Bibliyografya: 5 gariB 6

GARÎBÜ'l-KUR'ÂN

Kur'ân-ı Kerîm'deki garîb lafızların tefsirini konu alan ilim dalı ve bu dalda yazılan eserlerin ortak adı.

Garîb kelimesi sözlükte "yurdundan uzak kalan; tek ve nâdir olan: bilinme­yen, mübhem ve kapalı olan" gibi anlam­lara gelir. Kur'ân-ı Kerîm Arapça'nın Ku-reyş lehçesiyle nazil olmakla birlikte di­ğer Arap lehçelerinden gelen veya yaban­cı dillerden alınıp Arapçalaştırman kelime­ler de ihtiva etmektedir. Ayrıca Kur'an'-da, az kullanılmasından dolayı mânası yaygın olarak bilinmeyen, anlaşılması güç lafızlar da vardır, Tefsir ilminde Kur'an'-daki bu tür kelimelerin açıklanması ga-rîbü'l-Kur'ân'ın konusunu teşkil etmek­tedir. Hz. Peygamber'in, "Kur'an'ın ga-rîblerini araştırınız" dediği rivayet edil­miş⁸² ve Kur'ân-ı Kerîm'in garîblerini bilmeyenlerin Allah'ın kelâ­mını tefsir etmekten sakınmaları isten­miştir. Bundan dolayı garîbü'l-Kur'ân tefsir ilminde önemli bir yer işgal etmiş ve II. (VIII.) yüzyıldan itibaren Kur'an ilim­leri arasında müstakil bir disiplin halini almıştır.

Arapça'yı fasih olarak konuşan ve çe­şitli Arap kabilelerinin lehçe özellikleri­ni bilen Resûl-i Ekrem bazı âyetleri ve sahabenin anlayamadığı kısımları tefsir etmiş, böylece Kur'ân-ı Kerfm'in ilk mü-fessiri olmuştur. Ancak Hz. Peygamber, kelime bilgisinden ziyade âyetlerdeki hü­kümleri açıklamış ve güzel ahlâkın esas­ları üzerinde durmuştur. İslâm'ın ilk dö­nemlerinde bazı sahâbfler Kur'an'da mâ­nasına nüfuz edemedikleri kelimelerin bulunduğunu söylemişlerdir. Nitekim Hz. Ömer, Abese süresindeki (80/31) "eb-ben" kelimesinin anlamını bilmediğini ifade etmiştir⁸³. İbn Abbâs da altı âyette geçen "fâtır" kelimesinin⁸⁴ mânasını, iki Arap köylüsünün bir kuyu başında tartışırken bu kelimeyi kullan­maları sayesinde öğrendiğini belirtir⁸⁵. Yine İbn Abbas "gıslîn"⁸⁶, "hanânen"⁸⁷, "ey­vah"⁸⁸ ve "rakim"⁸⁹ dışındaki bütün Kur'an kelimele­rini bildiğini söylemiştir.⁹⁰

Âyetlerdeki garîb lafızların mânala­rının tesbit edilmesine sahabe devrin­den itibaren başlandığı ve bu maksatla Arap şiirine başvurulduğu anlaşılmak­tadır⁹¹. Rivayete göre, Arap şiiri hakkında geniş bilgi sahibi olan Ab­dullah b. Abbas şiirle istişhad faaliye­tinin de ilk mümessili olmuştur. Hatta onun, Haricî reislerinden Nâfi' b. Ezrak'ın, Kur'ân-ı Kerîm'de geçen anlaşılması güç 200 kadar kelime hakkında sorduğu so­rulara şiirlerden şâhidier getirerek ce­vaplar verdiği ve bu cevaplan ihtiva eden Mesâ'iiü Nâfiç b. el-Eziak adlı bir de eseri bulunduğu bilinmektedir.⁹²

II. (Vlll.) yüzyıldan itibaren yazılmaya başlanan ve ilk mahsullerinden pek azı günümüze intikal edebilen garîbü'l-Kur'ân türündeki eserlerin telifi. İslâm coğrafyasının genişleyip Arap olmayan kavimlerin de Müslümanlığı kabul et­mesine paralel olarak daha da Önem ka­zanmış ve giderek artış göstermiştir. Bunlardan Abdullah b. Abbas⁹³, Ebû Ubeyd Kasım b. Sellâm⁹⁴, İbn Sellâm el-Cumahî⁹⁵, İbnü's-Sİkkît⁹⁶ ve İbn Kutluboğa'nın⁹⁷ Ğarîbü'l-Kur'ân'la­nı Abdullah b. Yahya el-Yezîdî'nin Ğa-ribü'l-Kur'ân ve tefsîmhû adlı eseri⁹⁸; Yahya b. Ziyâd el-Ferrâ⁹⁹ Ahfeş el-Evsat¹⁰⁰ ve Zeccâc'in¹⁰¹ Me'â-ni'I-Kurân'İarı-, Ma'mer b. Müsennâ'-nın Mecâzü'l-Kur'ân'ı¹⁰²; İbn Kuteybe¹⁰³, İbnü'l-Mülakkin¹⁰⁴, Fahreddin et-Turayhî¹⁰⁵ ve Mahmûd İbrahim'in¹⁰⁶ Tef-sîru garibi'}-Kur3an'lari; Muhammed b. Uzeyz es-Sicİstânî'nin Nüzhetü'l-ku-lûb¹⁰⁷; Ahmed b. Mu­hammed el-Herevî'nin el-Ğarîbeyn fi'l-Kur3ân ve'1-hadîş¹⁰⁸; Mek-kî b. Ebû Tâlib'in el-KUmde fî ğarîbi'l-Kur'ân¹⁰⁹; Râgıb el-İsfahâ-nî'nin el-Müfredât fî ğarîbi'l-Kur'ân¹¹⁰; Ebü'l-Ferec İbnü'l-Cevzî'nin el-Erîb bimâ fi'1-Kur'ân mi-ne'1-ğarîb¹¹¹; Muhammed b. Ebû Bekir er-Râzî'nin Ravzatü'1-fe-sâha fî ğarîbi'l -Kın'ân¹¹² adlı eserleri; İbnü'l-Müneyyir'in et-Teysîrü'l-'acîb fî tefsîri'l-ğarîb¹¹³ başlıklı manzum eseri; Ebû Hay-yân el-Endelüsî'nin Tuhfetü'1-erîb bi­mâ fî'1-Kur'ân mine'l-ğarîb¹¹⁴; Ahmed b. YÛ-suf es-Semîn'in cUmdetü'l~hufİâz fî tef­siri eşrefi'l-elfâz¹¹⁵; İbnü'l-Hâim'in et-Tibyân fî tefsiri ğarîbi'l-Kur*ân¹¹⁶; SüyûtTnin Müfhi-mâtü'l-akrân fî mübhemâti'l-Kur'ân¹¹⁷; Hasaneyn Muhammed Mahlûf'un Keîimâtü'l-Kurbân, tefsir ve beyân¹¹⁸; Muhammed Şahin Muhaysin ile Şa'bân Muhammed İsmail'in ei-Hâdî ilâ tefsiri ğaribi'l-Kur'ân¹¹⁹; Hamdı Ubeyd ed-Dımaşkî'nin el - Kur 3ânü'l-Kerîm ve tef-sîru ğarîbihî¹²⁰ adlı eserleri bu alanın başlıca örneklerindendir. Ali Şevvâh İshak Mu'cemü muşannefâti'l-Kur'âni'l'Kerîm¹²¹ adlı eserinde "Garibü'l-Kur'ân" başlığı altında (III, 289-308) 157, Yûsuf Abdurrahman el-Mar'aşî ise el-KUmde fî ğarîbi'l-Kur'ân'a¹²² yazdığı mukaddimede (s. 19-37) seksen beş eser hakkında bilgi vermiş­lerdir. Şeyh Furkânî de bu konudaki 248 eserin bibliyografik listesini yayımlamış­tır¹²³. IV. (X.) yüzyıla kadar yazılan ga-rîbü'l-Kur'ân'larda garîb lafızlar tefsir edilirken sûrelerin mushaftaki tertibine uyulmuş, daha sonraki dönemlerde ise alfabetik sistem uygulanmıştır.

Kur'ân-ı Kerîm'in hangi lafızlarının ga­rîb olduğu hususundaki anlayışın zama­na ve kişilere göre değiştiği görülmek­tedir. İslâm'ın ilk yıllarında az sayıda ke­lime garîb sayılırken zamanla Râgıb el-İsfahânî'nin el-Müfredât'ı gibi hacimli Kur'an lugatlan yazılmıştır. Bu konuda asıl önemli olan husus, garîb lafızların Kur'an'ın nazil olduğu dönemdeki Arap dilinde ne gibi mânalar ifade ettiğinin bilinmesidir. Bu arada, Abdullah b. Yah­ya el-Yezîdî'nin Garibü'l-Kur'ân ve tef-sîruhû adlı eseriyle Ebû Hayyân el-Ende­lüsî'nin Tuhfetü'1-erîb bimâ ü'l-Kur^ân mine'l-ğarîb'ı gibi bazı eserlerde çok defa garîb lafızların sadece lügat mâna­larının verilmesi, iştikak ve sarf ilimleri açısından özelliklerinin açıklanmasıyla yetinilmiştir.¹²⁴

Bibliyografya:

Râgıb el-İsfahânî, el-Müfredât, "ğrb" md.; Lisânü't-cArab, "grb" md.; Abdullah b. Yahya el-Yezîdî. Öartbûl-Kur'ân ve tefstruh (nşr. M. Selîm el-Hâc), Beyrut 1405/1985, naşirin mukaddimesi, s. 717; İbnü'n-Nedîm. et-Fihrist, s. 37, 52-53, 78; Mekkî b. Ebû Tâlib, e/'üm-de fî ğarîbi'l-Kur* ân (nşr. Yûsuf Abdurrah­man el-Mar'aşlî), Beyrut 1401/1981, naşirin mukaddimesi, s. 19-37; Zerkeşî, el-Burhân, I, 291-296; DâvOdî. Tabakâtü't-müfessirîn, il, 152; Söyûtî. el-ltkân (Ebü'l-Fazl), II, 3-88, 89-104, 105-120; Keşfü'z-zunûn, II, 1203-1208; Hediyyetü'l-'ârifîn, II, 536; Serkîs, Mu'cem, I, 1084; Alî Şevvâh İshak, Mu'cemû muşanne-fatil-KLir'âni't-Kerîm, Riyad 1403-1404/1983-84, III, 289-308; Abdülazfz İzzeddin es-Seyre-vân, el-Muccemü'l-câmic li-ğarîbi müfredâti't-Kur" ani'I-Kerîm, Beyrut 1986, s. 8-32; İsmail Cerrahoğlu, "İbn Hişâm ve Sîresindeki Garî-bü'1-Kur'ân", Ankara Ûniuersitesi İlahiyat Fa­kültesi İslâm İlimleri Enstitüsü Dergisi, sy. 3, Ankara 1977, s. 1-28; a.mlf., "Tefsirde Atâ b. Ebî Rebâh ve İbn Abbâs'dan Rivayet Ettiği Garîbü'l-Kur'ân'ı", AÜİFD, XXII (1978), s. 17-27; Şeyh Furkânî. "Ğarîbü'l-Kur'ân: kâ'ime-tün bibliyogrâfiyye", Risâletü'I-Kur'ân, III, Kum 1411, s. 160-190; "Garîb", İA, IV, 718; "Garîb", UDMİ, XlV/2, s. 472; S. A. Bonebak-ker. "Ghajib", £/2(Fr), II, 10341035.