Bibliyografya : 5 karagöz ahmed paşa camiİ 6

KARAHİSAR

Türkiye'de bazı yerlerin ortak coğrafi adı.

Ülkemizde ikisi Trakya'da -biri Karahi-sarlı şeklinde olmak üzere- otuzdan fazla yerde Karahisar adına rastlanmaktadır. Genellikle ulaşılması güç yerlerde kurul­muş hisarlarla (kale) bunların yanı başın­daki yerleşme yerlerine Karahisar adı ve­rilmiştir. Hisar kelimesinin başına ekle­nen kara sıfatı, genellikle üzerinde hisar bulunan yükseltinin sert bazalt ya da tra­kit lavlarından oluşmuş koyu renkli bir görünümde olmasıyla ilgilidir. Ülkemizde Karahisarlar'ın biribirine karışmaması için çoğunun başına birer tanımlayıcı kelime İlâve edilmiştir. Bu isim bazan söz konusu Karahisar'ın hangi yörede bulunduğunu ifade eder: Van kara hisarı, Tekekarah işarı, Develi kara hisarı gibi. Bazan Şarkîkarahisar örneğinde olduğu gibi yön ifade eder. Bazan da yerleşmenin veya çevresinin önemli bir ürününü hatırlatır (Afyonka-rahisarveŞarkîkarahisar'ın başka bir adı olan Şebinkarahisar örneklerinde afyon ve

şap ürünlerini anımsatması gibi). Bir kısım Karahisar isminin ise başına değil sonuna başka bir kelime eklenerek yer ismi oluş­turulmuştur. Ankara'nın Nallıhan ilçesi sınırlan içinde bulunan Karahisarkozlu ve Karahisargölcük ile Yozgat'ın Akdağma-deni ilçesine bağlı Karahisartatlısı köyleri gibi. Bazan da Karacahisar ve Karahİsarlı gibi az farklı yerleşme isimlerine rastlan­maktadır. Türkiye'deki Karahisarlar'ın en tanınmış olanları Afyonkarahisar ile Şe­binkarahisar'dır.

Develikarahisar (günümüzdeki adı Yeşil­hisar). Erciyes dağının güneyindeki Develi ovasının (Develikarahisarovası) batı kena­rındaki bir tepenin yamacında deniz sevi­yesinden 11SO m. yükseklikte kurulmuş­tur. Kayseri'yi Niğde'ye bağlayan karayo­lu ve demiryolu buradan geçer. Bugünkü yerleşmenin 4 km. kadar güneybatısında­ki Kaleköy yakınında bulunan ve İlkçağ'a ait harabeleri görülen (Zengibar Kalesi) Nora veya Cybystra antik şehirlerin mi­rasçısı olan Karahisar, Selçuklular'dan sonra Eretnaoğullan'nın hâkimiyetinde kalmış, bir süre Kadı Burhâneddin Devle­ti'nin, ardından Karamanoğulları Beyli-ği'nin idaresi altına girmiştir. 1391'de Yıl­dırım Bayezid tarafından Osmanlı toprak­larına katıldıysa da burada kesin bir hâki­miyet kurulamadı. Osmanlılar, Karama­noğulları ve Kadı Burhâneddin Devleti sı­nırlan yakınında bulunduğundan sık sık bu üç devlet arasında el değiştirdi. 1474'-te Fâtih Sultan Mehmed'in Karaman Bey-liği'ne son vermesi üzerine kesin olarak Osmanlı topraklarına katılmış oldu. Bu dönemlerde Develikarahisar olarak tanı­nan kasaba aynı ovanın doğusunda bulu­nan Develi kasabası ile karıştırılmış, biri­ne ait bilgilerin diğerine ait gibi gösteril­mesi yakın zamanlara kadar sürmüştür. Develikarahisar, Osmanlı yönetiminin ilk dönemlerinde Karaman eyaletinin Niğ­de sancağına bağlı bir kaza merkeziydi. 1530'da burası dört mahalleden oluşan ⁸⁰ 118 hâne ⁸¹ nüfusu bulunan küçük bir kasabaydı.⁸² Kalesinde ise alt­mış iki muhafız görev yapıyordu. XIX. yüzyılın ikinci yansında eyalet sisteminden vilâyet sistemine geçilince burası An­kara vilâyetinin Kayseri livası içinde yer aldı. XIX. yüzyılda Karahisar birkaç yüz evden müteşekkil bir köy olarak tasvir edilmiştir. Bu yerleşmenin gelişme gös-terememesinde, Erciyes dağı eteklerinden Karahisar yakınlarına Kadar uzanan ve Sultan sazlığı adı verilen geniş batak­lıkların da rolü vardır. Gerileme devam edince kaza merkezi de Erciyes'in güney eteklerindeki Everek'e (bugünkü Develi) nakledildi. Deveükarahisar, Kayseri san­cağının merkez kazasına bağlı bir nahiye merkezi durumuna geldi. Daha sonra da Kayseri sancağının İncesu kazası sınırları içinde nahiye merkezi durumunu sürdür­dü. Bu dönemlerde artık sadece Karahi­sar olarak adlandırıldı. Cumhuriyet döne­minin başlarında da Kayseri ilinin İncesu kazasına bağlı bucak merkezi olan Kara-hisar'ın adı, çevresinin meyve (özellikle el­ma, ikinci sırada kayısı) bahçeleriyle çev­rili olması sebebiyle Yeşilhisar'a dönüştü­rüldü ve 1948 yılında çıkarılan 5071 ta­rihli kanunla bir ilçe merkezi durumuna getirildi. Nüfusu bucak merkezi olduğu yıllarda 5000'i bulmazken (1940'ta 4763) ilçe merkezi olduktan sonra 5000'i aştı ⁸³ ve ilk defa 1975'te 10.000'i geçti (10.409), 1985'te 13.711 "e çıktıktan sonra bir düşüş göstererek 1990'da 11.904'e ve 1997'de 10.000'in de altına inerek 9549'a geriledi.

İscekarahİsar (günümüzdeki adı İscehisar). Afyon kara hisar şehrinin yaklaşık 22 km. kuzeydoğusunda bulunur. İzmir'i Af­yon üzerinden Ankara'ya bağlayan önem­li karayolu İscehisar'ın yakınından geçer. Deniz seviyesinden 1115 m. yükseklikte bulunan bu yerleşmenin adı bazı kaynak­larda Eskikarahisar olarak da geçer.⁸⁴ Eskiçağ'da Anadolu'nun önemli mermer ocaklarının bulunduğu Dokimion şehrinin yerini alan İscehisar'ın mermerleri çeşitli yerlere gönderiliyordu. Daha sonra işle­tilmeyen bu ocaklar, XX. yüzyılın hemen başlarında bazı Avrupalı müteşebbisler tarafından yeniden bir süre işletmeye açıldı. Cumhuriyet'in başlarında Afyon'un merkez ilçesi sınırlan içinde bir nahiye merkezi durumunda olan İscehisar'ın nü­fusu 1955 yılında3000'i geçiyordu (3293). 1975'te 5000'i geçti (5398). 1987'de aynı adla kurulan bir ilçenin merkezi oldu. 1990 yılında 10.000'i aşan nüfusu (10.071) 1997'de gerileyerek 9633'e düştü.

Vankarahisan. 1990 yılına kadar Van ili­nin Özalp ilçesine bağlı olan köy ⁸⁵ bu ta­rihte yeni kurulan Saray ilçesi sınırları İçinde kaldı. 1990'da 948'e yükselen nü­fusu 1997'de 969'u buldu. Van'ı Kotur'a bağlayan tarihî yolun epeyce uzağında kalmasına rağmen Evliya Çelebi Van'dan Kotur'a giderken buraya uğradığını söy­lemektedir.

Eskişehir İlî Sınırları içindeki Karahisarlar. Hamamkarahisarı, Eskişehir ili sı­nırlan içinde Sivrihisar ilçesine bağlı köy. Sivrihisar'ın 17 km. doğusunda bulunan bu köy, yeni haritalarda ve nüfus istatis­tiklerinde Hamamkarahisar olarak geç­mektedir. 1950'da 443 nüfuslu olan köy, 1990'da Sivrihisar'dan ayrılarak ilçe olan Günyüzü'nün sınırları içinde kaldı.⁸⁶ Daha sonra yeniden Sivri­hisar'a bağlandı.⁸⁷ Es­kişehir ilindeki bir başka Karahisar da eski kaynaklarda Karacahisar ya da Karacaşe-hir olarak geçen yerdir. Osmanlı kaynak­larında Osmanlılar'ın ilk yerleştikleri bir yer olarak geçen ve 1288"de Osman Bey tarafından alındığı belirtilen Karacahisar, XV. yüzyılın ikinci yarısında Sultanö-nü sancağının sınırları içinde bulunuyor­du. XVII. yüzyılda Eskişehir'e bağlı bir na­hiyenin merkeziydi. Günümüzde Eskişe­hir'in 13 km. kadar güneybatısında bu­lunan ve Karacaşehiradı verilen bir köy durumundadır.⁸⁸

Ankara İlindeki Karahisarlar. Ankara'­nın Nallıhan ilçesi sınırları içinde Karahi­sar ismi taşıyan birkaç köye rastlanmak­tadır. Bunlar Nallıhan ilçe merkeziyle Sarıyar baraj gölü arasında yer alan Karahi­sar ⁸⁹ Karahisargölcük ⁹⁰ ve Karahisarkozlu ⁹¹ gibi nüfusları sürekli azalan köylerdir. 1530 tarihli kayıtlarda adına rastlanan Karahisarınaüı, Beypazarı kaza­sına bağlı nahiye olup sınırları içinde na­hiye ile aynı adı taşıyan küçük bir kasaba mevcuttu. Burası on dokuz haneden iba­ret olup nahiyenin merkezi durumun­daydı.⁹²

Sivas İlindeki Karahisarlar. Sivas'ın Ulaş ilçesine bağlı biri belde ⁹³ diğeri köy duru­munda ⁹⁴ iki yerleşme bulunur. Kiepert haritasının 1915 tarihli Sivas paftasında da aynı isim­lerle geçen köyler. 1946 tarihli 1/500.000 ölçekli Türkiye haritasının Sivas paftasın­da Karahisancedid ve Karahisanatik şek­linde yer almaktadır. Halk Eskikaraşar ve Yenikaraşar isimlerini de kullanmak­tadır. Aynı ilin sınırları içinde Gürün il­çesine bağlı ve ilçe merkezinin 7 km. güneybatısında bulunan Karahisar köyü sürekli nüfus kaybına uğrayan biryerleşmedİr.⁹⁵ Sivas ili sınırları içinde ayrıca iki Karacahisar ismine rastlanmaktadır ki bunlardan biri İmranlı ilçesine bağlı Karacahisar diğeri Za­ra ilçesine bağiı aynı isimli yerleşmedir.⁹⁶

Çorum İlindeki Karahisarlar. Kiepert haritasında Alacahöyük'ün biraz kuzeyin­de biri köy. diğeri harabe olarak birbirine yakın iki Karahisar ismi görülmekteyse de günümüzde sadece Çorum'un merkez ilçesi sınırları içinde olan ⁹⁷ bir Karahisar köyü bulunmaktadır (eski adı Karasor). 1530 tarihli kayıtlarda Çorum'a bağlı olarak Karahisarıdemirii adlı bir kaza merkezinin adı geçer. Bir ka­le ve etrafında iki mahalleli bir kasaba­dan oluşan bu yerleşme daha sonra Ka-lehisar olarak anılmıştır. 1S30'da Kadı ve Kazancılar ismini taşıyan iki mahallede doksan yedi hâne bulunuyordu.⁹⁸ Ayrıca kalede dokuz muhafız gö­rev yapıyordu.⁹⁹ Kâtib Çelebi'nin Cihannümâ adil eserinde burası Karahisandemirci adıyla geçer.¹⁰⁰

Yozgat İlindeki Karahisarlar. Hamdul­lah el-Müstevff'nin eserinde de adı geçen, Şeydi Ali Reis'in Sivas'tan Bozok ve Kırşe­hir'e giderken ziyaret ettiğini söylediği Karahisar, Karahisanbehramşah adıyla bilinmekte olup 1 S30'da Zile kazasına bağlı bir nahiye olarak gösterilmiştir. Bir kale ve küçük bir yerleşmeden ibaret olan nahiye merkezinin adı Karahisarı-behramşah-ili şeklinde kaydedilmiş, kırk altı hâne ¹⁰¹ nüfusu bulunan, iki za­viyenin yer aldığı küçük bir kasaba oldu­ğu, kalesinde on muhafızın görev yaptığı belirtilmiştir.¹⁰² Burası XVII. yüzyılda Sivas eyaletine bağlı bir kazanın merkeziydi. Daha sonra Yozgat'ın Akdağmadeni kazasının Karamağara nahiyesinin merkezi olunca Karamağara adıyla anılmaya başlandı. 1990'da Akdağmadeni'nden ayrılarak Saraykent adıyla kurulan ilçenin merkezi ol­du.¹⁰³ Artık ismi yaşa­mayan bu Karahisar'ın dışında günümüz­de Yozgat ili sınırlan içinde iki Karahisar ismine daha rastlanmaktadır: Akdağma­deni ilçesine bağlı Karahisartatlısı ¹⁰⁴ ve Kadışehri ilçesi sınırları içinde Karahisarkemallİsi.¹⁰⁵

Konya Hindeki Karahisarlar. Beyşehir ilçesine bağlı Karahisar adlı bir köyle ¹⁰⁶ Kadınhanı ilçesi sınırlan içinde Karahisarlı köyü ¹⁰⁷ ayrıca Bozkır ilçesine bağlı Karaca-hisar köyü ¹⁰⁸ bulunmak­tadır.

Trakya'daki Karahisarlar. Edirne'nin Keşan ilçesine bağlı Karahisar köyü ile ¹⁰⁹ Tekirdağ ilinin merkez ilçesi sınırları içindeki Karahisarlı köyü ¹¹⁰ olmak üzere iki ta­nedir.

Manisa İlindeki Karahisarlar. Eski kay­naklara atfen günümüzdeki Turgutlu yer­leşmesinin Karahisar olabileceğine dair bir ima bulunmaktaysa da ¹¹¹ İbn Fazlullah el-Ömerî'nİn Turgutoğlu-ili'nde olduğunu belirttiği Karahisar, Ka­raman bölgesindedir.¹¹² Yalnız günümüzde Manisa ili sınırları içinde biri Demirci, diğeri Soma ilçesi sınırlan içinde olmak üzere Karaca-hisaradlı iki yerleşmeye rastlanır.¹¹³ Bunlar­dan Demirci'ye bağlı olana günümüzde Eskihisar denilmektedir.

Bunlardan başka Muğla'nın Milas, Ba­lıkesir'in Balya, İsparta'nın Aksu, Uşak'ın merkez ilçesi sınırlan içinde Karacahi-saradlıyerlervardır. Denizli ilinin Tavas ilçesi sınırları içinde, Tavas'ı Karacasu üzerinden Aydın'a bağlayan yol üzerinde­ki Karahisar beldesi ¹¹⁴ geleneksel Denizli ei dokumacılığının bu­lunduğu yerlerden biridir. Bu kasabada daha çokjakarlı bez dokuyan tezgâhlar vardır. Kaynaklarda Tekekarahisar'ı ya da Karahisanadalya olarak geçen, Yâküt el-Hamevî'nin Antalya yerine yanlışlıkla An­takya civarında gösterdiği Karahisar günümüzde mevcut değildir.

Bibliyografya :

387 Numaralı Muhâsebe-i Vilâuet-i Karaman ue Rum Defleri (937/1530), Ankara 1996-97,1, 189, 190; 11,419-427,465-466; 166 Numara­lı Muhâsebe-i Viiâyet-i Anadolu Defteri (937/ 1530), Ankara 1995, s. 108; İbn Fazlullah el-Ömerî. Mesâlikü'l-ebsâr(Anado\u Kısmı,trc. Ya-şar Yücel, Çoban-oğulları veCartdar-oğulları Beylikleri içinde), Ankara 1980, s. 188; Şeydi Ali Reis, Mİr'âtü'l memâlik [r\şr. Ahmed Cevdet). İstanbul 1313, s, 96; Kâtib Çelebi. Gfıanniimâ, s. 620, 625; Evliya Çelebi, Seyahatname, IV, 275-276; Bursa Salnamesi (1325), s. 125; Cuinet. I, 320-321; Ch. Texier, L'Asie mineure, Paris 1839, I, 145-152; W. Hamilton, Researcfıes in Asİa Minör, Pontus and Armenie, London 1842, I, 461, 467; 1.800.000 Ölçekli Türkiye Haritası Yer Adlan Cetveli, Ankara 1946,tür.yer,; Türki­ye'de Meskûn YerlerKtlaüuzu, Ankara 1946, I, 373, 599, 610, 1136; Halûk CiİIov. Denizli El Dokumacılığı Sanayii, İstanbul 1949, s. 37-38, 76, 82, 95; Belediyeler Yıllığı, Ankara 1950, III, 755-760; Reşat İzbırak. Develi Ouası ue Eko­nomik Gelişmesi, Ankara 1953, s. 1, 2, 12, 13, 18, 26, 30, 31, 33,35,37, 38; Köylerimiz, An­kara 1968, s. 215, 316, 561; R. C. Jennİngs, "The Population, Society and Economy of the Region of Erciyeş Dağı in the Sixteenth Cen-Cury", Colleclîon Turcica İH Contributions a l'Empire Ottoman,Par\s 1983, s. 177,194-195; GazetteerofTurkey, Washington 1984, II, 784; Besim Darkot - Metin Tuncel, Ege Bölgesi Coğ­rafyası, İstanbul 1995, s. 67, 89; Nuriye Garipa-ğaoğlu. Ulaş Havzasının Coğrafi Etüdü, İstan­bul 1996, s. 85, 88, 89, 91; ayrıca bk. kitaptaki çeşitli haritalar; Ahmet Ardel, "Keşan-Enez Bölgesinde Coğrafî Müşahedeler", İÜ Coğrafya Enstitüsü Dergisi, sy. 10, İstanbul 1959, s. 138-144; 1. Beldiceanu-Steinherr - N. Beldiceanu, "Deux villes de l'Anatolie pre-Ottomane, Develi et Qarahişar, d'apres des documents inedits", REI, XXXIX/2(1971), s. 337-386; M, TOrker Aca-roğlu, "Denizli'de Ver Adlan", Türk Kültür Tari­hinde Denizli Sempozyumu: Bildiriler, Denizli 1989, s. 28-73; Besim Darkot, "Karahisar", İA, VI, 276-284; J. H. Mordtmann - [X. de Planhol]. "Kara Hisar", E/2(Fr.), IV, 601-604; Cengiz Or-honlu, "Karadja Hişâr", a.e., IV, 622-623.

Metin Tuncel