BiRİNCİ BÖLÜm dünya ekonomiSİnde geliŞmeler

2.2.3.2. Mekânsal Gelişme ve Planlama

a) Mevcut durum

2008-2012 döneminde ülke nüfusu toplamda yüzde 5,7 oranında artarken, nüfusu 20 binin üzerindeki yerleşimler itibarıyla şehir nüfusu yüzde 10,5 oranında artmıştır. Böylece şehirleşme oranı yüzde 69,2 seviyesinden yüzde 72,3 seviyesine yükselmiştir.

TABLO II: - Şehirleşmeye İlişkin Gelişmeler (1)

		2008	2009	2010	2011	2012
Nüfus (Bin Kişi)	Türkiye	71 517	72 561	73 722	74 724	75 627
	Şehir	49 515	50 873	52 341	53 631	54 705
	Kır	22 003	21 689	21 382	21 093	20 922
Dağılım (Yüzde)	Şehir	69,2	70,1	71,0	71,8	72,3
	Kır	30,8	29,9	29,0	28,2	27,7
Nüfus Artışı (Binde)	Türkiye	13,2	14,6	16,0	13,6	12,0
	Şehir	39,1	27,4	28,9	24,6	20,0
	Kır	-40,6	-14,3	-14,2	-13,5	-8,1

Kaynak: TÜİK

(1) Nüfusu 20.000’in üzerinde olan yerleşimler şehir kabul edilerek hazırlanmıştır.
6360 sayılı Kanunla büyükşehir belediyelerinin yetki alanı genişletilmiş, büyükşehirlerde kent kır ayrımı ortadan kaldırılmıştır. Kanunun yürürlüğe girmesiyle büyükşehir belediyelerinin hizmet edeceği toplam alan 39 milyon hektara yükselecektir. Büyükşehir belediyesi nüfusunun toplam nüfusa oranı ise 2012 ADNKS verilerine göre yüzde 76,76 olmuştur.

Yükselen gelir ve refah düzeyi, kentleşme oranındaki artış ve şiddetlenen rekabet koşullarının kentsel ekonomilere daha bağımlı hale gelmesi gibi nedenlerle kentlerimizin yaşanabilirlik düzeyinin artırılmasına yönelik politikalar önem kazanmıştır. Onuncu Kalkınma Planında mekânsal gelişme ve planlama münferit bir öncelik alanı olarak yer almıştır.

Bölgesel gelişme politikaları ile mekânsal gelişme arasında uyum ve eşgüdümün güçlendirilmesine ihtiyaç duyulmaktadır. Bölgesel gelişme alanında yürütülen kalkınma çalışmalarının, mali ve teknik destek programlarının, tanıtım destek faaliyetlerinin ve teşviklerin etki doğurması ve verimliliği mekânsal gelişmeyle karşılıklı bağımlılık taşımaktadır.

Planlı mekânsal gelişme ağırlık kazanmış olmakla beraber, planlı yerleşim alanlarında dahi mekân kalitesinin iyileştirilmesi önemini korumaktadır. Yatırım yeri teminini de güçleştiren planlama ve denetim eksikleri, altyapı ve ulaşım sisteminin kapasitesini aşan yoğunluk artışları, arazi kullanım kararı değişiklikleri, karmaşık arazi kullanım yapısı, ortak kullanım alanlarının yetersizliği ile yapılaşmış çevre-doğal çevre uyumsuzluğu mekânsal gelişmeyi olumsuz etkilemektedir. Diğer yandan imar haklarındaki değişikliklerden elde edilen değer artışından kamuya etkili ve yeterli pay alınamaması ortak kullanım alanlarında ciddi kısıtların ortaya çıkmasına neden olmaktadır.

Mekân kalitesinin iyileştirilmesi, şehirlerin yaşanabilirliğinin artırılması, özel nitelik gerektiren planlama çalışmaları ve doğal çevre başta olmak üzere geri kazanılamaz varlıkların korunması bakımından merkezi koordinasyonun, yönlendirmenin, etkin düzenlemenin ve denetimin önemi giderek artmaktadır. Bununla birlikte, alt ölçek mekânsal düzenleme, arsa üretimi ve yapılaşmanın şekillendirilmesi gibi uygulamayla ilgili süreçlerde orta ve uzun vadede yerel düzeyde niteliği ve teknik kapasitesi güçlü kurumsal yapıların rolünün artırılması gerekmektedir.

Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından hazırlık çalışmaları başlatılan mekânsal strateji planlarıyla dengeli arazi kullanım yapısının oluşturulması, ölçülü yapılaşma yoğunluğu ve dokusunun temin edilebilmesi ve yaşanabilir kentsel ve kırsal mekânların oluşturulması için ihtiyaç duyulan ulusal politikaların, hedeflerin, stratejilerin ve kriterlerin belirlenmesi öngörülmektedir.

Program döneminde, 3194 sayılı İmar Kanununun bazı maddelerini değiştiren 6495 sayılı Kanunla uygulamadaki aksaklıkları gidermek ve kanunlar arasındaki uyumu artırmak üzere bazı değişiklikler gerçekleştirilmiş; Planlı Alanlar Tip İmar Yönetmeliğinde de revizyonlar yapılmıştır. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı yeni bir imar kanunu hazırlanmasına yönelik çalışmaları da sürdürmektedir.

İhtisaslaşmış işlevlere dair planlama ihtiyaçları, farklı kurumların plan yapma ve onama yetkisiyle teçhiz edilmesi sonucunu doğurmaktadır. Planlama, yapılaşma ve denetim sürecinde yazılı şeffaf (nesnel) kurallar ile kurumsal kapasite yetersizliği ise belediyelerin uygulamada ulusal politika ve öncelikleri gözetmesi, etkili yönlendirme temin etmesi ve uygulamaların denetlenmesi konularında zorluklar ortaya çıkarmaktadır. Bu kapsamda, plan yapma, onama ve uygulama yetkisi olan merkezi kurum ve kuruluşların planlamaya ilişkin yer seçimi, arazi kullanımı ve yapılaşma gibi temel unsurlarda esasları, usulleri ve standartları bölgesel ve yerel farklılıkları da gözeterek belirlemeleri ve uygulamayı denetlemeleri önem taşımaktadır.

Kamulaştırma, toplulaştırma ve imar uygulamalarının etkililiğini artırmak ve piyasanın daha sağlıklı işlemesini sağlamak üzere objektif ölçütlere dayalı bir gayrimenkul değerleme sisteminin geliştirilmesine ihtiyaç duyulmaktadır. Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü (TKGM) tarafından yürütülen TKGM Modernizasyon Projesi kapsamında pilot uygulama alanı olarak belirlenen Ankara Mamak Belediyesi ve İstanbul Fatih Belediyesi sınırları içerisinde veri toplama ve küme değerleme analiz çalışmaları devam etmektedir. Pilot uygulamaların sonuçları ışığında gayrimenkul değerlemede, idari, teknik ve yasal altyapının oluşturulmasına yönelik çalışmaların başlatılması öngörülmektedir.

Coğrafi bilgi sistemleri (CBS) kullanımı yaygınlaşmaktadır. Türkiye Ulusal Coğrafi Bilgi Sistemi (TUCBS) kurulmasına yönelik olarak kurumların ürettiği mekânsal veriler tespit edilmiş, bu verilerin içerik ve değişim standartları belirlenmiştir. Bu çerçevede, ilgili alanlarda veri üretiminden sorumlu kurumlar tarafından sağlanacak verilerle ilgili uygulama şemaları ve diğer rehber dokümanların hazırlanması ve veri üretimi ve uyumlaştırılması ile ilgili takip mekanizması oluşturulması önem taşımaktadır.

b) Amaç ve Hedefler

Ülkemizin coğrafi koşullarına, kent-kır ayrımına, tarihi, kültürel ve çevresel değerlerine uygun, üst standartlarda yaşanabilir mekânlara kavuşturulması temel amaçtır.

Mevcut yerleşim alanlarının yaşanabilirlik düzeylerinin artırılması ve yeni yapılaşma süreçlerinde daha yüksek standartların sağlanması amacıyla mekânsal planlama sisteminin sadeleştirilmesi, mekânsal gelişmeye yönelik temel strateji ve hedeflerin belirlenmesi, planlamanın ve uygulamanın üst ölçekli strateji, hedef ve kriterleri gözeterek yerinde, katılımcı bir süreçte gerçekleştirilmesinin sağlanması hedeflenmektedir.

Şehirlerimizin yaşlılar, engelliler ve çocuklar öncelikli olmak üzere toplumun tüm kesimleri için daha yaşanılır olması; doğal, kültürel ve tarihi değerlerin korunması ve gelecek nesillere aktarılması sorumluluğu gözetilerek geliştirilmesi hedeflenmektedir.

c) Politika ve Tedbirler

Politika / Tedbir	Sorumlu/ İşbirliği Yapılacak Kuruluşlar	Süre	Yapılacak İşlem ve Açıklama
Mekânsal planlama sistemi merkezin düzenleyici ve denetleyici rol üstleneceği, planlama ve uygulamanın ise yerinde gerçekleştirileceği, ortak karar alma süreçlerini güçlendiren bir yapıya dönüştürülecektir. (Kalkınma Planı p.944)
Ülke ve bölge düzeyinde hazırlanacak Mekânsal Strateji Planlarıyla ilgili araştırma ve hazırlık aşaması tamamlanacaktır.	Çevre ve Şehircilik Bakanlığı (S), Kalkınma Bakanlığı, Bölgesel Gelişme Komitesinde temsil edilen bakanlıklar, Kalkınma Ajansları,	Aralık Sonu	Ulusal ve bölgesel kalkınma planlarının temel öncelikleri ve öngörülerine paralel şekilde hazırlanacak mekânsal strateji planları ile yaşanabilir mekânların oluşturulmasına yönelik genel hedefler belirlenecektir. Bu genel hedefleri gözeterek, bölgesel ve kentsel düzeyde mekânsal gelişmeyi yönlendiren ve mekânsal düzenlemelerde temel esasları, kriterleri; yerinde katılımcı bir süreçle belirleyen stratejik mekânsal planlama sistemi geliştirilecektir.
Plan hazırlama ve onama yetkisi olan tüm kurum ve kuruluşlar tarafından, kendi yetki alanlarında plan yapımında ve uygulamasında dikkate alınacak usul ve esaslar belirlenecektir.	Çevre ve Şehircilik Bakanlığı (S), İlgili Bakanlıklar, Kalkınma Ajansları, Yerel Yönetimler	Aralık Sonu	Planlama sürecinde farklı kurum ve kuruluşların, planlamaya esas olacak yer seçim, arazi kullanım ve yapılaşma kurallarını ulusal ve bölgesel kalkınma hedeflerini gözeterek yazılı hale getirmesi sağlanacaktır.
Kırsal alanda imarlı yapılaşmayı desteklemek üzere gerekli usul ve esaslar belirlenecektir.	Çevre ve Şehircilik Bakanlığı (S), İçişleri Bakanlığı, Kalkınma Bakanlığı, İl Özel İdareleri, Belediyeler, Üniversiteler, STK’lar	Aralık Sonu	Kırsal alan planlama çerçeve mevzuatı oluşturulmasına yönelik çalışmalar yapılacaktır. Kırsal nitelikli alanlarda yerleşme ve yapılaşmayı düzenleyen rehberler hazırlanacaktır.
Detaylı arazi kullanımlarına, mülkiyet düzenlemesine ve uygulamaya ilişkin kararların alt ölçekli planlarla belirlenmesi, bunları yönlendiren üst ölçekli mekânsal planların ise stratejik nitelikte olması sağlanacak; planların amacı, niteliği, kapsamı ve arazi kullanım kararlarındaki belirleyicilik düzeyleri netleştirilecektir. (Kalkınma Planı p.947)
KENTGES Bütünleşik Kentsel Gelişme Stratejisi ve Eylem Planı etkili bir şekilde yürütülecek ve sonuçları izlenecektir.	Çevre ve Şehircilik Bakanlığı (S), Kalkınma Bakanlığı, İçişleri Bakanlığı, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı, Yerel yönetimler	Aralık Sonu	KENTGES eylemleri Bakanlıklardaki yeni yapılanma ve mevzuat değişiklikleri dikkate alınarak güncellenecek ve eylemler arasında önceliklendirme yapılarak etkili bir şekilde yürütülmesi sağlanacaktır.
Kentleşme ve imar konularında hukuki ve idari çerçeveyi güçlendirmek üzere mevzuat çalışmaları tamamlanacaktır.	Çevre ve Şehircilik Bakanlığı(S), Başbakanlık, Kalkınma Bakanlığı, Yerel yönetimler	Aralık Sonu	Kalkınma Planının ortaya koyduğu yaşanabilirlik perspektifi doğrultusunda şehirlerimizin planlı ve sağlıklı bir yapıya kavuşması için arazi kullanımı, fiziki planlama, uygulama ve yapılaşma konularında temel ilkeleri, standartları ve denetim mekanizmasını da içerecek şekilde imar ve şehircilik mevzuatı yenilenecektir.
Yatırım yeri temininde karşılaşılan güçlüklerin giderilmesine yönelik idari düzenlemeler gerçekleştirilecektir.	Çevre ve Şehircilik Bakanlığı (S), Ekonomi Bakanlığı, Kalkınma Bakanlığı, Maliye Bakanlığı, Kalkınma Ajansları	Aralık Sonu	YOİKK bünyesinde faaliyet gösteren Yatırım Yeri Çevre ve İmar İzinleri Teknik Komitesinde; rekabet gücünü destekleyen yer seçimleriyle yatırım arsası üretimi, yatırımcılara planlı, nitelikli sanayi alanlarının sunumu, arazi envanterinin çıkarılması, şeffaf ve ulaşılabilir arazi otomasyon sisteminin oluşturulması ve tahsis süreçlerinin daha etkili ve hızlı yürütülmesi çalışmalarına devam edilecektir.
Ülke genelinde coğrafi nitelikli mekânsal bilgi üreten ve kullanan kuruluşlar arasında birlikte çalışabilirlik esasları hayata geçirilecek; mekânsal planlara ve uygulamalara elektronik altlık oluşturacak bilgilerin öngörülen standartlarda üretilmesi ve paylaşılması sağlanacaktır. (Kalkınma Planı p.952)
Teknolojik gelişmelere uygun, kullanıcı kurum ve sektörlerin ihtiyaçlarına cevap veren, birlikte çalışabilirliğin sağlandığı ulusal CBS altyapısı kurulacaktır.	Çevre ve Şehircilik Bakanlığı (S), İlgili Kamu Kurum ve Kuruluşları, Kalkınma Ajansları, Yerel Yönetimler	Aralık Sonu	İlgili kurumların ürettiği coğrafi verilerin TUCBS standartlarına uygun olarak sunulabilmesi için veri uyumlaştırma ve entegrasyon çalışmaları yapılacaktır.
Yaşlılar, engelliler ve çocuklar öncelikli olmak üzere toplumun farklı kesimleri için yaşanabilirliği artırmayı hedefleyen; fırsat eşitliğini ve hakkaniyeti gözeten mekânsal planlama ve kentsel tasarım uygulamaları hayata geçirilecektir. (Kalkınma Planı p.945)
Şehirlerde farklı kesimlerin ihtiyaçlarına dönük mekânsal planlama ve kentsel tasarım proje çerçevesi ve standartları geliştirilecektir.	Çevre ve Şehircilik Bakanlığı (S), Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı, Belediyeler Birliği, Yerel Yönetimler	Aralık Sonu	Belirli kentsel alanlarda hayata geçirilecek kentsel tasarım uygulamalarıyla engelli, yaşlı ve çocukları gözeten, engelsiz, güvenli ve ferah mekânlar oluşturulacaktır.