Bibliyografya : 6 mahzum (benî mahzûM) 6

el-MAKSÛD

Osmanlı medreselerinde okutulan Arapça sarf kitabı.

Müellifi bilinmemektedir. Birgivî eserin İmam-ı Âzam Ebû Hanîfe'ye ait olduğunu söylüyorsa da ³⁹⁵ kay­naklarda bu görüşü teyit eden bir kayda rastlanmamıştır. Kitapta önce sarf ilmi­nin önemine işaret edilmiş, daha sonra sülâsî mücerred ve rubâî mücerred fiil­lerin vezinleriyle rubâî mücerred veznine mülhak altı bab tanıtılmış, ardından sü-lâsiye mezîd rubâî, humâsî ve südâsî fiil kalıpları ile (toplam on dört kalıp) rubâî mücerrede mezîd üç fiil kalıbı ele alınmış­tır. "Masdardan türeyen kipler" başlığı al­tında masdar, masdar çeşitleri ve mas­dardan türeyen mazi, muzâri, emir ve ne-hiy, ism-i fail ve isrn-i mef ûl kip ve kalıp­larının kuruluş ve çekimleri açıklanmıştır. "Sahih fiillerin çekimi" başlığıyla sahih fi­illerin mücerred ve mezîd kalıplarının ma­zi, muzâri. emir ve nehiy kiplerinin ma­lûm ve meçhul şekilleriyle ism-i fail ve ism-i mef ûllerinin çekimleri anlatılmış­tır. "Notlar" (Fevâid] başlığını taşıyan bö­lümde geçişsiz (lâzım) bir fiili geçişli (mü-teaddî), geçişli bir fiili geçişsiz yapmanın yollan, hangi fiil kalıplarının (bab) geçişli­lik veya geçişsizlik bildirdiği, fiil kalıpları­nın ifade ettiği istek, işteşlik (müşareket) ve dönüşlülük (mutavaat) gibi diğer an­lamlar, isim ve fiillerdeki zâid harfler ve bu harflerden bazılarının bildirdiği mâ­nalarla bir kelimedeki zâid harfleri belir­lemenin yollan açıklanmıştır. "İlletli fiil­lerle sahih fiillerden hemzeli ve muzaaf olanlar" başlıklı bölümde söz konusu fiil­lerle bunların çekimleri esnasında meydana gelen i'Iâl, ibdâl ve idgam gibi deği­şiklikler ve kuralları açıklanmıştır. el-Makşûd'a birçok şerh yazılmıştır.³⁹⁶ Bunlardan Bir-givî'nin İm'ânü'l-enzâr'ale'l-Makşûd'u ³⁹⁷ Ömer b. As­ker el-Hamevî'nin şerhiyle ³⁹⁸ müellifi meçhul el-MaÜûb bi-şerhi'1-Makşûd ³⁹⁹ ve îsâ (Efendi) es-Sîrevî'ninffûhu'ş-şurüh'u ⁴⁰⁰ sayılabilir. Eser Manisalı Ahmed b. Muhammed tarafından Türkçe olarak şerhedilmiştir. Hocazâde Ahmed kitaba bazı ilâveler yapmış ve bu çalışma İlaveli Maksûd adıyla basılarak dönemin okul­larında okutulmuştur.

Bibliyografya :

Hocazâde Ahmed, İlâaeli Maksûd, İstanbul 1312; el-Mattüb bi-şerhi'l-Makşûd tf'i-taşrîffîsâ es-Sîrevî. Rûhu'ş-şurûh ue Birgiuİ, İm'ânü'l-enzâr'ate'l-Makşüd ile birlikte), İstanbul 1331; Abdiillatîf b. Muhammed Riyâzîzâde, Esmâ'ü'l-kütûb (nşr. Muhammed Altuncî), Kahire, ts. {Mektebetüİ-Haricî), s. 307; Keş/ü'z-zunûn, il, 1806-1807; Serkîs. Mu'cem, I, 304; Brockel-mann, GAL Suppi, I, 287; I!, 657. Kenan Demirayak

MAKSÛR ⁴⁰¹

MAKSÛR VE MEMDÛD

Sonunda maksûr ve menıdûd" elif bulunan Arapça kelimelere dair eserlerin ortak adı.

Arapça'da kelimenin sonunda bulunan ve önü fetha olan elife "maksûr elif", bu harf ile biten isim ve sıfatlara da "mak­sûr isimler" adı verilir. Maksûr elif ya uza­tan elif ya da önü fetha olan yâ şeklinde yazılır. Maksûr elifin bazan uzun elif, ba­zan da yâ şeklinde yazılması belli kuralla­ra bağlıdır. Kelime sonundaki elif-hem­zeye "memdûd elif", böyle isim ve sı­fatlara da "memdûd isimler" denir.

Lügat ve gramer âlimleri ilk devirlerden itibaren maksûr ve memdûd isimlerle sı­fatların müennes veya müzekker, mün-sarif veya gayri münsarif olduklarının be­lirlenmesi, tesniye ve cemi hallerinde elif­lerin dönüşüme uğraması yahut aynen kalması üzerinde durmuşlar, bu konular ve elifin az veya çok uzatılmasına göre

MAKTEL

Tanınmış bir veya birkaç kişinin öldürülmesini konu alan eserlere verilen ad.

Sözlükte "öldürmek" anlamındaki kati kökünden türeyen maktel "birinin öldü­rüldüğü yer veya öldürülme zamanı; vah­şice öldürme; ölümlere sebep olan büyük savaş" demektir. Kelime, Câhiliye devrin­deki öldürmelerden söz eden şiirlerde kati karşılığında kullanılmakla beraber ⁴⁰² tarihî-edebî terim anlamını İs-lâmî dönemde kazanmıştır. Hz. Peygam­ber döneminden itibaren İslâmiyet'le il­gili mücadeleler, hilâfet meselesinden kaynaklanan öldürmeler ahbâr, tarih, en-sâb kitaplarında genellikle maktel keli­mesiyle karşılanmış ve ayrı bölümler ha­linde kaleme alınmıştır. Zamanla ölüm­lerin sayısı ve önemi arttıkça "maktel" ve­ya "makâtil" başlığı altında tarihî- edebî nitelikli müstakil eserler yazılmıştır. Mak-tellerin Öldürmeleri konu edinen diğer eserlerden farkı, bu metinlerde yalnız kati olayının ele alınması ve söz konusu hadiselerin etraflı şekilde anlatılmasıdır.

İlk makteller, önemli kişilerin öldürül­mesini gören veya görenlerden işitenler vasıtasıyla bilgi vermek üzere kaleme alınmıştır. Bu metinlerde İslâmiyet uğru­na katledilen kimselerden söz edilmekle beraber Resûl-i Ekrem'in akrabalarının ve özellikle Hz. Ali neslinin savaşlar, suikast­lar ve başka sebeplerleöldürülmesi konu­ları daha yaygın biçimde ele alınmıştır. Maktellerde râvi zincirinin ve incelenen başka kaynakların zikredilmesine rağmen tarihî gerçeklere uymayan dinî-efsanevî unsurların da yer aldığı, konunun çok za­man duygulu ve destanı bir üslûpla iş­lendiği görülmektedir.

Daha çok Şiî müellifleri tarafından ka­leme alınmakla birlikte peygamber aile­sine duyulan muhabbet sebebiyle diğer müslümanların yazdığı maktel sayısı da az değildir. Arap tarihi ve edebiyatının zen­gin alanlarından birini oluşturan maktel-lerin ilk Örnekleri II. (VIII.) yüzyılın birinci çeyreğine aittir. Fakat bunların önemli kısmı kaybolmuş, bir kısmı da orijinal bi­çimde veya tahrif edilmiş haliyle bugüne ulaşmıştır. Şiî rical kitapları, fihristler ve tarih kitapları tarandığında ilk dört yüz­yılda en az otuz iki yazarın bir veya birkaç maktel / makâtil yazmış olduğu görülür.⁴⁰³ Kaynaklarda adı geçen en eski maktel Câbir el-Cu'fT-nin (ö. 128/746) günümüze kadar gelme­yen Maktelü Emîri'l-mtfmmîn'i-dir.⁴⁰⁴ İlk maktel müellifi olarak bilinen Şiî tarihçisi Ebû Mihnef in (ö. 157/774) Mak­telü Aiî,⁴⁰⁵ Maktelü'l-Hüseym Mak' telü Hucr b. %dî ⁴⁰⁶ Mak­telü Muhammed b. Ebî Bekir eş-Şıd-dîk ⁴⁰⁷ Makteîü Muhammed b. EbîHuzeyfe ⁴⁰⁸ Mak-telücOşmân ⁴⁰⁹ Mak-te!üMusab b. Zübeyr ⁴¹⁰ gibi en az on üç makteli olduğu haber veril­mektedir.⁴¹¹ Ebû Mihnef hakkında bir monografi hazırlayan Ursula Sezgin bu eserlerin bir kısmının ona at­fedildiğini, bir kısmının kaybolduğunu, günümüze ulaşan yazmaların ise yapılan ilâvelerle tahrif edildiğini söylemektedir. Ebû Mihnef in eserleri hakkında bilgi kendisinden sonra maktel yazan İbnü'l-Kelbî, Nasr b. Müzâhim, Ebü'l-Ferec el-İsfahânî gibi müelliflerle Taberî, Belâzürî, Mes'ûdî gibi tarihçilerin eserlerindeki, "Ebû Mihnef der ki; Lût b. Yahya rivayet eder ki" gibi sık karşılaşılan alıntılardan elde edilebilmektedir.

III. (IX.) yüzyılda tarihî ve içtimaî se­beplerin etkisiyle maktel yazanların sayı­sında artış olduğu görülür. Bunların en tanınmışları Hİşâm b. Muhammed el-Kelbî'nin (ö. 204/819) Maktelü Hucr b. Adî ⁴¹² Maktelü Oşmân ⁴¹³ Maktelü Emîn'l-mtfmi-nîn ⁴¹⁴ ve Maktelü Mus'ab b. Zübeyir'i ⁴¹⁵ Nasrb. Müzâ­him el-Minkarî'nin Maktelü Hucr b. Wdf'si ⁴¹⁶ İbrahim b. Mu­hammed b. Saîd b. Hilâl es-Sekafî'nin Maktelü 'Osman ⁴¹⁷ ve Maktelü 'Alî'si ⁴¹⁸ Medâinî'-nin Maktelü cOşmân'ı ⁴¹⁹İbn Ebü'd-Dünyâ'-nın Maktelü Emîri'l-mü'minîn 'Alî'si ⁴²⁰ Muhammed b. Zekeriyyâ b. Dînâr'ın Makteîü 'Alî'si ⁴²¹Abdülazîzb. Yahyael-Celûdfnin Kitâbü Makteli *A7fsiyle ⁴²² Kitâbü Makteli 'Os­man'ıdır.⁴²³ Bu eserler ger­çekte birer tarih kitabı niteliğinde düzen­lenmekle beraber duygusal ve sanatkâ-rane üslûpla yazılmaları, efsanevî unsur­lar ve şiir örnekleri ihtiva etmeleri sebe­biyle edebî yönü de olan metinlerdir.

IV. (X.) yüzyılda Hz. Ali ve Hz. Hüseyin hakkında yazılan maktellerin yanı sıra Ebû Tâlib akrabalarının ölümlerine ayrılan bü­yük Şiî koleksiyonları da vardır. Bunların bir kısmı maktel / makâtil başlığı taşımasa da bu tür içinde değerlendirilmesi ge­reken metinlerdir. Önemlileri arasında şunlar sayılabilir: Medâinî, Esmâ3ü men kutile mine't-Tâlibiyyîn; İbrahim b. Mu­hammed es-Sekaff, Kitâbü men kutile min Âli Muhammed ⁴²⁴ Muhammed b. Ali b. Ham-za el-Hâşîmî el-Alevî, Makâtilü't-Tâlibiy-yîn ⁴²⁵ Ahmed b. Ubey-dullah es-Sakafî, Kitâbü tî Makâüli't-Tâlibiyyîn ⁴²⁶ İbn Ukde, Kitâbü men şehide maca Emîri'l-mü'minîn Ebü'l-Ferec el-İsfahânî, Makâti-lü't-Tâlibiyyîn.⁴²⁷ Ayrı­ca VII. (XIII.) yüzyılda İbn Tâvûs'un el-Mel-hûf(Lehüf) alâ (fi) katli't-tuîûf unu da saymak gerekir. Maktel türü Ebü'l-Ferec'in eseriyle Arap edebiyatında muhteva, kompozisyon ve üslûp bakımından en yüksek seviyeye ula­şır. Makâtilü't-Tâlibiyyîn, 313 (925) yı­lına kadar Ebû Tâlib ailesinden öldürülen 300'den fazla kişinin biyografisini ihtiva eder. Yazar öldürülüşünü anlattığı şah­sın özellikleri, ölümüne yol açan olaylar, ölümün nasıl olduğuna dair ayrıntılı bilgi verir. Ebü'l-Ferec etkili bir üslûpla kale­me aldığı eserini yer yer şiirlerle zengin-leştirmiştir.

IV. (X.) yüzyıldan itibaren Arap edebi­yatında tarihî-biyografik makteller fazla görülmez. Bundan sonra yazılan eserle­rin hemen tamamı Hz. Hüseyin ve yakın­larının şehâdetinden bahseder. Kendile­rinden önceki tarih kitaplarından fayda­lanılarak kaleme alınan bu maktellerde esas tarihî hakikatlere bağlı olmakla be­raber konunun ele alınışı, mucizevî İna­nışlarla dolu içeriği ve işlenişi daha ziya­de edebî eserlerin üslûbunu taşır.

Bibliyografya:

Ebü'1-Arab. e/-MtYıan(nşr. Yahya Vehîbel-Cü-bûrî), Beyrut 1408/1988, s. 15; Ebü'l-Ferec el-İsfahânî. et-Eğânî, V, 34; Vll, 180; X, 75 vd.; a.mlf., Mafcâtitü't-Tâlibiyytn (nşr. Seyyid Ahmed Sakr), Tahran 1970, tür.yer.; İbnü'n-Nedîm. el-Fihrist (F\üge\), s. 101, 148; İbn Tâvûs. el-Mel-hûf'alâ katlâ't-tufüf(nşr. FârisTebrîziyân), |bas-kı yeri yok[ 1414 (Dârü'l-üsve); Browne, LHP, I, 226-228; J. Wellhausen, Arap Devleti ve Su­kutu (trc. Fikret Işıltan), Ankara 1963, s. 54-72; Sezgin. GAS, I, 307-308, 321, 322; Ursula Sez­gin, Abu Mihnaf, Leiden 1971, s. 42, 46, 51, 59-62. 69, 85, 102, 106-109, 114, 116-123, 133, 201; I. MĞlİkoff. "Le drame de Kerbelâ dans la ütterature epique turque", REI, XXXIV (1966), s. 133-148; S. Günther, "Maqâtil Lite­ratüre in Medievallslam", JAL, XXV (1994), s. 193-212. Şeyma Güngöe