Bibliyografya: 5 gariB 6

GAYLAN b. SELEME

Gaylân b. Seleme b. Muattib es-Sekafî (ö. 23/644) Şair sahâbl.

Dedesinin adı bazı kaynaklarda Şü-rahbîl veya Mugis olarak kaydedilmek­tedir. Sakîf kabilesinin reislerinden olan Gaylân şiirleri, bilge kişiliği ve hikmet­li sözleriyle, ayrıca kabilesi içinde işleri­ni günlük programlar dahilinde yürüt-mesiyle tanınmıştır. Haftanın bir günün­de kendisine getirilen davalara baktı­ğı, bir gün şiirle meşgul olduğu, diğer bir gün de develeriyle İlgilendiği söylen­mektedir. Saklf kabilesi, Câhiliye döne­minde Benf Âmir b. Sa'saa kabilesiyle Tâif'te aralarında çıkan savaşı kuman­danları Gaylân sayesinde kazanmıştır. Aynı dönemde, İran'ın idaresi altnda bulunan Irak'a yapılan bir ticaret sefe­rinde, aralarında Ebû Süfyân'ın da bulunduğu tüccar kafilesinin Kisrâ huzu­rundaki sözcülüğünü Gaylân yapmıştır. Bu görüşmede hikmetli konuşması ve diplomatik tavırlarıyla kralı etkilemesi sayesinde izinsiz ticaret yapmak gibi bir suç işlemelerine rağmen cezalandırılma­mışlardır. Hatta Gaylân'ın ricası üzerine kral tarafından gönderilen bir mimar Tâif'te ilk defa bir kale yapmıştır.⁴¹⁶

Gaylân b. Seleme Tâif'in fethinden (9/ 630) sonra İslâmiyet'i kabul etti. Müslü­man olduğu sırada evli bulunduğu on kadından altısını Hz. Peygamber'in em­ri üzerine boşadı {el-Muvatta3, "Talâk", 77; Tirmizî, "Nikâh", 33). Âmir ve Am-mâr adlı oğulları kendisinden önce, di­ğer oğlu Nâfi' ile kızı Bâdiye ise onunla birlikte müslüman olmuşlardır.

Gaylân'ın az sayıdaki şiirlerinin Ebû Saîd es-Sükkerî tarafından Câmi'u şicri Gaylân adıyla bir divanda toplandığı ri­vayet edilir. Ebü'l-Ferec el-İsfahânî bu divandan elli beyit nakletmiş [ei-Eğk-m, XIII, 202-208), diğer bazı şiirleri de çe­şitli eserler vasıtasıyla günümüze ulaş­mıştır.

Müfessir sahâbî İbn Abbas, "Elbiseni temiz tut" (el-Müddessir 74/4) mealin­deki âyette sözü edilen elbise temizliği­ni Gaylân'ın, "Hamd olsun, ben ne fâcir elbisesi giydim ne de bir leke ile mas­kelenirim" şiirini şâhid göstererek "mâ-

GAYLÂNİYYE

nevî taharet ve güzel ahlâk" şeklinde yo­rumlamıştır. Bazı kaynaklar, "Bu Kur'an iki şehirden bir büyük adama indirilme­li değil miydi?" mealindeki âyette (ez-Zuhruf 43/31) işaret edilen ve Mekkeli müşrikler tarafından kendisine peygam­berlik verilmesi beklenen kişinin Gaylân b. Seleme olduğunu kaydeder (Ebü'l-Fe­rec el-lsfahânl XIII, 200).

Gaylân b. Seleme İslâmiyet'i kabul et­tikten sonra Medine'ye hicret etmeyip Tâif'te kalmıştır.

BİBLİYOGRAFYA:

el-Muuatta', "Talâk", 77; Müsned (nşr. Ah-med M. Şâkir). Kahire 1377/1958, naşirin mu­kaddimesi. VI, 277-279; tirmizî. "Nikâh", 33; İbnü'l-KelbîCemherG (Naci), s. 388; İbn Hişâm, es-Sîre (Zekkâr), 11, 895, 896, 917; İbn Sa'd. et-Tabakât, V, 505-506; Cumahî, Fuhûlü'ş-şuca-râ', i. 259, 269-270; Taberf. Târîh (Ebü'1-Fazi), III, 81-82; VI, 107; İbn Hibbân, eş-Şikât, III, 328; Ebü'l-Ferec el-İsfahânî. el-Eğânt, XIII, 199, 200-208; İbn Abdülber, el-'istfâb, III, 189-192; İbn Beşküvâl. Ğauâmizü'l-esmâ'i'l-müb-heme (nşr. İzzeddin Ali es-Seyyid — M. Ke-mâleddin İzzeddin). Beyrut 1407/1987, I, 192-194; İbnü'l-Esîr, Ûsdû'l-ğâbe (Bennâ), IV, 343-344; İbn Manzûr. Muhtaşaru Târîh-i Dımaşk, XX, 222-226; İbn Hacer. el-İşâbe, [fi, 189-192; Mahmüd Şükrî el-Âlüsî, Bulûğu'I-ereb, 1, 319-321; Abdüihay el-Kettânî, et-Terâttbü'l-İdâriyye (Özel), II, 134, 224; Afff Abdurrahman. Mu'ce-mi'ş-Şuam'i'l-Câhiliyyîn ue'l-Muhadramtn, Beyrut 1403/1983. s. 267; A. Fischer - E. Brâunlich, Schawâhid Indîces, Leipzig 1934, s. 333; Sezgin. GAS, II, 302; Ziriklî. el-A'lâm (Fethullah], V, 124.

IAI Mehmet Ali Sönmez

GAYLÂN B. UKBE⁴¹⁷

EL-GAYLANİYYAT

İbn Gaylân'ın (ö.440/1049), hocası Ebû Bekir eş-Şâfiî'den rivayet ettiği hadislerden meydana gelen eseri.⁴¹⁸

GAYLANİYYE

İlk Kaderiyye âlimlerinden Gaylân ed-Dımaşkî'nİn (ö. 120/738 civarı) görüşlerini benimseyenlere verilen ad.⁴¹⁹

GAYN

Arap alfabesinin on dokuzuncu harfi.

Sözlükte "bulutlanmak, bulut; gönlü sıkıntı kaplamak; susamak" gibi anlam­lara gelen gaynın (çoğulu agyân, gaynât, guyûnl ebced hesabındaki değeri 1000'-dir. Gayn. "ayn'dan noktalı olmasıyla ay­rılır ve bundan dolayı "el-aynü'l-mu'ce-me" adıyla da bilinir. Bir sızıcı -sürtünü-cü damak fonemi (velaire fricativ) olan gaynın mahreci hançerenin yumuşak da­mak kısmıdır (edne'l-halk, postvelar). "Hâ" harfiyle aynı mahreci paylaşır; ancak hangisinin ağza daha yakın yerden çık­tığı hususu ihtilaflıdır. Sîbeveyhi, Zemah-şerî, İbn Yaîş ve İbnü'l-Cezerî'ye göre "hâ'nın, Kasım b. FTrruh eş-Şâtıbî ve Mekkî b. Ebû Tâlib'e göre ise gaynın mahreci ağza daha yakındır.⁴²⁰ Gayn sadalı (cehrî, sonore) bir harf olup "hâ'dan bu sıfatıyla ayrılır ve Arap dilcileri tarafından "rihve mechûre müs-ta'liye" {fricative postvelaire sonore) şek­linde tanımlanır. Gayn sesi, Türkçe'deki "ğ'nin daha kuvvetli ve sert bir şekilde telaffuzundan hâsıl olan sese, çıkartılışı sırasında dilin dibine doğru küçük dilin hareketine imkân veren bir kanalın oluş­ması ölçüsünde de Fransızca'daki "kalın r"ye (r grossaye) yaklaşan bir sese teka­bül eder.

Gaynın mahreç veya sıfat yakınlığı se­bebiyle çeşitli harflerle değişkenlik gös­terdiği görülür ve bunlar arasında özel­likle ayn önemli bir yer tutar; meselâ ay­san — gaysân leanne — leganne amcere = gamcer ab'ab = gabgab , afenşel — gafenşel gibi⁴²¹. Bu durumun aynın gayna dö-nüşmesiyle mi, yoksa bir yazım hatası sonucunda mı oluştuğu, ya da gaynlı şe­killerin aynlıların değişik bir biçimi mi (varyant) olduğu meselesi dilciler ara­sında tartışma konusudur ve bu ihtimal­lerden birinciye "İbda! / bedel", ikinciye "tashîf, üçüncüye de "lügat" veya "lu-gayye" denilmektedir. Ayn / gayn de­ğişikliği bulunan kelimelerde hangisinin asıl olduğu hususu kesin biçimde tesbit edilememiş, klasik kaynaklarda daha yaygın olan şeklin "a'lâ" (daha üstün), "ef-sah" (daha fasîh), "eşher" (daha meşhur), "a'ref" (daha tanınmış), "ekser" (daha çok kullanılan) gibi kelimelerle belirtilmesi yoluna gidilmiştir. Aynı anlamda ve eşit derecede kullanılan farklı şekillerin de "bi'l-ayni ve'l-gayni" tabiriyle açıklandığı görülür. Modern dilciler ise aynlı kelime­lerin esas olduğunu kabul etmektedir­ler⁴²². Ancak bazı hallerde gayn­lı şekillerin aslî (aynlı) formları kısmen ya da tamamen ortadan kaldırıp yeri­ne geçtiği görülür: teassere = tegassere amita = gamita hemea — hemega gi­bi⁴²³. Ayn / gayn değişikliği gösteren kelimelerin bir kısmının yazım hatasın­dan kaynaklandığı, bunların çoğunu Leys b. Muzaffer'in (ö. 187/803 |?|), Arap di­linin ilk büyük sözlüğü olan Halîl b. Ah-med'in(ö. 175/791 |?1) Kitâbü'l-'Ayn'ım tamamlarken yaptığı, daha sonra gelen lügat âlimlerinin de imlâsı yanlış bu ke­limeleri asıllarını araştırmadan eserleri­ne aktardıkları ileri sürülmüştür {Lisâ-nul-cArab, "rğm / r'am" md.leri). Asmacî'-ye göre ise bu değişik yazılışlar anlam farkından doğmuştur; çünkü iki şekilden biri daha yoğun ve daha kuvvetli anlam belirtir; afaka = gafaka amişe = gamişe Örnekle­rinde olduğu gibi.⁴²⁴

Sâmî diller uzmanı ve fonetikçi Çek şarkiyatçısı Rudolf Ruzicka, 1907 yılın­dan başlayarak kırk yıl içinde yazdığı bir­çok makalede ayn / gayn değişikliği gös­teren kelimelerin çokluğuna dayanarak gayn sesinin sadece Arapça'da bulun­duğunu ve ayn sesinin farklı bir biçimi olarak gelişip zamanla müstakil bir ses haline geldiğini ileri sürmüştür. Aynı görüşü öğrencisi Karel Petrâcek ile H. Torczyner de paylaşmış, fakat Brockel-mann başta olmak üzere birçok şarki­yatçı buna karşı çıkarak çeşitli Sâmî dil­lerde gayn sesinin bulunduğunu savun­muştur. Aslında, Ruzicka'nın düşündü­ğü gibi sadece farklı yazılan eş anlamlı kelimelere dayanmak bu konuda yeterli değildir. Çünkü ayn / gayn değişikliği gösteren ve anlamdaş olmayan örnekler de vardır; meselâ azel / gazel. fer1 / ferg, em'ar / em-gar gibi.⁴²⁵

Gaynın aynla olan bu ilişkisinden baş­ka hemze, cîm, hâ, hâ, râ. sîn, şîn, fâ, kâf, kâf, lâm, mîm, nün, vâv, hâ harfle­riyle de değişiklik gösterdiği görülür; bunlar arasında hâ / gayn dönüşümü diğerlerinden fazladır. Hemze / gayn: mâe mâga, mev" — mevg müvâ' — müvâg, iste'rebe — istagrebe, semee = semeg; cîm / gayn: mecmece — magmaga; hâ / gayn: hazreme — gazreme leth - letg, vehar — vegar, tevahhare — tevaggar; hâ / gayn: ha-bene — gabe, hamer —gamer, humar — gumâ, zehar = zegar. hakka = gakka; râ / gayn: ramas — gamas mers = mags, reyn — gayn, fevre — fevg; sîn / gayn: isrendâ - ıgrendâ şîn / gayn: şenec gayn: fezreme — gazre. tarfeşe = targaşe; kâf / gayn: gulfe = kulfe, aglef — aklef, gamez = ka-mez, galgale = kalkal, tegalgale - tekalkale; kâf / gayn: kebene - gabene ; lâm / gayn: gamz = lemz, gammaz = lemmâz, zâle — zâga; mîm / gayn: gatma-ta = gatgata, ümlûc = uglû, gâre - mâre; nün / gayn: şinnîr = şigglr, zmât = zıgât. tezâ-neta = tezâgata; vâv / gayn: vattaşe — gattaşe; hâ / gayn: hezreme — gazrem, hemz — gamz , hem-mâz = gammaz, sebehlel = sebaglel, hemheme = gamgame gibi.

Bu eş anlamlı dönüşümlerin dışında, bir kelimede gayn sesinden önce gelen "sîn"in de telaffuz kolaylığı için "sad'a dönüştüğü (ses uyumu) görülür; meselâ esbaga - asbag, sâlig = şâlig gibi⁴²⁶. Ayrıca ger­çek Arapça kelimelerde gayn ile dm bir­leşmez ve bu durum aslı Arapça olma­yan kelimelerin tesbitinde önemli bir ipu­cu teşkil eder.

Bibliyografya:

Lisânü'!-cArab, "ğyn" md.; et-Ta*rtfât, "gayrı" md.; Tâcü'l-'arüs, "ğyn" md.; Kamus Tercü­mesi, "ğyn" md.; J. W. Redhouse. A Turkish and English Lexicon, istanbul 1890, s. 1332-1333, 1357; Hain b. Ahmed. el-HurQfin$r. Ra­mazan Abdüttevvâb), Kahire 1969, s. 42; a.mlf., Kitâbut-'Ayn (nşr. Mehdî el-Mahzûmî — İbra­him es-Sâmerrâî), Beyrut 1408/1988, IV, 450; Sîbeveyhi, el-Kitâb (nşr. Abdüssetâm M. Hârûnl, Kahire 1399-1403/1977-83, IV, 433-436; Ebû Ubeyd Kasım b. Sellâm. ei-Ğartbü'l-muşannef (nşr. Muhammed el-Muhtâr el-Abîdî), Tunus 1990, 1, 249-250; Ebû Mishal el-A'râbt. Kitâ-bü'n-Neuâdir(nşr. İzzet Hasan), Dımaşk 1380/1961, I. 8, 13, 23, 42, 48, 52, 60, 97, 100, 103. 128, 369; İbnü's-Sikkît, Kitâbul-Kalb oel-ib-dal (nşr. A. HaffneD, Kahire, ts., s. 32-34; Zec-câcî, Kitâbü'l-İbdât ue't-mu'âkabe ue'n-ne-zâ'ir (nşr İzzeddin et-Tenûhî), Dımaşk 1381/ 1962, s. 62-64, 91; Ebü't-Tayyib el-Lugavî, Ki-tâbü'l-İbdâl (nşr. jzzeddin et-Tenûhî), Dımaşk 1379/1960, I, 238, 301-302, 335-339; II, 48-49, 200-201, 226-227, 326, 328, 330, 331, 332, 333, 336, 559-560; Ebû Ali el-KâlI. el-Emâiî, Beyrut, ts. (Dârül-Kütübi'l-ilrniyye), I, 205; II, 134; İbn Cinnî, Sırru şmâ'ati'l-i'râb (nşr. Mus­tafa es-Sekkâ v.dğr.), Kahire 1374/1954, I, 52, 69, 70, 71, 74, 247-248; Ahmed er-Râzî, Ki-tâbü 7-Hurûf (nşr. Ramazan Abdüttevvâb), Ka­hire 1402/1982, s. 137, 139, 140, 142, 152, 156; İbn Yaîş, Şerhu't-Mufassal, Beyrut, ts. (Âle-mü'1-kütiib). X, 51, 123-124; Radî el-Esterâbâ-di, Şerhu'ş-Şâfiye (nşr. M. Nûrel-Hasan v.dğr), Beyrut 1402/1982, III, 230; İbnü'l-Cezerî. en-Neşr fi'l-kırâ'&ü'i-'aşr, Beyrut, ts. (Dârü'1-KÜ-tübi'l-ilmiyye), I, 199, 202, 203, 214; Süyûtf. el-Müzhir, I, 552-554; Ahmed Ateş v.dğr. Arap­ça Di! Bilgisi, İstanbul 1964, s. 9; Hüseyin Kü-çükkalay. Kur'an Dili Arapça, Konya 1969, s. 210, 236; S. Moscati. An Introduction to the Comparatiüe Grammar of the Semitic Langu-ages Phonology and Morphology, Wiesbaden 1980, s. 38-40; İsmail Karaçam, Kur'ân-ı Ke-rîm'in Faziletleri oe Okunma Kaideleri, İstan­bul 1984, s. 208. 215, 218-219, 221, 223, 226-227, 228, 246; R. Ruzicka. "L'alternance de £ - t en arabe d'apres les temoignages de grammairiens et lexicograph.es arabes", JA, CCXXI (1932), s. 67-115; a.mlf.. "La mıestion de l'existence du ğ dans les langues semiti-ques en general et dans la langue ougariti-enne en particulier", Ar. O, XXII (1954), s. 176-237; J. Cantineau. "Esquisse d'une phonologie de l'arabe classique", Bulletin de la socie'tû de !inguistique de Paris, XLIII, Paris 1946, s. 93, 101. 103-107, 112. 114, 115, 119, 122, 123, 135-136; K Petrâcek, "Der Doppelte phono-logische charakter des ghain im klassischen Aiabisch", Ar.O, XX! (1953), s. 240-262; a.mlf. "Die struktur der semitischen wurzelmorphe-me und der übergang ain > gain und ain > r im Arabischen", a.e., XXIII (19551, s. 475-478; A. Schaade. "Gayn", İA, IV, 727; H. Fleisch. "Ghayn", E/2(İng), II. 1026-1027; a.mlf.. "Hu-rüf al-Hidjâ", a.e., III, 596-600; "g", UDMİ, XIV/ 2, s. 415.