Bir neçə söz I fəsil. DÜNya diLLƏRİNİn qohumluğu monogenez problemi

Alban (aran) dili
E.ə.II əsrdən başlayaraq, antik müəlliflərin əsərlərində, erməni, gürcü, suriya, ərəb mənbələrində Qafqaz Albaniyası, onun təsərrüfat həyatı, etnik tərkibi, dili və dövlət quruluşu barədə mə’lumat verilmişdir. «Albanlar nisbətən böyük ərazidə yaşayırdılar: qərbdə İberiya, şərqdə Kaspi dənizi, şimalda Qafqaz dağları, cənubda isə Ermənistan ilə həmsərhəd idilər». (50;16) Onların Ermənistan, Gürcüstan və Dağıstan ərazilərində də yayıldığı mə’lumdur. Strabonun mə’lumatına görə, e.ə. IV-III əsrlərdə albanların bir hissəsi Midiya-Atropatena ərazisində də yaşayırdı. Albanların türkdilli tayfa olduğunu qeyd edən tarixçilər bu faktı ona görə daha çox qiymətləndirirlər ki, o dövrdə Midiya ərazisində qafqazdilli əhali yaşamırdı və yaşaya bilməzdi.(6; 184) Və digər tərəfdən, eyni tayfanın şimalda və cənubda yayılması ümumxalq dilinin təşəkkülü baxımından faydalı idi.

Ərəb mənbələri Albaniya ərazisində işlədilən dili Arran dili, qədim erməni müəllifi Koryun (V əsr) Albaniya əhalisinin dilini alban dili adlandırmışdır. Suriya müəllifi Zaxari Ritor 555-ci ildə yazmışdır: »...Arran (Albaniya) diyarının öz dili, dindar və xaç suyuna salınmış xalqı, fars şahının tabeliyində olan hökmdarı vardır».(2; 217-220) X yüzilliyin ərəbdilli müəlliflərindən əl-İstəxri «Məmləkətlərin yolları kitabı»nda yazır: «...Dəbil və onun ətrafındakı əhali erməni dilində, Bərdə nahiyyələrinin əhalisi isə arran dilində danışır».(4; 114) Göründüyü kimi, burada ‘Arran dilləri’ndən, ‘Alban dilləri’ndən deyil, vahid dildən, vahid xalqdan söhbət gedir.Strabon, İppolit Kimski, Kalankatuklu Moisey, Koryun, Sebeos, Xorenasi, Zaxari Ritor, Etum və ərəb müəllifləri ayrıca alban dilinin olması haqqında mə’lumat vermişlər.(49; 110)

Alban dili və alban xalqı yerli və gəlmə türk etnoslarının qarışması əsasında təşəkkül tapmışdı. Lakin bu dili Qafqaz dilləri qrupuna aid etmiş, Albaniyanın əsas əhalisi sayılan albanların və utilərin qafqazdilli olduğunu sübut etməyə çalışmışlar. Çox qədim dövrlərdən Azərbaycan ərazisində yaşayan və sonralar hun ittifaqında təmsil olunan utiqur, utidors tayfalarını qafqazdilli udilərlə eyniləşdirmişlər. Başqa bir mülahizəyə görə, »Hələ I yüzillik müəlliflərinin əsərlərində adı çəkilən türkdilli udon soyunun adı təhrif olunmuş və udin kimi səslənməyə başlamışdır».(5; 83) Hazırda Qəbələ rayonunun Nic kəndində yaşayan udinləri albanların qalıqları hesab etmişlər. Bu fikri ilk dəfə 1944-cü ildə heç bir əsas olmadan İ.P.Petruşevski söyləmiş, S.T.Yeremyan, Z.İ.Yampolski, Z.M. Bünyadov, Q.A.Klimov, A.Q.Şanidze, İ.H.Əliyev, V.L.Qukasyan, F.Məmmədova qəbul və təkrar etmişlər. Dağıstandilli udinlər Alban tayfa ittifaqının bir üzvü olmuşdur. Strabon Atropatenada Xəzərin cənub-qərbində alban və uti tayfalarının yanaşı yaşadığını göstərir. Bu ərazidə udinlər ola bilməzdi. Deməli, bir tərəfdən, utilərlə udinlər, o biri tərəfdən də udinlərlə albanlar eyniləşdirilmişdir. E.ə. IV əsrdən eramızın VII əsrinədək dövləti olan, ən geci V əsrdən yazısı olan albanlarla kiçik bir tayfa olan udinlərin eyniləşdirilməsi heç bir məntiqə sığmır. Bu cür köklü bir səhvin nəticəsidir ki, S.T.Yeremyan və A.Q.Şanidze alban dilini udin dili hesab etmiş, albanları udinlərin əcdadı saymışlar.

Türkdilli utilərlə e.ə. III minilliklə I minillik arasında yaşamış kutiləri də eyniləşdirmək olmaz və əksər tarixçilər bu fikirdə olmuşlar ki, bunlar ayrı-ayrı tayfalardır. Doğrudur, Herodot utiləri Arazdan cənubda - vaxtilə kutilərin yaşadığı ərazidə təsvir edir (10; 45), lakin assur-babil mənbələrinin göstərdiyi kimi, «göydə ulduzlar qədər miqdarı bilinməyən» kutilər daha geniş ərazilərdə yayılmışdılar.

Albanların türk mənşəli geniş yayılmış tayfalardan biri olduğunu sübut edən mühüm bir dəlil də ondan ibarətdir ki, türkmənlər, qazaxlar, qırğızlar, qaraqalpaklar və özbəklər arasında bu gün də ‘alban’ adlı türkmənşəli tayfalar vardır. Qazaxlar arasında ‘matay’ və ‘alban’ tayfaları daha qədim hesab olunur. (9; 74) Bir sıra türk epos qəhrəmanları Alban (‘ağıllı’, ‘güclü’, ‘müdrik’ mə’nalarında) adı daşıyır. (3; 8) Tarixi izlər əsasında müəyyən edilmişdir ki, alban adlı tayfa eramızın əvvəllərində hunların da tərkibində olmuşdur.(6; 194)
Albaniyanın əsas tayfalarından biri də utilər idi. Herodot utilərin Midiyanın iki əyalətində yaşadıqlarını qeyd edir. Urartu mənbələrində Göyçə gölü hövzəsində Etuini adlı ölkənin olduğu göstərilir (e.ə.VIII-VII əsrlər). Erməni mənbələrində bu ölkə «Uti ölkəsi» adlanır. Deməli, bunlar da utilərdir. Plini (I əsr) göstərir ki, albanlardan yuxarıda skiflərdən olan udin tayfası, udinlərdən yuxarıda isə utidors adlı tayfa yaşayır. Q.Qeybullayevin fikrincə, utidors sözü utidur-s şəklində olmalıdır və buradakı «s» - yad dilin elementidir, adlıq hal şəkilçisidir, -dur hissəsi isə bayandur, çavundur, hundur və s. türk tayfa adları üçün səciyyəvi formantdır. Bunlar da göstərir ki, utilər və utidurlar türk tayfalarıdır. Onların skiflərdən olması da bu fikri təsdiq edir. Eramızın IV-V əsrlərində Şimali Qafqaz çöllərində hunların utiqur tayfasının olduğu göstərilir. Utiqur bə’zi türk tayfa adlarına (uyqur, sarıqur, kuturqur, yazqur, salqur və s.) uyğun qurulmuşdur. V.V.Bartold qur sözünün monqol dilində ‘xalq’ mə’nasında işləndiyini qeyd etmişdir. Rəşidəddin monqollar arasında ‘udiut’ (-it cəm şəkilçisidir) tayfasının adını çəkmişdir.Udmurtların adında da ‘ud(i)’ var. XVII əsrdə Sibirdə yaşamış bir tayfa ‘udin’ adlanmışdır. Həmin tayfanın adı ilə bağlı şəhər də var: Nijni-Udinsk. XVIII əsrdə Azərbacanda yaşayan Şahsevən türk tayfa birləşməsinin bir qolu ‘udulu’ idi. (6; 45) Bütün bunlar qafqazdilli udinlərlə türkdilli utiləri fərqləndirmək üçün kifayət etməlidir.

Y.B.Yusifovun fikrincə, e.ə. III minilllikdə Ümumdağıstan kök dili mövcud olmuş və həmin dil tədricən nax və ləzgi dil qruplarına parçalanmışdır. Ləzgi dil qrupunun parçalanması isə I minillikdə baş vermişdir. Orta əsr qaynaqlarında Dərbənd bölgəsində və Koysu-Samur hövzəsində ləzgi etnosları (ud/udi/udin, qel, leq, lpin, cilb, cikb və s.) yad edilir.»Bir ehtimala görə, ümumləzgi kök dilindən əvvəlcə xınalıq dili, sonra arçin və udin dilləri, daha sonra isə buduğ, qrız, rutul və saxur dilləri təcrid olunmuşdur».(2; 222) Beləliklə, ləzgi dil qruplarında udinlərin meydana çıxması sonrakı (eramızın I minilliyi) hadisə olduğu halda, türkdilli utilər çox qədim tayfalardandır və e.ə.VIII-VII əsrlərə aid mixi yazılarda onların haqqında mə’lumat verilmişdir. Albanların isə çox geniş yayılmış türk tayfalarından olduğunu və hazırda əksər Orta Asiya respublikalarında öz tayfa adlarını (alban adını) yaşatmaqda olduqlarını irəlidə qeyd etdik.

Qaynaqlar Arran/Aran/Alban dilindən danışır və onun vahid dil kimi işləndiyini, Azərbaycanın şimal hissəsində ümumi ünsiyyət vasitəsi olduğunu təsdiq edir. Lakin bu dilin mənşəyi haqqında müxtəlif fikirlər vardır. F.C.Məmmədova Albaniya ərazisində ayrı-ayrı vilayət və əyalətlər üzrə məskunlaşmış tayfalar haqqında imkan daxilində dəqiq mə’lumat versə də, onların etnik mənsubiyyətinə az toxunmuşdur. Lakin alban etnosuna həsr etdiyi ayrıca bir məqaləsində İ.M.Dyakonov və V.Qukasyanın fikirlərinə əsaslanaraq heç bir araşdırma aparmadan yazmışdır: »Bütün Albaniya üçün geniş yayılmış tayfalararası ünsiyyət dili şimal-şərqi Qafqaz dilləri qrupuna (nax-Dağıstan) aid olan alban dili idi».(49; 110)

Alban dili ərəbdilli mənbələrdə əksərən ərəb və fars dilləri ilə qarşılaşdırılır, mənşəcə nədən ibarət olduğu açıq söylənməsə də, aydın olur ki, bu dillərdən fərqli bir dildir. Alban dili Qafqaz mənşəli ola bilməzdi. Tarixçilərin qeyd etdiyi kimi, Qafqaz dillərindən, daha dəqiq desək, nax-Dağıstan dillərindən heç biri Azərbaycan ərazisində heç vaxt ümumünsiyyət vasitəsi olmamışdır. F.Məmmədovanın öz araşdırmaları da onun yuxarıdakı fikrini təkzib edir.

F.Məmmədova Kalankatuklu Moiseyin və erməni mənbələrinin verdiyi materiallar əsasında Albaniyanın vilayət və əyalətlərə necə bölündüyü və hər bir vilayətdə hansı tayfaların məskunlaşdığı barədə ətraflı mə’lumat vermişdir. (48-105) Tədqiqatdan aydın olur ki, albanlar (ayrıca bir etnos olan alban tayfası) kompakt halda bir yerdə deyil, ölkənin, demək olar ki, əksər ərazilərində -Lpina, Kambisena, Şəki vilayətlərində yaşamışlar; Paytakaran - Balasakan kimi böyük ərazinin də əsas əhalisi albanlar olmuşdur. (48; 89) Bundan əlavə, «Albaniya tarixi»nə əsasən, Girdman əhalisinin də «Aran nəslindən» olduğu göstərilir. Alban hökmdarı Aran isə Sisakan (Sünik) nəslindən sayılır və deməli, Girdman və Sünik əhalisi də Aranın öz tayfasından - aranlılardan (albanlardan) ibarət olmuşdur. Beləliklə, albanlar ölkə ərazisində ən geniş yayılmış bir tayfa olmuşdur. Bu cəhət eyni zamanda iki məsələnin həllinə kömək edir. Belə geniş yayılmış bir əhali izsiz yox ola bilməzdi - necə olsa, öz izlərini saxlamalı idi. Lakin xüsusi qafqazdilli alban tayfa izinin olmaması göstərir ki, albanlar türk olmaqla başqa türk tayfaları ilə qarışmış, başqaları kimi, onlar da etnik adını tədricən unudaraq Azərbaycan xalqının etnik tərkibində mühüm yer tutmuşlar. İkinci bir tərəfdən, bu tayfanın heç bir iz qoymadan məhv olduğunu iddia edənlər daha çox qədim Arsax ərazilərini nəzərdə tuturlar. Guya Dağlıq Qarabağ ərazisində xristian albanlar erməniləşmiş və məhv olmuşlar. F.Məmmədovanın fikirlərində ziddiyyətlər vardır. Bir tərəfdən yazır: «Lakin Arsaxda - Dağlıq Qarabağda alban əhalisi hələ uzun müddət, ta 1836-cı ilədək adda-budda yaşamaqda davam edir, özünün milli mövqeyini, ərazi, dini və siyasi birliyini, eləcə də alban etnik özünüdərkini saxlayırdı».(48; 234) Bizə görə, burada söylənilən fikir, xüsusilə 1836-cı ilə qədər Qarabağda albanların adda-budda yaşaması və sonra birdən-birə yox olması əsassız fikirdir. Bunlar kim idi, hansı dildə danışırdılar? Nə üçün yazıları qalmayıb? Əgər həmin dövrdə deyildiyi şəkildə tayfa elementləri olmuşsa, şəksiz, onlar hələ də öz etnik adını unutmamış türk-albanlar olmuşlar. Digər tərəfdən, müəllif albanların bir etnos kimi Kürün sağ və sol sahil vilayətlərindəki geniş ərazilərdə yaşadıqlarını müəyyənləşdirdiyi halda, onların məhvini kiçik bir ərazidə - Dağlıq Qarabağda axtarır. Və eyni zamanda Arsaxın əhalisinin tamamilə başqa tayfalardan ibarət olduğunu göstərir: «Ermənistan coğrafiyasın»na görə Arsax 12 xırda inzibati vahidə bölünmüşdü. Əyalətin əhalisini qarqarlar, utilər, hunlar, xəzərlər və basillər təşkil edirdi». (48; 94) Oxucu güman etməsin ki, müəllif bu fikri verməklə «Ermənistan coğrafiyası»nı tənqid etmək istəmişdir. Buradakı fikir müəllifin bir mənbə kimi qənaətbəxş hesab etdiyi fikirdir. Bəs Qarabağda sonralar peyda olan o albanlar haradan meydana çıxdılar? Hələ üstəlik müəllif yazır: «..özünün siyasi təşkilatından, habelə, bir tərəfdən, islama, digər tərəfdən, monofizit qriqorian erməni kilsəsinə və diofizit gürcü kilsəsinə sinə gərə biləcək müstəqil dinindən məhrum olmuş albanların böyük hissəsi müsəlmanlaşmış və artıq o vaxt (XIII əsrdə - Q.K.) ölkənin ən güclü etnosu olan türkdilli tayfalara qarışmış, yerdə qalan kiçik bir hissəsi isə ermənilərin və gürcülərin mədəni-ideoloji assimilyasiyasına mə’ruz qalaraq həmin millətlərə qarışmışdır.»(48;234) Buradakı fikirlər ona görə özünü doğrultmur ki, bu hadisə - erməniləşmə Qarabağ ərazisində ola bilərdi, Qarabağda isə Albaniya dövlətinin mövcudluğu dövründə alban tayfası görünmür. Bəlkə də varmış və hətta Gürcüstan sərhədlərində də yaşayırmışlar. Çünki belə də fikir vardır ki, ərəb istilasından sonra «Arran» sözü tədricən şimali Azərbaycana aid olmuş, «Alban» sözü isə məhdudlaşaraq Yuxarı Qarabağa aid edilmişdir. (2;216) Buna görə bəlkə də həqiqətən tayfa nümayəndələrinin az bir qismi erməniləşib, gürcüləşib, amma böyük hissəsinin türklər tərəfindən assimilyasiya olunması fikri etnosun mənşəyinə mə’lum konsepsiya nöqteyi-nəzərindən yanlış baxışla bağlıdır. Bunlar faktlardan doğan nəticə deyil, mövcud qeyri-elmi konsepsiyanın tə’siri ilə söylənmişdir. Müəllif kitabı bitirərkən əsl həqiqəti daha düzgün söyləməli olmuşdur: «Albanların digər etnosların içərisində əriyərək heç bir iz qoymadan məhv olması haqqında mülahizələr doğru deyil. Azərbaycanın antik və erkən orta əsrlər mədəniyyətini yaradan etnoslardan - azərbaycanlı türklərin əcdadlarından biri albanlardır. Azərbaycan tarixində və bəşəriyyətin mədəniyyət tarixində albanların yeri də məhz bununla müəyyənləşdirilir». (48; 234)
Alban dili yeni minilliyin başlanğıcında başqa türk etnoslarının dili ilə qaynayıb-qarışaraq formalaşmış Azərbaycan türk dili idi: Tədqiqatçılar alban dilinin mənşəyini izah etmək üçün saysız toponim və antroponimlər üzərində etimoloji araşdırmalar aparmış, etnonimlərin etimoloji izahını vermişlər. M.İsmayıl yazır: «Hun sərkərdələrindən birinin adı Zoberqan olmuşdur. Alban çarlarından biri isə Zober adlanırdı və K. Əliyevin fikrincə, bu adların eyniliyi sadəcə oxşarlıq olmayıb, hunlarla albanlar arasında nəinki dil, hətta etnik eynilik olmasını göstərir». (5; 80-81) Əhalinin əksəriyyətini təşkil edənlər uzaq keçmişdən bu yerlərdə məskunlaşmış albanlar, qarqarlar, utilər və eramızın I minilliyində ardı-arası kəsilmədən ölkəmizin ərazisinə axışan qıpçaqlar, oğuzlar, hunlar, xəzərlər idi. Bu tayfalar az-çox şivə fərqi ilə bir dildə danışırdılar. Bu dilə Alban dili də deyilmişdir, Arran dili də. Qaynaqlarda «Arran dili» ifadəsi daha çox işlənmişdir. Alpan, Alban, Alvan, Ağvan etnotoponimlərinin ölkəmizin ərazisində geniş yayılması daha çox bu dövrlə bağlıdır.
Alban etnotoponimlərinin çoxu azacıq fonetik dəyişikliklərlə indi də qalmaqdadır.

Alpan forması: Gürcüstanda iki ‘Alpani’ kəndi; Şərur-Dərələyəz ərazisində iki ‘Elpanos’ kəndi və ‘Alpan’ dərəsi; Quba rayonunda ‘Alpan’ kəndi; Azərbaycan-Dağıstan sərhədində ‘Alpanar’ kəndinin xarabalığı...

Alban forması: Lənkəran qəzasında (XIX əsr) ‘Albani’ kəndi; Naxçıvanda ‘Alban’ təpələri; Qax rayonunun Ləkit kəndi yaxınlığında ‘Albantala’; Gürcüstanda ‘Albani’ kəndi...
Alvan forması: Qəbələ və Göyçay arasında ‘Alvan’ dərəsi; Cənubi Azərbaycanın Əhər mahalında ‘Alvan’ kəndi; Təbriz yaxınlığında ‘Alvanaq’ kəndi; «Məhəmməd və Güləndam» nağılında ‘Alvan (Əlvan)’ dağı...

Ağvan forması: Kolatağ çayının Xaçınçaya töküldüyü yerdə ‘Ağvan’ istehkamı; Zəngəzurda (XIX əsr) ‘Ağvanlı’ kəndi. Şuşa yaxınlığında ‘Ağvan’ xarabalığı. (6; 29-30)

Naxçıvan, Əhər, Zəngəzur, Şuşa, Göyçay ərazilərinə səpələnmiş Alban etnotoponimləri xalqımızın etnik tərkibində albanların necə böyük rol oynadığını aydın göstərir. Albanlar qafqazdilli olsa idilər, Dərələyəzdən Lənkərana qədər yayıla bilməzdilər.

Erkən orta əsrlərdə Şimali Azərbaycanın ərazisi Albaniya adlanırdı. Ərəb mənbələrində Arran (və Alran), Suriya mənbələrində Aran, qədim erməni yazılarında Ağvan (Alovan), gürcü mənbələrində Rani, qərb hissəsi Hereti şəkillərində qeydə alınmışdır. (2;145) Sözün kökündə ‘alban’ etnonimi durur. Antik müəlliflərdən Plini (I əsr) ‘alban’ sözünü latınca albus ‘ağ’ mə’nasında izah etmişdir. Bu fikri Strabon, Hay Yuli Solin və başqaları da təkrar etmişlər. Albaniya xoronimini kelt dilində alb/alp ‘dağ’, ‘yüksəklik’ mə’nasında da izah etmişlər (B.A.Ulubabyan). A.Yanovski, N.Y.Marr, K.V.Trever, R.M.Maqomedov, Z.İ.Yampolski və başqalarının fikrinə görə, «alban» etnonimi latın mənşəli söz olub «dağlar ölkəsi» deməkdir. Aydın Məmmədov alban, ağvan, Aran sözlərini «parlaq səma» mə’nasında izah etmişdir. Bə’zən avarlara tətbiq edilən halbi (-bi cəm şəkilçisidir) sözü ilə əlaqələndirmişlər.

K.Əliyev ‘alban’ sözünü qədim Xevsur əyalət kahinlərinin (şərqi Gürcüstanda) dilində olan «müqəddəs meşə» mə’nasında alvani sözü ilə müqayisə etmiş, lakin ‘alban’ sözünün bu sözdən olacağını güman etmədiyini bildirmişdir. Q.Qeybullayev əks əlaqənin, yə’ni kahinlərin dilindəki alvani sözünün alban etnonimi ilə əlaqəsinin mümkünlüyünü qeyd etmişdir.(9; 60-61)

Göründüyü kimi, ‘alban’ sözünün mənşəyi müxtəlif şəkildə izah olunmuşdur. Bu sözü hələ XIX əsrdə A.Bakıxanov latın dilindəki ‘alp’ sözü ilə («belıe» v smısle «svobodnıe») əlaqələndirmişdir. K.V.Trever isə bu sözün ‘dağ’, ‘yüksək’ mə’nasında kelt mənşəli ‘alp’ sözü ilə bağlı olduğunu qeyd etməklə yanaşı, Şotlandiyanın adının qədim keltcə «Albaniya» olduğunu və Şotlandiyanın ən dağlıq adalarından birinin ‘Arran’ adlandığını da göstərmişdir. (10; 64) Ə.Dəmirçizadə bu sözün mixi yazılarda ‘al-ban’ şəklində yazıldığını, ‘yuxarı ölkə’, ‘şimal əyalət’, ‘dağlıq’, ‘dağıstan’ mə’nalarında olduğunu və ermənilərin işlətdiyi ‘Ağvan’ sözünün də tamamilə eyni mə’nanı ifadə etdiyini qeyd etmişdir. (12; 19-25)

Son tədqiqatlar albanların türkdilli tayfa olduğunu üzə çıxardığı kimi, alban sözünün türk mənşəli olduğunu, türkcə ‘cəsur’, ‘igid’ mə’nasını daşıyan alp/alb sözündən və -an cəm şəkilçisindən düzəldiyini göstərir. (9; 76) Bu fikri təsdiq edən bir də odur ki, alban sözü həqiqətən ‘al-ban’ şəklində düzəlmiş olsa və ikinci komponent ‘yer’, ‘ölkə’ mə’nasında ban, van sözündən ibarət olsa idi, ‘alban’ sözünə təzədən -iya şəkilçisi artırılmazdı. Y.Yusifov da bu fikrə tərəfdar olaraq yazmışdır: «Son zamanlar «alban» adı barədə irəli sürülmüş yozum daha inandırıcıdır. Bu yozuma görə «alban» adı türk mənşəli etnonim kimi türkmən və qazaxlar tərəfindən işlədilir. Türkmənlərdə «alpan», qazaxlarda isə «alban» etnonimi qalmışdır. Alpan/alban Orta Asiyada müəyyən türkmənşəli tayfaları bildirir. Belə halda «alban» etnonimi qədim türk dillərində ‘cəsur’, ‘igid’ mə’nası daşıyan alp/alb sözü əsasında yaranmışdır. Addakı -an isə mənsubiyyət, yaxud cəm şəkilçisidir. Həmin izaha tam uyğun olaraq ‘alban’ adı ‘cəsurlar’, ‘igidlər’ kimi mə’nalandırılır. Bu fikri antik müəlliflərin albanlara şamil etdikləri «igid’, ‘cəsur’ xarakteristikası da təsdiqləyir». (2;147) «Kitabi-Dədə Qorqud»un dilində işlənmiş Alplar başı Qazana zərb urdı (99) - cümləsindəki alplar başı ifadəsi də yalnız bu mə’nada (‘igidlər başı’, ‘pəhləvanlar başı’) başa düşülür.

Antik mənbələr Alban dövlətinin e.ə. IV əsrdən mövcud olduğunu söyləsə də, Moisey Alban tarixinin albanlara hakim tə’yin edilən Aranla başladığını göstərir: Aran Parfiya çarı Valarşın (Vologezin, 50-76-cı illər) vaxtında Albaniya çarı tə’yin edilmişdir. «Yafəs nəslindən və Sisakan (Sünik) soyundan olan Aran onlara (albanlara - Q.K.) hakim tə’yin olunur... Uti, Girdiman, Tsovd və Qarqar knyazlıqlarında yaşayan xalqlar da həmin Aranın oğullarının nəslindəndir».«Onlar öz ölkələrinə Ağvan (Alban) adını ona görə vermişlər ki, Aranın özünü, yumşaq xasiyyətinə görə, «ağu» («Mehriban») deyə çağırırdılar». (7;208)

Bu son sözlərdə ziddiyyətlə yanaşı, ölkənin adlandırılmasına münasibətdə sadəlövhlük də vardır.

Kalankatuklunun sözlərindən belə başa düşmək olur ki, Alban, Aran və Ağvan sözləri eyni mə’nalıdır (sonuncusu - ağuan erməni tələffüz şəklidir). Lakin tədqiqatçılar çox zaman alban sözünü başqa cür, aran sözünü başqa cür - birincini əksərən ‘yuxarı yer’, ‘dağlıq ərazi’, ikincini ‘aşağı yer’, ‘isti ərazi’, ‘düzən’ mə’nasında izah etmişlər. Bu antonimlik sinonimlikdən necə yarana bilərdi?

Alban sözü tayfa adıdır, etnonim sonralar etnotoponimə çevrilmişdir. Aran sözü şəxs adı olub həm də sonralar toponim kimi işlənmişdir. Çox güman ki, bu mə’na Vologezin qarqarlara, sovdlara, utilərə, girdimanlılara tə’yin etdiyi hökmdar Aranın adından əmələ gəlmişdir. Onun idarə etdiyi ərazi daha çox Kürün sağ və sol sahillərindən ibarət olub indiki aran yerlərini əhatə edirdi. Ola da bilər ki, Aran sözü bu yerlərdə hökmdar Arandan daha əvvəl yaranmış bir toponimdir.

Aran sözünün indi başa düşdüyümüz ‘isti yer’, ‘aşağı düzən’ mə’nasına baxmayaraq, Kalankatuklu düz deyir: alban və aran sözləri eynimə’nalıdır. Alban sözünün əsasında ‘igid’, ‘qəhrəman’ mə’nasında alp sözü durduğu kimi, aran sözünün kökü ər sözü də ‘kişi’, ‘igid’, ‘cəsur’ mə’nasındadır. Sondakı -an cəm şəkilçisidir. Bu ad türk xalqları arasında geniş yayılmışdır. III əsrin hun xaqanlarından birinin adı Eran olmuşdur, XVIII əsr Xivə xanlığına aid sənəddə Aran-Qazi adı vardır və s. (6; 177) Sözün kökü (ər sözü) ulu dildən gələn və əksər dünya dillərində işlənən bir leksemdir, şumer dilində də vardır. Lakin söz türk milli formasındadır.

«Alban dili» ifadəsi daha çox xristianlığın Albaniyada yayılmağa başladığı illərin - Xilafətin işğalına qədərki dövrlərin qaynaqlarında əks olunmuşdur. V əsr erməni müəllifi Koryun Albaniya əhalisini «vəhşi təfəkkürlü, qayğısız və sərt», »şeytan və bütlərə satılmış xalq» adlandırır. (2; 217) Strabon isə Koryundan 500 il əvvəl yazırdı: «Albanlar heyvandarlığa daha çox meyllidir və köçərilərə yaxındırlar... Orada adamlar öz gözəlliyi və boyunun ucalığı ilə fərqlənir, bununla belə, onlar sadəürəklidir, xırdaçı deyillər... Onların çarları da çox gözəldir». (8; 19-21) Amma biz antik dövrün qaynaqlarında ermənilərin və erməni çarlarının neçə xəyanətinin təsvir olunduğunu göstərə bilərik. Roma tarixçisi Tatsit yazırdı ki, ermənilər «əzəldən riyakar xalqdır», «xaindirlər». Bunlar göstərir ki, bu tayfa elə qədim dövrlərdən qonşulara qarşı xəyanət və iftira ilə yaşayıb, məkrli olub. Lakin Koryunun o məkrli münasibətinin içərisində də bizim üçün lazım olan e’tirf vardır: aydın olur ki, albanlar hələ bütpərəstlik dövründə, hələ xristianlığı qəbul etmədikləri, islamın fəaliyyətə başlamadığı dövrdə vahid dili olan xalq idi. Albanların bir qisminin xristianlığı qəbul etmələri, bu zaman «İncil»in və bə’zi başqa xristian dini kitablarının alban dilinə tərcümə edilməsi barədə qaynaqların mə’lumatı da III-V əsrlərdə vahid alban dilinin mövcud olduğunu göstərir.

Yerli və gəlmə tayfalar Azərbaycan dilində dialekt fərqi yaratmalı, şivə izləri qoymalı idilər. Görünür, ölkədə əsas və aparıcı dil Alban (Arran) dili olmuş, sonra gələn tayfalar isə onun zənginləşməsində, inkişafında normativ qaydalar əsasında iştirak etmişdir. Eyni zamanda keçən yüzilliklər ərzində dialekt fərqləri tədricən azalmış, Cənubla əlaqələr möhkəmləndikcə ümumxalq dilinin təşəkkülü sür’ətlənmişdir..

Hələ Makedoniyalı İskəndərin zamanında və sonra da erkən orta əsrlərdə (əvvəl Parfiya, sonra Sasanilər imperiyası tərkibində) Albaniya ərazisi Cənubi Azərbaycanla bir canişinlikdə birləşdirilmişdi. Bu, ümumxalq dilinin təşəkkülü üçün geniş üfüqlər açırdı.