BəXTİyar tuncay

çortanbalıx Bax: çortan

çovrax (-nınq, -nı, -ta, -tan, -ınq, -ı, -ına. -lar, -larnı, -lardan, -ları, -larına, -larından) ism. – bulaq, çeşmə: Taspoldular (Tas boldular // boldılar) alar çovraxına Tebovrada (çovraxına Tovranınq) da boldular neçik tezək yerdə (Məz. 82/83: 11).

Onlar En-Dorda, bulaq başında həlak oldular,

Torpaq üçün peyin oldular.

çovraxqına ism. – kiçik bulaq

çoz ~ (-dum, -dunq, -du, -ıyırmen, -ıyır, -max, -up) fel. – uzatmaq, dartaraq uzatmaq

çozdur ~ fel. – uzatmaq, uzatdırmaq: Xolların kensininq açtı faxırlarğa da ovuçun kensininq çozdurdu yarlığa. Əlini fəqirlərə açdı, ovcunu şikəstlərə uzatdı.

çozıl ~ (-ğan, -ganlar) fel. – uzadılmaq

çök ~ (-məgə, -məgin, -tüm, -tü, -mədi, -ərlər, -məsbiz, -məssiz, -iy edi, -iy edilər, -kəy, -kəylər, -məx, -üp) fel. – çökmək, diz çökmək: Xaman ki ayaxqa çıxsa, çökməgə övrətkəy da yıxövgə yürüməgə. Nə zaman ki (uşaq) ayaq açsa, onu diz çökməyi və kilsəyə getməyi öyrətmək lazımdr. Çöktüx biz alnına. Qarşısında diz çökdük. Çöküp aşaxlıx blə tizlər üsnə, cağad blə yergə urıyırlar. Alçalaraq dizləri üstünə çöküb, ağzını yerə vurur. Atina Yisusnunq barça tiz çökkəy // Atina Yisus Krisdosnunq barça tizlər çökkaylər İsa Məsihin adıyla çökər bütün dizlər. Çöküp kahana alnına. Kahin qarşısında diz çöküb. Tizi üsnə çöküp açıx başı bilə da yüzü üsnə tüşüp, sifətin kün toğuşuna etip, aytqay əvəl tapunmaxın inamnınq ari surp Errortuцiunğa. Açıq başla diz çöküb, üzünü yerə qoydu, üzünü şərqə tutdu, qoy öncə Üç üznuma tövbə etsin. Taptılar badgerkni... xaysında ögüz da eşək çökiy edi. Üzərində diz çökmüş öküz və eşşək təsvir edilən şəkil tapdılar.

çölmək (-kə, -tən, -imni, -inə, -lərni, -lərimizni) – səhəng, kuzə: Alip çölməkimni ottan saldı. Səhəngimi alıb od üstündən götürdü. Bağır ulu çölmək. Böyük mis səhəng. Bada çölməkinə çağırnınq, xaysı pas bar içində da pası anınq aruvlanmadı andan (Yez. 24: 6). Vay o çaxır səhənginə ki, içi pas bağlayıb və pası təmizlənmir.

çölməkçi ism. – dulusçu, dulus ustası: Neçik sağıt çölməkçininq, uvatsarsen alarnı. (Məz. 2: 9). Dulusçunun saxsı qabları kimi çilik-çilik edəcəksən. Na yox mıdır buyruxu çölməkçininq çamırı üsnə ki, ol çamırdan etmə sağıt – xaysın hörmatkə da xaysın uyatqa? (Rom. 9: 21). Məgər dulusçu birini hörmətli birisinin, digərini adi birisinin istifadəsi üçün saxsılar hazırlamaq baxımından gil üzərində hakim dryilmi?

çöm ~ fel. – suya baş vurmaq, çimmək, batmaq: Çömdünq xannınq içinə ki, biz boyulmağaybiz xorxulu otu içinə da sasımış tamu anunq da kirgəybiz serevunluxuna seninq padşahlıxınınq. Cəhənnəmin qorxulu və yandırıcı odunda yanmamamız və Sənin Xanlığında sərinlik tapmağmız üçün Sən öz qanında batdın.

çömçə ism. – çömçə

çömüç Bax: çömçə

çöp ism. – çöp, çör-çöp, quru ot: İzdə, Biy, men buzulğannı, taspolğannı çör u çöp içinə da yaman balçıxa içinə avlanğan da kömülgən. Məni korlanmış və çör-çöp, palçıq içində itib-batmış bəndəni axtar, ya Rəbb.

çöp-çövrə (-men, -dir, -ninq, -mni, -nqə, -si, -sinə, -sin, -sindən, -mizgə) ism. - ətraf: Zamanına ki yeberdi Savul da çöpçövrə aldı övin (övün) anınq ki, öldürgəy anı ki, öldürgəy edi anı (Məz. 58/59: 1). Şaul onu öldürmək üçün evinə adam göndərib pusqu qoyanda. Çöp-çövrəsinə anınqdırlar otaxları kendininq // çövrəsinədir övi anınq (Məz. 17/18: 12). Ətrafndadır evi onun. Bu xadar çöp-çövrəmizgə birlənip bar köplüxü tanıxlarnınq (İbr. 12: 1). Ətrafımzda nə qədər çox şahid toplaşıb.

çöp-çövrələn ~ fel. – əhatə olunmaq, əhatə edilmək

çöplə ~ (mə, -dinq, -di, -r, -səx, -gəndə) fel. - 1. yığmaq, yığışdırmaq, yır-yığış etmək, məhsul toplamaq

çöplən ~ fel. - yığışmaq: Çöplanmə da kelmə yıxövgə. Yığışıb kilsəyə gəlmək.

çöplət ~ (-iyirmen, -iyirsen, -iyir, əcəxtir, -sərmen, -sərsen) fel. – gübrələmək, gübrə vermək

çöpləvüçi ism. – yığıcı, toplayıcı: Ol türlü sarğavarqlar da bolmağay 2 türlü sozçi, bolmağay çağır sövüçi, bolmağay kesək-kəsək çöpləvüçi (1 Тim. 3: 8). Eləcə də diakonlar sakit durmalı, ikiüzlü, şərabsevən və sərvət toplayan olmamalıdırlar.

çöplük (-nünq, -tə, -tən, -lər) // çöplüx (-tдn) – zibil, zibillik: Tanqladım men çöplük bilə kelmə övünə Tenqrininq artıx, ne ki turma otaxına yazıxlılarnınq // Tanqlandım çöplüktə kelmə övinə Tenqrininq artıx, ne ki turma ovinə yazıxlılarnınq (Məz. 83/84: 11).Tanrının evinin zibilliyində dayanmağım suçlular çadırında rahat ömür sürməkdən yaxşıdır. Turğuzur miskinni (Tirgizir yarlını) yerdən da biyik etər (biyiklətir) barcya zabunlarnı (miskinni) çöplüktən (Məz. 112/113: 7).

O, yoxsulları toz-torpaqdan qaldırar,

Fəqirləri küllükdən (zibillikdən) çıxarar.

çöplüklən ~ fel. – zibilə düşmək, zibillənmək

çöprə (-ninq; -si, -sin) ism. – tör-töküntü, şərab çöküntüsü, şərabın dibinin qalığı, torta: Ayax xoluna Eyəmizninq, çağır tolu, buzulmağan (zədəsiz) tolturğan da aşaxlatır bundan bunqar. Həlbət (Evet), çöprəsi (açiliki) anınq tügənməgəy (heç tügənmas) da içkəylər (içsərlər) anı barça yazıxlıları dünyanınq (yerdəgi) (Məz. 74/75: 9).

Rəbb əlində bir cam tutub,

Onu xarab olmayan, köpüklənən şərabla doldurub.

Şərabından töküb dünyanın bütün pislərinə paylayacaq,

Onlar da şərabı çöküntüsünə qədər içib-qurtaracaq.

çöprək Bax: çöprəx

çöprəx // çöprək ism. – parça tikəsi, əski, dəsmal: Bolup kiçi da çöprəklar bilə çurğaldınq. Səni-körpəni əskiyə bükdülər.

çöprəli – sif. – tör-töküntülü, qalıq, qırıntı: Tök çöprəli leqiləngən yazıxlarımnı. Günahlarımn qalığını (tör-töküntüsünü) da üstümdən tök (ya Rəbb)!

çör ism. – tikan: İzdə, Biy, men buzulğannı, taspolğannı çör u çöp içinə da yaman balçıxa içinə avlanğan da kömülgən. Məni korlanmış və tikan, çöp və palçıq içində itib-batmış bəndəni axtar, ya Rəbb.

çörəxçi ism. – çörəkçi

Çörəxçi x. ism. – alban mətnlərində rast gəlinən şəxs adlarından biri: Çörəxçi anquryalı cuvut. Çörəxçi - ankaralı yəhudi.

çörüv Bax: çerüv

çörüvçülüx Bax: çerüvçilik

çövən Bax: çüvən

çövrə (-də, -mə, -mni, -nqə, -nqədir, -nqdə, -si, -sinə, -sinədir, -sinəsiz, -sinədirlər, -sin, -sində, -mizgə, -lərinə) // çevrə (-sinə) // çüvrə (-mni, -sinə) ism. – çevrə, ətraf: Keldilər (Dolaştılar) çövrəma ınçxamaxı ölümnünq da totxarlıx(lar)ı tamuxnunq taptı(lar) meni // Çövrələdilər meni ınçxamaxları ölümnünq da totxarlıxları tamuxnunq taptılar meni (Məz. 114/116: 3).

Ətrafıma ölüm bağları sarıldı,

Ölülər diyarının sıxıntıları məni haqladı,

Dərd-bəlalar məni tapdı.

Barça cınslar kezdilər çövrəma... Kezməx bilə kezdilər çövrəmə... Kezdilər çövrəmə, neçik çulular (Məz. 117/118: 10-12).

¹⁰ Bütün millətlər məni mühasirəyə aldılar,

(Rəbbin ismi ilə onları qırdım).

¹¹ Hər tərəfdən məni mühasirəyə aldılar,

(Rəbbin ismi ilə onları qırdım).

¹² Arılar tək məni mühasirəyə aldılar,

(Lakin kol-kos kimi alışıb tez söndülər,

Rəbbin ismi ilə onları qırdım).

Bax: çöp-çövrə

çövrə ~ (-mə, -gin, -dim, -di, -dilər, -sər, -gəndir, -gəndirlər) fel. – çevirmək, döndərmək: Çövrəgin (Xaytar) közlərimni menim ki, körməgəymen heçlikni; yolunqa seninq tirgiz meni (Məz. 118/119: 37).

Qoyma gözlərim fani şeylərə baxsın,

Öz yolunda mənə həyat bəxş et.

çövrələ ~ (-mə, -nqiz, -di, -dilər, -ptirlər, -p) fel. – çevrələmək, əhatəyə almaq, mühasirə etmək: Zera töküldu çövrəmə suvlar çax boynuma dirə menim da tibsizlər mudarasız xapsadılar meni // Zera töküldülər üstümə suvlar boyuma dirə da antuntk çarəsiz çövrələdilər meni (Yun. 2: 6). Belə ki, üstümə axan sular məni boynumadək çevrələdilər və çarəsiz bir vəziyyətdə dibsiz dərinliklərin əhatəsində qaldım.

çövrələn ~ (-iyirmen, -gən, -məgən) fel. – çevrəyə alınmaq, əhatələnmək, mühasirə edilmək, mühasirəyə alnmaq: Haybatlan, ten, guys Mariamdan toğqan, xaysı Tenqrilik bilə birlənipsen çövrələnməgən. İzzətlən, Vücud, Bakirə Məryəmdən doğulan və sonsuz Tanrı ilə əhatələnən.

çövrələt ~ fel. – əhatəyə almaq, mühasirə etmək

çövrəli sif. – çevrəli, əhatəli, əhatə edilmiş

çövran ~ Bax: çövrələn ~ (-gən)

çövrət ~ Bax: çövrələt ~ (-iy edi)

çövür ~ (-iyim, -iyix, -mə, -dünq, -dü, -mədi, -ür, -ürbiz, -məs, -iyir, -gəysen, -gəy edi, -iyir) fel. – çevirmək, fırlatmaq, döndərmək: Yel ulu bek da xuvatlı, xaysı tağlarnı çövüriyir da xayalarnı sındırıyır. Dağları çevirən, qayaları qıran çox güclü külək. Çövüriyir bizdən yüzünü kensininq. O bizdən üz döndərir.

çövüril ~ Bax: çövürül ~

çövürül ~ (-gən) // çövüril ~ (-gəndir) fel. – fırlanmaq, dönmək, çevrimək, dövrə vurmaq, dövr etmək:

-Da xaysılardırlar yüzgənlər suvda?

-İlk loviatandır ki, çövürilgəndir barça bu dunyayı (Qriqori Hamamanın “Alban dilinin qrammatikası”na XVl əsrdə Avedik tərəfindən edilmiş əlavədən).

-Və suda üzənlər hansılardır?

-Hər şeydən öncə bu lelifandır ki, bütün dünyanı dövrə vurur.

çövürülməxsiz sif. – dəyişməz, çevrilməz, sabit: Barça yerdə dir teşkirilməsiz da çövürülməxsizdir. Bütün dünyada dəyişməz və çevriıməzdir.

çövürür ~ (-düm, -dü, -sər) Bax: çövür ~ (-düm, -dü, -sər)

Çplax Bax: Çıplax

çrax Bax: çırax

çraxçı Bax: çıraxçı

Çraxçı Bax: Çıraxçı

çrma ~ Bax: çırma ~

çubux (-nu, -tan, -u, -lar, -larda) ism. – çubuq, budaq

çubuxlu sif. – çubuqlu, budaqlı, qollu-budaqlı: Yarıxtan çubuxlular Mikayel da Kapriel. Nurlu cubuqlu Mikayıl və Cəbrayıl.

Çubuxuruşqan (-nınq) x. ism. – Həzrət İsanın (ə) Qüdsə (Yerusəlimə) ayaq basdığ günün xatirəsinə qeyd edilən və Pasxadan bir həftə öncə keçirilən xristian bayramı (benedictus qui venturus est in nomine Domini): Şapatkündə Çubuxuruşqandan burun. Şənbə günü, Çubuxuruşqan (benedictus qui venturus est in nomine Domini) baytamı ətəfəsində.

çuğur Bax: çoğur

çuha // çuxa ism. (azərb.) – çuxa, yapıncı

çuhur Bax: çoğur

çuhut Bax: cuhut

çuxa Bax: çuha

çuxur Bax: çoğur

çul ism. – çul

çurğalanğan Bax: çürgəl ~ (-gən)

çurum Bax: curum

çuv (-nunq, -ğa, -nı, -da, -dan, -lar, -larnınq, -larğa, -larnı, -larda, -lardan) ism. – səs, səda, şöhrət:

-Neçik anqlar fikir materiasız da körümsüzni?

-Çuvdan, işitməxtən ya körməx bilə, etilgənlərni tergəməx bilə anqlar ya fikirninq etilməxlixi bilə (Qriqori Hamamanın “Alban dilinin qrammatikası”na XVl əsrdə Avedik tərəfindən edilmiş əlavədən).

-Fikir qeyri-maddi və görünməz olanı necə qavrayr?

-Eşidilən səslər və görüntülər, təsirin tədqiqi və yaradıcı düşüncə vasitəsilə anlayır.

çuval ism. (azərb.) – çuval

çuvap Bax: cuvap

çuvla ~ (-dım, -dınq, -dı, -dıx, -dınqız, -dılar, -max) fel. – səsləndirmək, dilə-dişə salmaq, təbliğ etmək, şöhrətə mindirmək:

çuvlan ~ (-acax, -ğan, -ğannınq, -ğanlar) fel. – məlumat vermək, şöhrətləndirmək

çuvlu // çovlu Bax: atlı-çuvlu

çuvlux ism. – səs, ün, şöhrət

çüftlən ~ fel. – qoşalaşmaq

çünki // çünqki bağ. – çünki: Üç minq axça berdim kensinə, çünki kendinə borçum bar edi. Üç min axça verdim, çünki ona borcum var idi.

çürgə ~ (-mə, -di, -dilər, -rmen, -r; -rsə, -iyirmen, -gən, -gəninq, -məxni, -məxinq, -p) fel. – bükmək, bağlamaq, sarımaq: Sağaytır sınıx yürəklərni (sınğan yürəkni) da çürgər barça yaraların alarnınq (Məz. 146/147: 3). Sağaldar sınmış qəlbləri və onların bütün yaralarını sarar.

çürgə-çarar ~ Bax: çürgə ~

çürgəl ~ (mə, -dinq, -di, -dilər, -iyirmen, -iyir edi, -gən) Bax: çürgə ~

çurgələngən см. çürgəl ~ (-gən)

çürü ~ Bax: çiri ~

çürük Bax: çirik

çürüş ~ (-iyirmen, -kən) fel. – qırışmaq

çürüştür ~ fel. – qırışdırmaq

çüst (-tür, -nü) sif. (frs.) – cəld, çevik, qıvraq: Köktəgi yolduzlar beg çüst yügüriyirlər. Göydəki ulduzlar çox cəld hərəkət edirlər.

çüstlən ~ fel. – tələsmək, mübariz olmaq: Emgəninqiz, bek bolunquz inamnqızda, çüstləninqiz, xuvatlanınqız (I Коr 16: 13). Çalışın, inamda möhkəm olun, mübariz olun və qüvvətlənin.

çüstlü sif. – cəld, qıvraq, sürətli:

-Nedir çektiri canlarnınq adamlarnınq?

-Esli da sözlüdir, üç çonstkalı ki, sağışlamaxı çüstlü edi, suxlanmaxı da dir aruv da yaltrağan, xatılıp baylanğandır dört materialı ten bilə ortada bolmaxı bilə tınıxnınq da dır sürəti Tenqrininq (Qriqori Hamamanın “Alban dilinin qrammatikası”na XVl əsrdə Avedik tərəfindən edilmiş əlavədən).

-İnsan ruhunun əsas xüsusiyyətləri nədir?

-О, şüurlu və sözlüdür, üç hissəlidir, yəni sürətli düşünür, maraq dairəsi təmiz və parlaqdır, dörd materiyadan təşkil olunan, daxildən canı qəfəsdə saxlayan vücudla sıx bağlıdır və Tanrının oxşarıdır.

çüstlüx (-kə, -ü) ism. – cəldlik, qıvraqlıq, sürət

çüv ism. – mıx, mismar, paz:

çüvən // çivən // çövən ism. – icma: Xaçan ki ögütliy edi çivən (çövən) blə yuxövdə satun etkənlərni. İçma qarşısında kilsəni alış-veriş yerinə çevirənlərə məzəmmət edəndə. Sürüp yuxövdən Jerusalemninq çüvən blə alıp satun alğanlarnı. İcma ilə birlikdə kilsəni alış-veriş yerinə çevirənləri Yerusəlim (Qüds) məbədindən qovdu.

çüvrə Bax: çövrə

çzmaçı Bax: çızmaçı
D
da I // də // ta // tə ədat. – da, də: Avaqnınq azbarı barı - yoxu bilə yanıyır edir, haranı da Xaçqonunq yanmas edir. Avaqın mülkü var-yoxu ilə birlikdə yanırdı, Xaçqonun sarayı da yanmırdı; Berür edim bir axça yılda da. Mən ona ildə də bir axça verə bilərdim. Manqa sen də yalğızınq yetərsen. Mənə yalnız sn də bəs edərsən. Egər ol zaman antına turmasa, anı şəhərdə də bolmasa... Əgər həmin vaxt and içməyə gəlməsə və şəhərdə də olmasa... Eksin bir yerdə kömdülər, anasn da, xızin da. Anansını da, qızını da – ikisini bir yerdə basdırdılar. Dağı da dinsizlərninq tanıxlıxi keçməstir krisdanlar üstünə, neça köp bolsalar da, egar ki konu də aytsalar (Mxitar Qoşun “Törə Bitiqi” kitabından). Eləcə də kafirlərin xristianlar əleyhində şahidliyi, nə qədər çox olsalar da və hətta doğru söyləsələr də keçərsizdir. Dağın da... Eləcə də... Hər kez bizni tabalarlar edi bizim xom da, özgə dayfa da... Öz qövmümüz də, başqa xalqlar da hər dəfə bizi məzəmmət edərdilər. Egər ki Tenqrini buyruxu kelsə, ölüm, xaysımıznınq da üsnə... Əgər tanrının buyuruğu olan ölüm hökmü hər hansı birimizin də üzərinə gəlsə.. İnanğan kişidən bir ağırlıx ta körmə bolmastır. İnanılan (etibarlı) şəxsdən ən kiçik bir çətinlik də görmədi. Anqar nemə borçum yoxtur da ne bitik ta menim dügüldür. Ona heç bir borcum yoxdur və o qeyd (yazı) də mənim deyil. Ağaçtan ta da balçıxtan da. Ağacdan da, gildən də.

da II bağ. – və, ilə, amma, lakin: Yisus Krisdos, Biyimiz da Xutxaruçımız bizim, toğsar edi yarıxta da da tirilmə anda da turma anda hər zaman. İsa Məsih, Rəbbimiz və Xilaskarımız bizim, nurdan doğdu və onda yenidən dirildi və onunladır hər zaman. Övrənməgən

da (ta) tügəl bilməgən hakimlərninq (hakimninq). Savadsız və tamamilə cahil həkimlər haqqında. Curumun berip ta lucun tartqay. Qoy cəriməni ödəsin və asılsın. Da yazıp ta berkittik oxşaş Eski u Yənqi Törələrgə. Həm də eynən Əhti-Ətiq və Əhti-Cədiddəki kimi yazdıq və bərqərar etdik. Biri – birinə söz artından talaş etip ta yaman sözlər aytırlar. Onlar biri-birinə söz atıb dalaşdılar (mbahisə etdilə) və pis sözlər söylədilər. Birgəmizgə ortaxlıx xoylar alıptır, da kləməs yedirmagə, anı közətməgə, bir neməgə kləməs boluşmağa. O bizimlə ortaqlaşa qoyun alıb, amma nə onları yemləmək, nə güdmək, nə də hər hansı bir köməklik etmək istəmir.

dabanaq (-tır, -nınq, -nı, -ta, -ı, -ın) ism. – sandıq, yeşik, qutu: Ol dabanaqnı ağaçtan ayttı Biy Tenqri tutxal blə içkərtin da dışrdan yağlatma ki keçməgəy suv (Yar. 6: 14). Rəbbimiz olan Tanrı o ağac dabanağı (Nuhun gəmisini) içəridən və dışarıdan qırla sürtməyi buyurdu ki, içəri su girə bilməsin.

Qeyd: Bu kəlmə ilə əsasən içərisində Tanrının Həzrət Musaya (ə) nazil etdiyi 10 Buyuruğun qorunduğu sandıq (Əhd Sandığı), eləcə də Həzrət Nuhun (ə) gəmisi ifadə edilmişdir. İndi harada olduğu məlum olmayan həmin əşyalar yəhudi və xristianlar arasında müqəddəs sayılmaqdadır və tapınaq obyektlərindəndirlər. “Dabanaq” sözü də “tapınaq” sözündən qaynaqlanmaqdadır və bu şəkildə də erməni dilinə də keçmişdir. Fəqət A, Qarkavets əksinə, kəlmənin ermənicədən alban dilinə ( erməni qıpçaqcasına) keçdiyini iddia edir.

dacar (-nınq, -ğa, -nı, -da, -dan, -ınq, -ınqnınq, -ınqa, -ınqnı, -ınqda, -ınqdan, -ı, -ınınq, -ına, -ın, -ında, -ından, -larnı, -larınqdan) ism. – saray, məbəd: Tenlərinqiz sizinq dacarıdır Cannınq. Bədənləriniz Ruhun (Müqəddəs Ruhun) məbədidir.Sökünqüz bu dacarnı da üçünçi kündə turğuzıyım bunu. Bu məbədi sökün və mən onu üç gendə ucaldım.

Qeyd: Bu kəlmə “tacara” formasında və “şah sarayı” anlamında orta fars dilində də işlənmişdir. Fəqət fars dilçiləri bu sözün orta fars dilinə knardan girdiyini söyləməkdə və Midiya dilindən alındığını ehtimal etməkdədirlər. Görünən budur ki, həmin kəlmə Sasanilər dövrü farscasına alban dilindən keçmişdir. “Dacar” sözü alban türkcəsindən erməni (hay) dilinə də keçmişdir. Fəqət A, Qarkavets əksinə, kəlmənin ermənicədən alban dilinə ( erməni qıpçaqcasına) keçdiyini iddia edir.

daciq // taciq ism. – tacik. Albanlar bu həqarətlə müsəlmanları ya “tinsiz” (dinsiz, kafir), ya da “taciq”, “daciq” (tacik) adlandırırdılar. Kəlməni isə ilk dəfə türklər həqarət mənasında farslar üçün işlətmişlər ki, bu barədə Şəmsəddin Sami bəy məlumat verir.

dadu (-sununq, -sundan, -muzğa, -larınınq) ism. – dayı, ananın qardaşı: Anam xardaşı – dadu. Anamın qardaşı – dayı. Bax: dayı

dağ I (-lar) ism. (frs) – dağ, damğa, işarə

dağ II sif. – daz, keçəl

dağla ~ fel. – dağlamaq, dağ (damğa) qoymaq (çəkmək)

Dağavaraharaç x. ism. (aram) – xristian bayramlarından biri

dağci ism. – kilsə mahnılarının toplandığı kitabça, kilsə mahnıları qoşan ozan

dağı // dahı // daxı ədat. – daha: Daxı alnına. Daha qabağa. Dağı ari eminlix üçün. Müqəddisliyinə daha çox əmin olmaq üçün. Dağı arigə. Daha irəli. Bir dağı. Bir daha.Kelinqiz, tas etiyix alarnı cınstan, da anqılmağay atı Israyelninq da dağın (dağı da) (Məz. 82/83: 5). Gəlin, xalqlar sərasından silək (məhv edək) onları və bir daha İsrail adı xatırlanmasın. Müq. et: dağın

dağıl ~ Bax: tağıl ~

dağın // dahın Bax: dağı

dağıt ~ Bax: tağıt ~

dağlıx (-lar) ism. – dazlıq, keçəllik

dahı Bax: dağı

dahın Bax: dağın

daxda Bax: taxta

daxı Bax: dağı

dağın Bax: daxın

daxla ~ Bax: saxla ~ (-p yürəkində)

dalal, dallal Bax: dəlal

dalant // talant ism. talant. Makedoniyalı İskəndər dövründə Azərbaycanda işlədilmiş çəki vahidi – 25, 9 kq. Ondan öncə, Əhəmənilər dövründə, bu həm ağrlıq, həm də pul vahidi olmuşdur: Biy, yarlığovuçı da uzunesli, ol bir dalant (talant) saxlağan bilə suçlu etmə meni. Ey rəhimli və hər şeyi bilən Rəbb, gizlətdiyim bu bir talanta görə məni suçlama.

daləbə ism. (< azərb.< ər.) – tələblər: Heç bir işinqiz bolmağay anda: ne davi, ne daləbə; aheğ tadasdanda xolum yaxanqızda bolur: bir işinqiz bolmağay anda. Orada bizim heç bir işimiz olmayacaq: nə vəsadət, nə də tələblər. Məşhərdə əlim yaxanızda olacaq və o zaman əlinizdən bir iş gəlməyəcək.

daləb ism. (< azərb.< ər.) – tələb: Artıx daləb etmisər. Artıq tələb etməməlidirlər.

damağlıq Bax: damahlıq

damah (-i, -larnınq) ism. (< azərb.< ər.) – tamah

damahlan ~ fel. – tamahlanmaq: Bolmağay damahlanğaysız altınğa-kümüşkə. Qızıl və gümüşə tamah salmayın.

damahlat ~ (-tım, -tı) fel. icb. for. – tamaha salmaq, tamaha sövq etmək

damahlı (-dır) sif. – tamahkar, acgöz

damahlik (-kə, -tən, -inq, -inə, -in) // damağlik (-kə) // tamahlik (-lər) // tamahlix, tamaxlıq ism. – tamahkarlıq, acgözlük

damar (-lar, -lardan) // tamar (-lar, -ları) ism. – damar: Xacyan ki xastalıx yənqi bolsa, dağı eskilanmadi, bolur ani çıxarma hər daru tendən, damarlardan. Nə qədər ki, xəstəlik yenidir, hələ möhkəmlənməyib, onu bədəndən, damarlardan hər dərman çxara bilər.

damdagi sif. – damdakı: Bolsunlar neçik biçən alar damdagi (öv üsnə), xaysı ki negə dinqrə ovuçqa kelmiyin xurudu (Məz. 128/129: 6).

Qoy cücərmədən solsunlar,

Damdakı ot kimi olsunlar!

dana ism. – dana

danə ism. (frs.) – dən: Bolur bu danəlardən içki işləmə. Bu dəndən içki almaq olur.

danəli sif. – dənli, bol məhsullu

dandanel ism.(aram.) – ev əşyaları, əmlak: Bizim ekimizninq ölümündən sonqra ne ki da xalsa: xaça mi, altun-kümuş mi, dandanel mi – barça Tenqrininq da, – bizim kiyövümüzgə bolğay bizim oğlanımız bilə birgə. Bizim hər ikimizin ölümündn sonra hər nə qalacaqsa: istər pul, istər qızıl-gümüş, istərsə də ev əşyaları olsun, bir sözlə, Tanrının verdiyi hər şey, qoy kürəkənimizə övladımızla birlikdə çatsın.

Darios // Darius // Dariuş (-nunq) x. ism. – Dara (e.ə. 550-486). Əhəmənilər sülaləsindən fars şahı: Dariuş, padşahı perslərninq, tüvüşip tatarlar blə, kirip edi çerüvü blə kensininq tağlar arasına, xayda bir tiriliki alay kendi üçün, neçik atlar üçün da bolmadılar tapma. Dara tatarlarla (iskitlərlə) döyüşə-döyüşə, ordusu ilə birlikdə dağların arasına girdi və orada nə özünün, nə də atlarının həyatı üçün lazm olan qida tapa bilmədi.