Bibliyografya: 5 gariB 6

GARİB

Çok az kullanılması sebebiyle mânası kolayca anlaşılmayan kelime.

Arapça garabet (gurbet) kökünden tü­reyen garib kelimesi sözlükte "yurdun­dan uzak kalan; kendi cinsi arasında eşi ve benzeri bulunmayan, tek ve nâdir olan; bilinmeyen, müphem ve kapalı olan" anlamlarına gelir. Az kullanılması sebe­biyle mânası sözlüklere başvurulmadan bilinemeyen kelimelere garîb, kelime ve­ya sözdeki bu duruma da garabet adı ve­rilir. Vahşî, hûşî, şâz (çoğulu şevâz), nâdir (çoğulu nevâdir), sâride (çoğulu şevâ-rld) terimleri de aynı veya yakın anlam­larda kullanılır. Garîb aynca edebî ten­kit eserlerinde "ilginç, eşsiz, tek, orijinal" anlamında övgü ifadesi olarak da yer alır.

Garib kelimesi, II. (VIII.) yüzyıldan iti­baren Kur'an ve hadislerdeki garîb la­fızlara dair eserlerde kullanılarak terim haline gelmiştir. Başlangıçta, anlamı her­kes tarafından bilinmeyen veya Kureyş lehçesi dışındaki lehçelere ait olan çok az kelimeyi kapsarken zamanla Kur'an ve hadislerdeki eş anlamlı kelimelerle âyet ve hadislerde farklı mânalar taşıyan kelimeler ve değişik yapıdaki cümleler de garîb kapsamına dahil edilmiştir.

Bir söz veya şiirde garîb kelimelerin bulunması, o söz ve şiirin fasih kabul edilmemesine sebebiyet veren bir ku­sur sayılmakla birlikte İbnü'l-Esîr, kula­ğa hoş gelmek şartıyla nesirde garîb ke­limelerin kullanılmasında sakınca gör­memiştir. Bazı belâgatçılann, fasih kelâ­mı İçinde garîb lafızlar bulunan anlaşıl­ması güç söz diye kabul etmeleri, açık seçik ifade demek olan fesahatin temel anlamına ters düşer. Emevîler devrin­den itibaren edebiyat tenkitçileri başta Tınmmâh, Kümeyt ve İbn Münâzir ol­mak üzere birçok şairi bu konudaki me­raklan veya eskiye olan temayülleri se­bebiyle şiirlerinde garîb kelime kullan­dıkları için eleştirmişlerdir. Bir lafzın ga-rîbliği, bir dili konuşan sıradan kimsele­re nisbetle değil belli bir kültür seviye­sine ulaşmış, dilde güzeli çirkinden ayı­rabilecek nitelik kazanmış kimselere gö­redir.

Garîb lafızlar iki kısma ayrılır. Birinci­si, eskiden kullanılırken daha sonra unu­tulan veya az kullanılan "garîb hasen" lafızlar olup kullanımları dil açısından kusur sayılmaz. Kur'an ve hadislerdeki garîb kelimeler bu türdendir. Diğeri ise anlamı garîb, telaffuzu güç olan ve sesi kulak tırmalayan "garîb kabîrı" kelime­lerdir. Bunlara "vahşî, hûşî, müteva'ir, vahşî galîz" adı da verilir.

Garîb ile garabet terimleri arasında açık bir fark bulunmamakla beraber ga-rîbin kabîh olan kısmına garabet denil­mesi daha uygundur. Çünkü garabet bir belagat terimidir. Belâgatçılara göre ga­rabet dili iyi bilen, edebî zevke sahip kimseler tarafından genelde bilinmeyen ve kullanılmayan, ancak sözlüklere ba­kılarak mânası anlaşılan lafızlardır. Bu tür kelimeler fasih olmadığı gibi içinde bu nevi kelimelerin yer aldığı beyit, şiir ve sözlerle bunları kullanan şair, hatip ve yazarlar da fasih sayılmazlar.

Bir kelimenin garîb kabul edilmesi için onun söylenişi zor, kaba ve müstehcen olması, kulak tırmalaması, eskiden kul­lanılırken sonradan unutulması (mehcûr), zamanla anlam değişikliğine uğraması, birden fazla anlama gelirken bunlardan bir kısmının terkedilmesi. dilleri fasih büyük Arap kabilelerinden uzakta yaşa­yan küçük boylardan birinin lehçesin­den olması veya bir yabancı dilden alın­ması gerekir.

Garîb ve yabancı lafızları kullanmanın sebepleri arasında, herkesin anlayamaya­cağı kelimeleri bildiğini gösterme ya da bu tür lafızları kullanan âlim, edip, şair ve hatipleri taklit etme isteği, fesahati güç anlaşılan kelime ve söz olarak görme hatası ve eskiye özlem duyma sayılabilir.

İslâm fetihlerinin ardından Araplar'm başka milletlerle karışması sonucunda birçok yabancı kelimenin Arapça'ya gir­mesi ve bunların Araplar tarafından be­nimsenerek kendi öz dillerine ait birçok kelimenin canlılığını yitirmesi üzerine Arap dilinde ve bazı klasik eserlerde yer alan garib kelimelere dair birçok kitap yazılmıştır. Bunlann başlıcalan şöyle sı­ralanabilir: Kasım b. Ma'n, el-Ğaribü'l-muşannef; Ebû Mishal el-A'râbî, Kitâ-bü'1-Ğarîb; Ebû Amr eş-Şeybânî, Kitâ-bü Garibi'I-muşannef; Kutrub, el-Ga-rib (el-Muşannefü'l-ğartb fi'l-luğa); Ebû Ubeyde, Kitâbü'ş-Şevârid²⁰ ve Kitâbü Gari­bi butûni'l-'Arab; Ebû Zeyd el-Ensârî, Ğaribii'l-esmâ3; Ebû Ubeyd Kasım b. Sellâm, el-Garîbü'1-muşannef²¹; Ebû Ömer ez-Zâhid (Gulâmu Sa'leb), Garibü esmâ'i'ş-şu am²²; Ebû Muhammed el-Arû-zî, Telsîrü'I-garib; Ahmed b. Kâmil, et-Takrîb fî keşfi'1-garib; Ezherî, ez-Zâ-hir fî garibi elfâzi'1-İmâm eş-Şâficî {ĞanbulelfBz ellett ista'melehü'l-fukahâ', Ğarîbü'1-fıkh veya Luğatü'l-fıkh)²³; Ibnü'l-Enbârî, Ğaribü'i-luğa (el-Kaştde fî müşkiii'7-luğa veya Manzume fi'l-luğa); İbn Sîde, Takrîbü ğaribi'1-mu-şannef; Sâgânî, Şevâridü'1-luğa²⁴; Abdülazfc b. Muhammed el-Faysal, Min ğarîbi'I-elfâzi'l-müstacmel fî kalbi Cezîreti'l-cArab.²⁵

Bibliyografya:

Tehânevî, Keşşaf, II, 1086-1088; Hain b. Ah-med, Kitâbü't-cAyn (nşr. Mehdî el-Mahzûmî — İbrahim es-Sâmerrâî), Beyrut 1408/1988, IV, 409-412; Câhiz, el-Beyân ve't-tebyîn, Kahire 1975, I, 75-76; Kudâme b. Ca'fer, Nakdü'ş-şi'r, Leiden 1956, s. 100-103; Hasan b. Bişr el-Aml-dî, el-Muvâzene, İstanbul 1287, s. 120-121, 190-191; Ebû Hilâl el-Askerî, Kitâbü'ş-Şına'ateyn, İstanbul 1320, s. 44; İbnü'n-Nedîm, ei-Fihrist, s. 32, 46, 54, 55, 68, 72, 76; Abdülkihir el-Cür-cânî, Detâ'itü'l-i'câz (nşr. Mahmûd Muham-med Şâkir), Kahire 1375, s. 397-399; İbn Reşîk el-Kayrevânl. el-'ümde, Kahire 1325, II, 205-206; İbn Sinan el-Hafâd, Sırrü'l-feşâha, Kahi­re 1953, s. 69-70; İbnü'l-Eslr, el-Meşelü's-sâ'ir, Kahire 1939, I, 65-66; a.mlf., el-Câmi'ul-ke­bîr, Bağdad 1956, s. 41-49; Hatîb el-Kazvînî, el-îzâh (nşr. M. Abdülmün'im Hafâcî), Kahire 1400/1980, I, 73; Ebû Hayyân el-Endelüsi. Tuh-fetü'l-ertb (nşr. Ahmed Matlûb — Hadîce el-Hadîsî], Bağdad 1397/1977, s. 27; Yahya b. Hamza el-Müeyyed, et-Tırâzü'l-mütezammin li-esrâri'l-belâğa, Beyrut 1402/1982, [, 115; Teftâzânı, el-Mutauuel 'ale't-Telhîş, İstanbul 1305, s. 18-19; Süyûtî, el-Müzhir, I, 233-240; Keşfü'z-zunûn, II, 1203; Abdünnâfi İffet, en-Nef'u'l-muauvel, istanbul 1289, I, 35, 37; Di-yarbekirli Said Paşa. Mîzânü'l-edeb, İstanbul 1305, s. 21-24; Mehmed Fehmi, Târîh-i Ede-biyyât-ı Arabiyye, İstanbul 1332, s. 132-137, 163; Ahmed Cevdet Paşa, Belâgat-t Osmâniy-ye, İstanbul 1929, s. 8-9; Seyyid Ahmed el-Hâ-şimî, Ceuâhirü'l-beiâğa, Beyrut, ts. (Dârü'l-Kü-tübil-ilmiyye], s. 9-11; TâhirO'I-MevlevT, Ede­biyat Lügati (İstanbul 1937), İstanbul 1973, s. 46-47; Amjad Trabulsi, La critique poĞtique des arabes, Dımaşk 1956, s. 167-170; Musta­fa Sâdık er-Râfiî, Târîhu âdâbi'i-'Arab, Beyrut 1394/1974, I, 166-170; Sezgin. GAS, VIII, 66-69, 78, 82, 116, 122, 152, 157, 164, 205, 275; M. Kaya Bilgegil. Edebiyat Bilgi ue Teorileri (Ankara 1980), İstanbul 1989, s. 31-35; Hüse­yin Elmalı. Muhammed b. Ebû Bekr er-Râzî ve Tefsîru garibi'I-Kurbânı (doktora tezi, 1986), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. 34-53; Ahmed Matlûb. Mu'cemu I-muştala-hâti'l-belâğıyye ve tetauuuruhâ, Bağdad 1407/ 1987,111,93-94.