Bibliyografya: 5 gariB 6

GAYBÎ, SUN'ULLAH³⁹⁸

GAYDA³⁹⁹

GAYE⁴⁰⁰

GÂYETÜ’1-İHTİSAR⁴⁰¹

GAYETÜ'L-MERAM

Seyfeddİn el-Âmidî'nin (ö. 631/1233) kelâm ilmine dair eseri.

Çeşitli kaynaklarda ittifakla Seyfed-din el-Âmidî'ye nisbet edilen eser kısa bir mukaddime ile sekiz ana bölümden oluşur. "Kânun" başlığını taşıyan bu bö­lümler yanında "kaide", "matlab" ve "ta­raf" gibi alt başlıklardan oluşan bir iç sistem uygulanmıştır. Müellif. Ebkârü'i-eîkâr'da olduğu gibi bu eserinin mu­kaddimesinde de ana konusunu Allah'ın zâtı ve sıfatlan bahsinin teşkil ettiği ke­lâm ilminin dinî ilimlerin en şereflisi ol­duğunu vurgular.

Ğâyetü'l-merâm'ın birinci bölümü vâcibü'l-vücûdun ispatına ayrılmıştır. En hacimli bölümü oluşturan ikinci bölüm­de ise Allah'ın sıfatları konusu muhte­lif alt başlıklara ayrılarak incelenmek­tedir. Bu bölümün birinci alt başlığın­da ahval teorisi, ikinci alt başlıkta Mu-attila ile ehl-i isbât'ın zât-sıfat ilişki­si konusundaki farklı görüşleri incelen­mekte, özellikle Muattıla'nın sıfat anla­yışı çeşitli yönlerden tenkide tâbi tutulmaktadır. Aynı bölümün "taraf" genel başlığını taşıyan alt ayrımlarında ise Al­lah'ın irade, ilim, kudret, kelâm, sem' ve basar (idrâkât) sıfatlarının ispatı ya­pılmakta, kelâmcıların bu sıfatlar hak­kındaki farklı görüşleri değerlendiril­mektedir. İkinci bölüm, ele alınan bü­tün konulara ait genel bir tenkit ve de­ğerlendirmenin yapıldığı hatime ile son bulmaktadır.

Eserin üçüncü bölümü vahdâniyyetin ispatına ayrılmış olup burada filozof ve kelâmcıların konuyla ilgili delillerine te­mas edilmektedir. Dördüncü bölüm "İb-tâlü't-teşbih" başlığını taşımaktadır. Al­lah hakkında caiz olan ve olmayan hu­suslarla O'nun yaratıklarına benzemek­ten tenzih edilmesi konusunun ayrı alt başlıklar altında ele alındığı bu bölüm­de rü'yetullah bahsi ağırlıklı olarak in­celenmektedir. İlâhî fiillere ayrılan be­şinci bölümde Allah'tan başka bir ya­ratıcının bulunmadığı, kullara ait fiil­lerin yaratılması, ta'dîl ve tecvîr me­seleleri, salâh-aslan, âlemin hadis olu­şu, kıdem-i âlem anlayışının reddi, ma'-dûmun şey'iyyeti gibi konular işlenmek­tedir.

Âhiret hallerine ayrılan "meâd" baş­lıklı altıncı bölümde ruh, haşir, mîzan, şefaat, iman ve tevbe gibi konular çeşitli alt başlıklar altnda incelenir. Nü­büvvet bahislerine ayrılan yedinci bö­lümde nübüvvet ve risâlet konusu aklen mümkün olma ve fiilen vuku bulma açılarından ele alınır. Ardından mucize ve Hz. Peygamber'in nübüvvetinin ispa­tı gibi meselelere geçilir. Ğayetü'1-me-rdm'ın imamet bahsine aynlan son bö­lümü halifenin ümmet tarafından belir­lenmesinin gerekliliği, hilâfete ait şart­lar, ilk dört halifenin meşruiyeti ve ashabın fazilet dereceleri gibi konulan ih­tiva eder.

İslâm düşünce tarihinde Fahreddin er-Râzî'nin geliştirdiği kelâm-felsefe yakın­laşmasını daha ileri boyutlara götüre­rek bir felsefî kelâm anlayışının doğma­sına katkıda bulunan Amidî'nin bu ese­ri, söz konusu eklektik dönemin Önemli ürünlerinden biri olup müellifin bizzat kendi ifadesine göre⁴⁰² onun aynı mahiyetteki Ebkârü'î-efkâr adlı eserinin özeti niteliğindedir.

Âmidî. eserinde ele aldığı konularla il­gili olarak kendisinden önce ortaya kon­muş bulunan görüşleri zikredip değer­lendirir. İslâmî fırkalardan Haricîler, Şîa, Mu'tezile, Haşviyye ve Müşebbihe; diğer dinlerden Yahudilik, Hıristiyanlık, Mecu­sîlik ve Sâbiîlik eserde zaman zaman gö­ze çarpan tenkit niteliğindeki açıklama­ların başlıca hedeflerini oluşturur. Mü­ellif konulan işlerken genel bir metot olarak önce ele aldığı mesele etrafında­ki ittifak ve ihtilâf noktalarını ortaya ko­yar. Daha sonra bu görüşleri tahlil edip eleştirir ve sonuçta Ehl-i sünnet görü­şünün doğruluğunu ispata çalışır. İslâm dışı kabul ettiği gruplann fikirlerini açık­ça tartışmaktan, hatta görüşlerine katılmadığı kendi ekolüne mensup kişileri de eleştirmekten kaçınmayan bir yön­tem kullanır.

Eserin bilinen yegâne nüshası Süley-maniye Kütüphanesi'ndedir⁴⁰³. Kahire Üniversitesi'nde (Külliyyetü dâri'1-ulüm Kısmü'l-felsefeti'l-İslâmiyye) Hasan Mahmûd Abdüllatîf ta­rafından hazırlanan Âmidî'nin kelâmî görüşlerine dair yüksek lisans tezi için de tahkik edilen Gâyetû'l-meram, çe­şitli indeksler eklenmek ve Ebkârü'l-eikâr ile karşılaştırılmak suretiyle neş­re hazırlanmış ve Ğâyetü'l-meram iî e ilmi'I-kelâm adıyla yayımlanmıştır.⁴⁰⁴

Bibliyografya:

Seyfeddin el-Amidî, Öâyetü't-merâm ft cil-mi' kelâm (nşr. Hasan Mahmûd Abdüllatîf}, Kahire 1391/1971, ayrıca bk. naşirin mukaddi­mesi, s. 7-23; a.mlf., el-Mûbtn ft şerhi me'ânî elfSzi't-hukemâ* ue'l-mütekellimTn fnşr. Ha­san Mahmûd Abdüllatîf), Kahire 1403/1983, s. 43; İbn Ebû Usaybia. 'üyûnü'l-enbâ', s. 651; Keşfü'z-zunûn, II, 1193; Hediyyetü'l-'ânftn, 1, 707; Câmî, ed-Dürretü'l-fâhire (Fahreddin er-Râzî, Esâsü't-takdîs içinde), Kahire 1304/1935, s. 221; İbn Teymiyye. Muuâfakatü sahihi'I-men­kûl II- sarihi'I -menkul, Beyrut 1405/1985, 1, 247; Abdûlemîr el-A'sem, el-Feylesûfel-Amidî ma'a tahkiki Kitâbü'l-MÜbîn, Beyrut 1407/ 1987, s. 19.

GÂYET’Ü-NİHÂYE

İbnü'l-Cezeri'nin (ö. 833/1429), kurrâ ve hafızların hayatını ve kıraatlerinin hangi yollardan geldiğini anlatan eseri.

Müellif eserin kısa önsözünde, bu ki­tabını Nihâyetü'd-dimyat lî esmâ'i ri­cali'1-kıra'ât adlı diğer bir eserinden kı­saltarak yazdığını, esere Ebû Amr ed-Dânî ile Zehebî'nin kitaplarında bulunan kurrâyı aldığını ve bir o kadar da ilâve­de bulunduğunu kaydetmektedir. Müel­lifin adlannı vermediği iki kaynak, Dânî'-nin Tabakâtül-kurrâ ve'1-mukri'în'i ile Zehebî'nin Marifetü'-kurrâi'l-ki­bar isimli eserleridir.

3955 kurrâ ve hafızın tanıtıldığı Göye-tü'n-nihâye'de şahıslar, esas isimleri alfabetik sıraya konulup sıra numarası verilerek dizilmiştir. Ayrıca her harfin sonunda tanıtılan kişilerin meşhur olan künye, nisbe ve lakapları kaydedilerek yanlarına İsimleri yazılmış ve böylece eserdeki esas yerlerine atıfta bulunul­muştur. Bazı kişiler hakkında sadece bu kısımda asıl sıra numarası devam etti­rilerek kısa bilgiler verilmiştir.

Eserde yer alan şahısların genelde is­mi, nisbesi, künyesi ve lakabı, hayatı ve şahsiyeti, kıraatini kimlerden aldığı, ho­caları, talebeleri, varsa eserleri zikredil­mekte; bazan da o kişiyle ilgili kıssala­ra, hakkında söylenenlere ve onun öğüt­lerine yer verilmektedir. Ayrıca bu kişile­rin meşhur kıraat kitaplarında adları ge­çiyorsa buna da İşaret edilmektedir. Bun­lardan müellifin kendi eseri olan en-Neşr, Dânî'nin ef-Teysir'i aynı mü­ellifin CdmiVi-beydn'ı, Hüzelî'-nin el-Kâmiî, Sıbtu'l-Hayyâfın ei-Mebhec'i, İbn Sivâr el-Bağdâdî'nin el-Müstenîr'i, Muhammed b. Hüseyin el-Vâsıtî'nin ei-Kifâyetü'î-kübra-sı, Ebül-Alâ el-Hemedânî'nin Ga-yetü'i-ihtişâr'ı rumuzuyla gösteril­miş; kurrâ isimleri bu eserlerin bazıla­rında ortaklaşa geçiyorsa o eserlerin ru­muzları, tamamında geçiyorsa işare­ti konulmuştur. Müellif bazan kaynaklar­da gördüğü hatalara da işaret etmiştir.

Kendi alanının en önemli kitapların­dan biri sayılan eser. Gotthelf Bergstrâs-ser tarafından Beyazıt Devlet Kütüpha-nesi'nde kayıtlı nüsha⁴⁰⁵ esas alı­narak Dârü'l-kütübi'l-Mısriyye'deki iki nüsha ile⁴⁰⁶ karşılaştırılmak suretiyle geniş bir indeksle bir­likte yayımlanmıştır⁴⁰⁷. Bergstrâsser'in ölümü üzerine eserin son altı formasını Otto Pretzl neşre hazırlamıştır.

Bibliyografya:

Ibnü'l-Cezerî. ûâyetû'n-nihâye, I, 3; Keşfü'z-zunûn, II, 1105; Brockelmann. GAL SuppL, il, 277; Ziriklî, el-A'lâm, VII, 274-275; Abdülveh-hâb İbrahim Ebû Süleyman. Kitabetti'i-bahsi'I-'ilmî, Mekke 1983, s. 206; Ali Şevvâh İshak. Mu-cemü muşarmefSti'l-Kur'âni'l-Kertm, Rîyad 1404/1984, IV, 104; Ma'a I-mektebe, s. 133; F. Krenkovv, "Lexicon of Qur'ân-Readers", IC, XI (1937), s. 283; Moh. Ben Cheneb. "İbnülcezerî", Kv/2, 5.85i. rrı