Bibliyografya : 16 HİZÂne-i ÂMİre 16

HOENERBACH, VVİLHELM

(1911-1991) Alman şarkiyatçısı.

21 Mart 1911'de Köln'de doğdu. Köln ve Bonn üniversitelerinde İslâm araştır­maları, Romanistik (Latin dilleri) ve İngi­liz filolojisi tahsil etti. Bonn Ünİversitesİ'n-de İdrîsî"nin Nüzhetü'l-müştâk't üzerine doktorasını verdikten (1936) sonra Bres-lau Üniversitesinde Otto Spies'in asistanı oldu ve burada Ebû Muhammed el-Ab-derî'nin er-Rİhletü'l-Mağribiyye'si hak­kında hazırladığı tezle doçent oldu (1939). II. Dünya Savaşı'ndan sonra Breslau tek­rar Polonya'ya geçtiği için Bonn'a gitti ve burada önce doçent, arkasından da pro­fesör sıfatıyla çeşitli görevler üstlendi. 1959 yılında misafir profesör olarak Los Angeles'e davet edildi; ülkesine döndü­ğünde Kiel Üniversitesi'nin İslâm Araştır­maları Kürsüsü başkanlığını üstlendi (1962). 1970'te hocası Otto Spies'in yeri­ne Das Orientalische Seminar ile Das Seminar für Orientalische Sprachen'in di­rektörlüğüne getirildi. 1976"da emekli ol­duysa da ilmî faaliyetlerini sürdürdü. 10 Mayıs 1991 tarihinde Bonn yakınlarında­ki Tfoisdorfta öldü.

Hoenerbach özellikle Endülüs İslâm dünyasına büyük ilgi duydu. Granada ve Barselona üniversitelerindeki İlmî çalış­malara katıldı; 1980 yılından itibaren de Andalucia Mâmica (Granada) adlı dergi­nin yayımcıları arasında yer aldı. i 964'te Barselona'daki Academia de Buenas Let-ras'ın muhabir üyesi olan Hoenerbach'a 1982 yılında Barselona Üniversitesi'nden fahrî doktorluk payesi verildi. İspanya'ya karşı duyduğu alâka onu Orta Amerika ülkeleriyle de İlgilenmeye şevketti; bura­lara çeşitli seyahatlerde bulunarak araş­tırmalar yaptı ve konferanslar verdi.

Eserleri.

1. Deutschland und seine Nachbarlander nach der grossen Ge-ographie des İdrisi ( (Stuttgart 1937-1938). İdrisrnin Nüzhetü'l-müştâk adlı coğrafya kitabına göre Almanya ve komşuları konusunu ele alan doktora çalışmasıdır.

2. Das nordatrikanische Itin-erar des Abdari vom Jahre 688/1289 (Leipzig 1940; Lichtenstein 1966). Abde-rî'nin er-Rihletü'l-Mağribiyye'si üzeri­ne hazırladığı doçentlik tezidir.

3. Cer-vantes und der Orİent. Algier zur Türkenzeit (Walldorf-Hessen 1953). İs­panyol tarihçisi Fray Diego de Haedo'nun Topograüa e historia de Argeî adlı ki­tabından da faydalanarak 1S75-1S80 yıl­ları arasında Cezayir'de hapis yatan Cer-vantes'in hatıraları ile aynı dönemde ya­zılmış diğer eserler arasında yaptığı bir karşılaştırmadır. 4. Die vulgararabische Poetik al-Kitâb al-'Âtil aî-hâli wal-mu-rahhas al-ğöli des Şafîyaddîn Hillî (Wiesbaden 1956). Safıyyüddin el-Hillî'nin el-'Âtılü'l-hâlî adlı risalesinin tahkikli neşri ve Almanca tercümesidir.

5. Ibn at-Tayyib, Fiqh an-Naşrâniya. "Das Recht der Christenheit.³⁸⁶ Ebü'l-Ferec İbnü't-Tayyib'in Fıkhâ'n-Naşrönivye ad­lı eserinin Almanca tercümesiyle birlik­te tahkikli neşridir.

6. Islamische Ge-schichte Spaniens. Öbersetzung der Acmâl al-aılâm und erganzender Texte (Zürih-Stuttgart 1970). Gırnatalı şair ve devlet adamı Lisânüddin İbnü'l-Hatîb'in Aimâlü'l-a Llâm adlı eserinin tamamlayı­cı metinlerle birlikte yapılmış neşri ve ter­cümesidir.

7. Dichterische Vergleiche der Andalus-Araber (Bonn 1973). En­dülüs Arap şiirine dair bir eserdir.

8. Spanisch-islamische Urkunden aus der Zeit der Nasriden und Moriscos (Bonn 1965). Nasrîler'in ve Gırnata'nın düşmesinden sonra İspanya'da kalan Araplarla (Moriskolar) ilgili belgeler üze­rine yapılmış bir çalışmadır.

9. Agrarische Vorstellungen in Nordafrika. Proto­kolle (Stuttgart 1984). Kuzey Afrika'daki ziraî çalışmalar hakkındadır.

En önemli makalelerinden bazıları da şunlardır:

1. Was Bleibt uns vom Arabi-schen Granada? ³⁸⁷ Granada'daki turizm açısın­dan önem taşıyan Elhamra Sarayı dışın­da kalan İslâmî yapıların kasıtlı bir ihmal sonucunda nasıl ortadan kaldırıldığını ve halen mevcut eserlerin kötü durumunu anlatan bir çalışmadır.

2. "Der deutsche Hümanist Hieronymus Münzer im erob-erten Granada.³⁸⁸ Hieronymus Münzer adlı bir Alman'ın İspanyollar'ın eline yeni geçmiş olan Granada şehrine Ekim 1494'te yap­tığı seyahati ele almakta ve özellikle Mün-zer'in şehrin müslüman kesimiyle ilgili tesbitlerini incelemektedir.

Bunların yanı sıra müellifin Kuzey Afri­ka ve Endülüs'te ziraat, ticaret, Abbasî­ler zamanında askeriye gibi konuları işle­diği ve Oriens, Der islam, Die Welt des Islams, Andalucia Islûmica gibi çeşitli dergilerde yayımladığı birçok makalesi mevcut olup bütün eserlerinin sayısı yet­miş civarındadır.³⁸⁹

Bibliyografya :

Conuegno di Scienze Morali Storiche e Filo-logiche27Maggto-]" Giugno 1956, Roma 1957, s. 483; Necîb el-Akiki, el-Müsteşrikün, Kahire 1980, II, 453-454; M. Cuhâ, ed-Dirâsâtû'l-'Ara-biyye ve'l-tslâmiyye fî Ûrubâ, Beyrut 1982, s. 223; Bibliographie der deutschsprachigen ar-abistik und Islamkunde (haz. Fuat Sezgin), Frankfurt 1992, XIV, 480-482; H. Schützinger, "VVİlhelm Hoenerbach zum Gedenken", Wl, XXXI/1(1992). s. 1-5.

HOKAND

Hokand Hanlığı'nın başşehri.

Bugün Özbekistan Cumhuriyeti sınırla­rı İçinde kalan ve kervan yollarının kesiş­tiği Fergana vadisinin güneybatısında yer alan şehrin tarihi oldukça eskidir. İslâm coğrafyacılarının Huvâkand ³⁹⁰ ve Huvâkend ³⁹¹ şeklinde kaydettiği isim daha son­ra Hokand (Hukand) biçimini almıştır; halk arasında aslınınhûk-kand ³⁹² olduğu söylenir A. Vâmbery ise bu adın Farsça "iyi. gü­zel şehir" anlamında hobkanddan (hûbkand) geldiğini ve halk dilinde zamanla Hokand'a dönüştüğünü yazar.³⁹³ Kelime Özbek Türkçesi'nde Kokan şeklinde telaffuz edilmektedir.

Şehrin ne zaman kurulduğu hakkında bir bilgi bulunmamakla beraber buranın adının X. yüzyıl Arap coğrafyacılarının eserlerinde geçmesi tarihinin daha da es­kiye indiğini gösterir. Şehrin bulunduğu Fergana bölgesinin milâttan önce II. yüz­yıl sonlarından beri Çinliler tarafından bi­linmesi ve burada yetmiş kadar yerleşme yeri olduğundan bahsedilmesi, Hokand'ın da bunlar arasında yer almış olabileceği­ni akla getirir. Bununla birlikte Çinliler'in saldırılarına hedef olan bölgenin VII, yüz­yılda Göktürkler'in hâkimiyeti altına gir­mesinden sonra da Hokand'ın durumu hakkında herhangi bir bilgiye rastlanma­maktadır. Kuteybe b. Müslim kumanda­sındaki İslâm ordularının Fergana'yı fet­hetmek üzere düzenledikleri ilk seferle­rin hedefleri arasında bu şehrin de bulunup bulunmadığı bilinmemektedir. İlk sefer sırasında Hucend önlerinde Türk-ler'le karşılaşan Kuteybe kesin bir so­nuç elde edemeden Kâsân'a dönmek zorunda kalmış ve 96 (715) yılında Haccâc'ın emrine verdiği takviye birliklerle or­dusunu güçlendirerek Fergana bölgesin­deki bazı yerleri ele geçirmişse de onun aynı yıl kendi askerleri tarafından öldü­rülmesinden sonra çıkan karışıklıklar yüzünden İslâm ordusu bölgeyi terketmişti. Aralarında muhtemelen Hokand'ın da bulunduğu Fergana bölgesi şehirleri müslümanlar tarafından ancak III. (IX.) yüzyılda kesin biçimde fethedildi. IV. (X.) yüzyıl coğrafyacılarından İbrahim b. Muhammed el-İstahri ve İbn Havkal'in bu­rayı sadece Fergana bölgesi şehirlerinden biri, büyük merkezler arasında bir güzer­gâh olarak zikretmeleri henüz küçük bir yerleşme yeri olduğunu ortaya koyar. Yâ­küt el-Hamevî ise (ö. 626/1229) Hokand'ı müstakil bir başlık altında almasına rağ­men herhangi bir açıklayıcı bilgi vermez, yalnız burada yetişen bazı âlim ve edipler­den söz eder.

Hokand, muhtemelen Bâbür'ün Ferga­na hâkimiyeti dönemine (1494-1504) ka­dar küçük bir şehir halinde kaldı. Bu yıl­lardan itibaren gelişmeye başlayan şehir. XVIII. yüzyılın ortalarından sonra Özbek Ming hanedanının ³⁹⁴ başşehri oldu ve önemi daha da arta­rak Batı Türkistan'ı Doğu Türkistan'a bağ­layan önemli bir ekonomik merkez haline geldi. Vâmbery 1863'te gördüğü Hokand'ı pek büyük bir şehir olarak anmaz. Ancak güney kesiminde hanın oturduğu sara­yın bulunduğunu ve etrafının surla çevri­li olduğunu, kuzey kesimin açık. etrafının ağaçlarla ve bahçelerle kaplı olup sadece dört caminin taştan yapılmış bulunduğu­nu yazar. Küçük pazarında ise Rus tacirlerinin getirdikleri malların yanı sıra ipek, pamuk ve deri mamullerinin satıldığını belirterek canlı bir ticarete temas eder.³⁹⁵ On iki kapılı bir surla çev­rili olan Hokand Ağustos 1875'te siyasî karışıklıkları bahane eden Ruslar tarafın­dan kuşatılmış, ertesi yıl da ilhak edilmiş­tir (Şubat 1876). Ruslar 1885'te buraya ticaret merkezleri, bankalar, kulüpler, fabrikalar, Rus-Özbek okulları, askerî has-tahaneler ve bir kışla ile bir Ortodoks kili­sesinden oluşan 250 bina yaptılar. Şeh­rin eski kısmı 1913'te 248 cami, yetmiş mektep ve medrese, sayısız mezar ve zengin bir Buharalı yahudi ailesine ait bir­kaç özel sinagog ile büyük bir pazara sa­hipti ve mesken sayısı 16.250'ye çıkmış­tı.

Hokand, Bolşevik İhtilâli'nden (Ekim 1917) sonra Ruslar'a bağlı Taşkent Sovye-ti kuvvetleri tarafından yağmalanıp nüfu­sunun büyük bir kısmı katledilinceye ka­dar (Şubat 1918) Hokand özerk devleti­nin başşehri idi. Bu katliam Türkistan'da Basmacı Hareketi'nin başlamasına sebep Oldu.³⁹⁶

Fergana vadisinin büyük şehirlerinden olan Hokand'ın Özbek, Şart (Tacik), az sa­yıda Rus ve Ermeniler'den oluşan nüfu­su 1879'da 18.400, 1926'da 68.400 iken bu sayı 1970'te 133.000 olmuş, 1986'da 169.000'i geçmiştir. Çevresinde sulama sistemine dayalı tarımın yapıldığı şehir­de sanayi alanında ipekçilik, petrol, me­talürji, yağ, mobilyacılık ve özellikle pa­mukçuluk gelişmiş durumdadır. Şehirde­ki başlıca tarihî yapılar Han Sarayı ve Hudâyâr Han Medresesi'dir.

Bibliyografya :

İstahrî, Mesâlİk (de Goeje), s. 335, 347; İbn Havkal. $ûretü'l-art, s. 461,463, 513; Sem'ânî, el-Ensâb, V, 200; Yâküt. Mu'cemü'l-büldân (Cündî).ll, 456;A.VâmbĞry. Travels in Central Asia, London 1864, s. 384; E. Allvrarth, Central Asia, 120 Years ofRussian Rule, London 1989; N. 1.Potanın, "Zapiski o Kokandskom Xanstve... (Notes sur le khanat de kbkand)", Vesnİk Rus-kogo Geografıçeskogo Obşçestua, XVIII (1856), s. 256-289; J. L BacquĞ-Grammont,"Tûrân, une description du Khanat de Khokand vers 1832, d'apres un document ottoman", Cahiers du monde Russe et Souietique, XIII/2, Paris 1972, s. 192-231; W. Barthold, "Hokand", İA, V/l, s. 553-556;a.mlf. -[C. E, Bosworth], "Kho-fcand", El2 (lng.|, V, 29; Mirza Bala. "Hokand", İA, V/l, s. 556-559; ÖzbekSooyet Entsİktope-diyası, Taşkent 1976, XIV, 297.