Bibliyografya: 7 ariF-i fethullah çelebi 8

ASBAĞ b. MUHAMMED

Bk. İbnü’s Semh.

ASCHBACH,

Joseph Ritter von

(1801-1882) Endülüs tarihi uzmanı Avusturyalı müsteşrik.

Bonn Üniversitesi'ne tarih profesörü ola­rak tayin edildi. 1849'da Viyana Üniver­sitesi'ne çağrıldı. 1853'te bu üniversi­tede tarih bölümü başkanlığını da üst­lendi ve 1872'ye kadar bu görevine de­vam etti. 25 Nisan 1882'de Viyana'da öldü.

Eserleri. Araştırmalarında ana kaynak­lara inme hususunda son derece titiz davranan Aschbach, çalışmalarını daha ziyade Endülüs ve Roma tarihi üzerine yoğunlaştırdı.

1) Geschichte der Ommayaden in Spanien ¹¹⁶⁷ Endülüs tarihiyle ilgili olarak yazdığı bu eserinde Endülüs'ün İslâm hâkimiyeti altındaki siyasî ve kültü­rel tarihini, bu arada hıristiyan İspanyol krallıklarının ortaya çıkışını ve Endülüs müslümanlarıyla olan ilişkilerini ele al­maktadır.

2) Geschichte Spaniens und Portugais zur Zeit der Herrshaft der Almoraviden und Almohaden ¹¹⁶⁸ Endülüs tarihine dair bir di­ğer eseridir. Eserin I. cildinde Murâbıtlar Devletinin kuruluşu, Endülüs'ün Murâbıtlar'ın hâkimiyeti altına girişi, Murâbıtlar'la hıristiyan İspanyol krallıkları arasındaki mücadeleler, Portekiz Krallığı'nin ortaya çıkışı anlatılmakta, II. cil­dinde ise Muvahhidler Devleti'nin ku­ruluşu, Muvahhidler'in Endülüs'e geçiş­leri, hıristiyanlara karşı yürüttükleri cihad faaliyetleri ve hıristiyanlann “Reconquista” ¹¹⁶⁹ hareketinin seyri gibi konulara yer verilmektedir. Bu eser. Mısırlı araştır­macı Muhammed Abdullah İnan tarafın­dan Tarihu'l-Endelüs fî ‘ahdi'l-Müm­bitin ve'l-Muvahhidîn adıyla Arapça'­ya tercüme edilmiştir. ¹¹⁷⁰

3) Geschichte der Westgoten. ¹¹⁷¹ Aschbach'ın ilk defa birinci derecede kaynak­lara inerek Vızigotlar'ın tarihini gün ışı­ğına çıkarmaya çalıştığı ve bunda da bü­yük ölçüde başarıya ulaştığı bu eseri­nin son kısmında Endülüs tarihiyle ilgili olarak Vizigotlar Devleti'nin müslüman fâtihler tarafından yıkılması ve İspanya'­nın İslâm hâkimiyetine geçmesi konusu­nu işlemektedir. Onun ayrıca Roma ta­rihi üzerine yazılmış eserleri de vardır. ¹¹⁷²

Bibliyografya:

1- Gr.E, IV, 64.

2- TA, III, 44.

3- EAm., II, 380.

4- Mecdüddin Keyvânî, “Âşbâh”, DMBİ, I, 400.

ASEAN

Bk. Güneydoğu Asya Uluslar Birliği.

ASESBAŞI

Yeniçeri ağa bölüklerinden birini teşkil eden aseslerin âmiri.

Ases, kelime olarak Arapça asse fiil kökünden ism-i fail olup “Bekçi” an­lamına gelen “Ass”ın çoğuludur. Hz. Pey­gamber zamanında ashaptan bazıları­nın bekçi olarak görevlendirildiği bilin­mekle beraber sürekli bir görev olarak ilk defa Hz. Ebu Bekir zamanında Ab­dullah b. Mes'ûd gece bekçiliğine geti­rilmiştir. Hz. Ömer halifeliği zamanında gece bekçiliğini bizzat kendisi yapar, yanında bazan azatlısı Eslem'i bazan da Abdurrahman b. Avf’ı bulundururdu. Da­ha sonraki İslâm devletlerinde bekçilik görevi genel asayiş ve emniyet teşkilâtı ¹¹⁷³ içinde mütalaa edilmiş ve bu teşkilâtın başındaki kimse için de çeşit­li ülkelerde sâhibü'ş-şurta, sâhibü'1-medîne, sâhibü'l-ases. hâkim ve arîf gibi isimler kullanılmıştır. ¹¹⁷⁴

Osmanlılar'da asesbaşılık muhtemelen Fâtih zamanında kurulmuş, daha sonra ağa bölüklerinden birini teşkil etmiştir. Bölük kumandanı olarak ocak içindeki askerî görevi dışında, şehrin özellikle ge­celeri inzibat ve asayişinden mesul olan asesbaşı, Ağakapısı'nda devamlı bir ka­pı kethüdası ¹¹⁷⁵ bulundurur, yeni­çeri ağası ile irtibatını bu nefer vasıta­sıyla sağlardı. Belli bir odası bulunma­yan asesbaşının görevleri ocak içinde ve dışında olmak üzere ikiye ayrılırdı. Ocak içindeki idamlar mutlaka onun tarafın­dan infaz edilirdi. İnfazın yapılacağı gün, yanında aseslerle idam mahallinde ha­zır bulunur ve düzeni sağlardı. Ağa Divanı'nda katline karar verilen suçlu ases-başıya teslim edilir ve idamı genellikle Baba Cafer Zindanı'nda gece yarısı ger­çekleştirilirdi. Hapishaneler subaşı* ile asesbaşının gözetimi altındaydı. Ases­başı, merasimlerde ve kapıkulu asker­lerinin sefere çıkışları sırasında düzen­lenen törenlerde 500 kadar maiyetiyle güzergâhın iki tarafını tutar ve asayi­şi sağlardı. Vezîriâzam divanındaki hiz­metlerinin yanı sıra veziriazamın şehir içi devriye gezilerinde, yanında asesler­le ona refakat ederdi. Cuma namazına giderken sadrazamın geçeceği yollar­da inzibatı sağlamak da yine onun gö­revleri arasındaydı. İstanbul'da iki ases­başı vardı ve bunlardan Galata civarın­dan sorumlu olanın rütbesi daha aşa­ğı idi.

Asesbaşı ve aseslerin dış görevlerinin en önemlisi nöbetleşe olarak çarşı ve pazarlarda, mahallelerde, bilhassa şüp­heli yerlerde geceleri dolaşmaktı. Bu sı­rada görevli asesler zanlıları yakalarlar, suçu sabit olanları ya yeniçeri kullukla­rında ¹¹⁷⁶ dayakla cezalandırırlar veya ilgili makama gönderirlerdi. Ases­lerin tutma, kapma, vurma, asma. bas­ma ve “Kayd ü bend” gibi ihtisas erbabı vardı. Köprülü Mehmed Paşa'nın sadâ­reti zamanında asesbaşı olan Zülfikar Ağa'nın 4000'den fazla suçluyu kendi eliyle öldürdüğü nakledilmektedir. Gün­düz zabıtası subaşıya aitse de daha son­ra bu iki görevlinin iş birliği yaptığı an­laşılmaktadır.

Taşrada Şam, Halep, Mardin. Kilis, Er­zurum, Kütahya, Musul, Diyarbakır, Edir­ne, Selanik, Tırhala, Niş, Bosna, Sofya. Trablusşam, Budin, Cezayir gibi yerler­de de asesbaşı ve asesler bulunur, bun­lar kolluk hizmetleri görürken halktan belli miktarda para alırlardı. Süleymaniye Kütüphanesi'ndeki ¹¹⁷⁷ bir yazma mecmuada bulunan “Kânün-i asesâ”'a göre, dükkân­ların her biri ayda birer akçe “Resm-i asesiyye” vermek zorundaydı. Subaşıların gece aldığı zabıta cezasının belli bir oranı asesbaşıya ait olup bunlardan başka bu görevliler kömür ve odundan, meyhanelerden, evlenenlerden de ücret alırlardı. Hatta Evliya Çelebi'ye göre su­başı ve asesbaşılar hırsız ve yankesici­lerden de vergi tahsil ederlerdi. Miktar­ları farklı olmak üzere aynı kurallar taş­rada da geçerliydi. XVI. yüzyıl sonların­da asesbaşılara da timar verilmeye baş­lanmıştır.

Bulunduğu yerin kadısının denetimi altında çalışan asesbaşının tayinini ka­dının teklifi üzerine padişah yapardı.

Asesbaşının özel bir kıyafeti vardı. Ba­şına yeşil çuhadan yapılmış çatal bir kalafat, sırtına Zağra yakalı ve yeşil kaplı divan kürkü, altına beyaz çakşır, ayağı­na ise sarı yemeni giyerdi. ¹¹⁷⁸

Bibliyografya:

1- BA. MD, nr. 3, s. 519.

2- nr. 4, s. 4, 156.

3- nr, 6, s. 61.

4- nr. 19, s. 174.

5- BA. KK. Ruus, nr. 208, s. 12, 32, 33, 74.

6- nr. 209, s. 47, 57, 89, 115, 125.

7- nr. 210, s. 162, 177. 225.

8- BA. Ali Emîrî-III. Murad, nr. 54.

9- Evliya Çelebi, Seyahatname, I, 517-519.

10- d'Ohsson, Tabieau general, VII, 167, 319.

11- Mecelle-İ Umûr-ı Belediyye, I, 884, 886, 900-902, 911, 954.

12- Abdülhay el-Kettânî. et-Terâtibü'l-idâriyye, I, 292-294, 356-359.

13- Barkan. Kanunlar I, s. 43, 69, 70, 134-135, 162-163, 164, 173, 179, 239, 400.

14- Uzunçarşılı. Kapukulu Ocaktan, I, 170, 358, 397.

15- Uzunçarşılı. Merkez-Bahriye, s. 21, 139, 141-142, 285-286.

16- Uzunçarşılı. Medhal s. 259, 404.

17- Hikmet Tongur, Türkiye'de Genel Koltuk Teşkil ve Görevlerinin Gelişimi, Ankara 1946, s. 69, 70-71.

18- Halim Alyot. Türkiye'de Zabıta, Ankara 1947, s. 62-63.

19- Bowen, Islamic Society and the West, Oxford 1950, I, 119, 324-326.

20- R Ekrem Koçu, Türk Giyim Kuşam ve Süslenme Sözlü­ğü, Ankara 1967, s. 59-61.

21- Saadet Rusçuk, XVI. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğunda Asesbaşük Müessesesi (lisans tezi, 1971), İÜ Ed.Fak. Tarih Seminer Kitaplığı, nr. 1790.

22- Pakalın, I, 93-94.

23- Nicoara Beldiceanu, Recherche sur ta Ville ottomane au XV Siede, Paris 1973, s. 51, 113-115, 268, 290.

24-Fahrettin Atar, İslâm Adliye Teşkilâtı, Ankara 1979, s. 175.

25- Bahaeddin Yediyıldız. Ordu Kazası Sosyal Tarihi, Ankara 1985, s, 161.

26- TA, III, 442.

27- IsLA, II, 1097-1098.

28- R. Le Tourneau. “Asas” El2 (Fr), 1.707-708.