereler sivri kemerli açıklıklara sahiptir. Yalnızca doğu ve batı duvarlarında üst kat mahfile açılan kuzey pencereleri sivri kemer altında dikdörtgen açıklıklı ve mermer sövelidir.

Camide kapının iki yanında zeminden yükseltilmiş olan mahfillerden başka bir de üstte ahşap mahfil vardır. Kuzeydoğu köşesinde dikdörtgen açıklıklı

ve on iki basamaklı spiral merdiven ile çıkılan bu mahfil iki yanda öne doğru çıkma yapar. Mahfil önde iki tane sekizgen gövdeli mermer sütun, arkada yine sekizgen gövdeli iki ahşap sütun ile taşınmaktadır.

Camide doğu duvarı ortasında pencere açıklığı büyüklüğünde, mihrabın iki yanında da daha küçük olmak üzere toplam üç tane kapaklı dolap nişi vardır. Ayrıca kuzeyde kapının iki yanında, doğuda ve batıda pencere aralarında ikişer tane olmak üzere altı tane küçük sivri kemerli niş mevcuttur. Bunlardan yalnızca kuzeydekiler çift katlı olarak düzenlenmiştir.

Camide mihrap dahil harimin bütün duvarları üst sıra pencerelerin altına kadar çinilerle kaplanmıştır. Ayrıca kuzeydeki son cemaat yeri duvarında ve minber külahında çiniler bulunmaktadır. Çiniler 17. yy'ın Kütahya çinisi olup şeffaf sır altına boyama tekniğinde yapılmıştır. Motiflerde natüralist olarak nar çiçekleri, laleler, karanfiller, bahar dalları, kıvrık dallar, hançer yaprakları, şakayıklar, sümbüller ve çiçek tomurcuklan, stilize olarak da hataî, rumî, palmet ve bulut motifleri görülmektedir. Renk olarak beyaz, kobalt mavisi, lacivert, firuze, mor, yeşil ve kahverengiye yaklaşan bir kırmızı kullanılmıştır.

Pencere ve doğudaki dolap nişi üzerindeki çini alınlıklarda mavi zemin üzerine beyaz harflerle celi sülüs hatla "Ayet el-Kürsî" yazılmıştır. Minberin arkasına isabet eden pencerenin alınlığı mihraba doğru kaydırılmıştır. Üstte mavi zemin üzerine beyaz harflerle ve sülüs hatla "Fetih" suresinin yazılı olduğu çini kitabe harimi çevrelemektedir. En üstte çiniler bir sıra palmet motifi ile sonlanmış-tır. Son cemaat yerindeki çimlerden bir kısmı zamanla dökülmüş, bunlardan ba-

zıları pencere alınlıklarına gelişigüzel yerleştirilmiştir.

Tamamen çini ile kaplanmış olan mihrap sivri kemerli olup yedi kenarlı bir niş şeklinde düzenlenmiştir. Çinilerin ana kompozisyonu iri hançer yaprakları ve şakayıklardan oluşmaktadır. Nişin içinde üstte mavi zemin üzerine beyaz harflerle ve sülüs hatla yazılı olan çini kitabede Kuran'dan bir ayet yer almaktadır.

Bugün camide kubbe içinde, pandantiflerde ve minber köşkünün tavanında yenilenmiş olan kalem işleri vardır. 1890-1893 arasında yapılan geç devir kalem işleri son restorasyonda tamamen ortadan kaldırılmıştır. Kubbe ortasında kiremit kırmızısı zemin üzerine beyaz renkte kıvrık dal ve rumîlerden oluşan bir madalyon bulunmaktadır. Etrafı bir dizi pal-metle çevrelenmiştir. Kubbe içinde sekiz tane iri şemse motifi, kubbe eteğinde ise bir dizi yarım şemse motifi vardır. Zeminleri kiremit kırmızısı olup beyaz renkte kıvrık dal ve rumîlerle bezenmiştir.

Mermerden yapılmış olan minber itinalı bir işçiliğe sahiptir. Yanlarda sivri kemerli geçiş açıklığı ile üç sivri kaş kemerli pabuçluğu bulunan minber on basamaklı olup basık kemerli kapı açıklığına sahiptir, îki yanı zarif sütunçelerle yumuşatılmış olan kapı açıklığı kemer üstündeki yazı kartuşundan sonra mu-karnaslı ve rumîli-palmetli bir taç ile son-lanır. Korkuluklar ajurlu olup kıvrık dallar üzerinde iri rumî ve palmetlerden oluşan bir kompozisyona sahiptir. Korkulukların kapı söveleri ile birleştiği yerde ortada tam yanlarda yarım palmet şekliyle sonlanan köşe dolguları kabartma lale motifleriyle süslenmiştir. Yan aynalıkların ortasında yer alan yuvarlak ajurlu şebekelerde kıvrık dal üzerinde rumîlerden oluşan kompozisyon görülür. Aynalığın köşelerinde, geçiş açıklığı üzerinde, pabuçluk kemer dolgularında kıvrık dal ve rumîlerden oluşan kabartma süslemeler vardır. Minberin köşk kısmı baklavalı başlıklara sahip sekizgen sütunçeler üzerinde sivri kemerlere oturan sekizgen kasnaklı pramidal külah ile örtülüdür. Kemer köşe dolgularında kıvrık dal ve rumîlerden oluşan kabartma süslemeler vardır. Kasnak ve külah ise tamamen çini ile kaplanmıştır.

Ahşap malzemeden yapılmış olan vaaz kürsüsünde aynalıklar kündekari tek-niğindedir. Dikdörtgen ve kare parçaların birleşmesi ile kompozisyon oluşturulmuştur. Altta ön cephede üç, yanlarda birer panoda ahşap üzerine fildişi ve ahşap kakma süslemeler görülür.

Caminin kapı kanatları üç aynalıklı olup orta ve alt aynalarda kare ve dikdörtgenlerin birleşmesi ile oluşan bir kompozisyon görülür. Düz olan üst aynalarda ise ortada baklava şeklinde, köşelerde dairesel şekilde düzenlenen ahşap ve fildişi kakmalardan oluşan süsleme yer alır. Harimde doğudaki dolap kanatları ile batıdaki pencere kanatlarında alt ve orta aynalar kapı kanatlarına benzemektedir. Diğer pencere kanatlarında ise bu

aynalar tek parçadır. Mihrabın yanındaki iki küçük dolap kanadı dışında tüm pencere ve dolap kanatları üst aynalarında "Kaside-i Bürde" yazılıdır. Mihrabın yanındaki dolapların kanatlarında alt ve orta aynalar dikdörtgenlerin birleşmesi ile oluşmuştur, üst aynalarda ise kabartma olarak kıvrık dal ve rumîli süsleme görülür. Ayrıca kapı, pencere ve dolap kanatlarında düz, ajurlu ve kabara şeklinde metal aksam bulunmaktadır.

Düzgün kesme küfeki taşından yapılmış olan minare, caminin kuzeybatı köşesine dışa taşkın olarak yerleştirilmiştir. Geç devirde yenilendiği anlaşılan minare kare kaide üzerinde silindirik gövdeli ve tek şerefeli olup kurşun kaplı külahla örtülüdür. Son cemaat yerinde kuzeyde yer alan dikdörtgen açıklıklı bir kapısı olan minarede gövde düşey hatlarla yivlendirilmiştir. Şerefenin altında kaval silmeden sonra konsol şeklinde düzenlenmiş olan iri akant yaprakları görülür. Şerefede altı kollu yıldızlar ve altıgenlerden oluşan ajurlu korkuluklar bulunmaktadır. Minarenin 1964'te yıldırım düşmesi neticesinde yıkılan külahı ve peteği 1965'te Vakıflar İdaresi tarafından yeniden yapılmıştır. Külah altında iki kaval silme arasında bir sıra gir-land, aralarında iri çelenkler görülür.