BiSMÎllahîrrahmanirrahiM 4 BİRİNCİ mesele 5

FASIL

Bedenden ayrılan ruhun, cennette olduğunu söyleyenler, şu âyeti delil gösterirler: "Eğer o can Allah'a yaklaştıranlardan ise ona, rahatlık, güzel n-zık ve nimet cenneti vardır." ³⁹⁸Allah Teâlâ, ölümle bedenden ayrılan ruhu böyle anlatmıştır. Ayrıca ruhu üç kışıma ayırmıştır. Bunlardan biri nimet cennetinde olan Allah'a yaklaştıran ruhlar. Diğeri, sağ tarafta olanlar. (Amel defteri sağ tarafından verilenler.) Bunların müslüman olduğu doğru­lanmış ve kabir azabından kurtulmuşlardır. Sonuncusu ise yalanlayan, sa­pıtmış ruhlar. Bu ruhlar ise kaynar su içirildikten sona Cahîm cennetine atı­lacaklardır. Diyorlar ki: Bu, kesinlikle ruhun bedenden ayrılmasından son­ra olacaktır. Çünkü Allah Teâlâ sûrenin başında (Vakıa sûresinin başında) bu ruhların kıyamet günü ne halde olacaklarını bildirdikten sonra, Ölümden ve dirilişten sonra ne halde olacaklarım da bildirmiştir.

İleri sürdükleri delil şu âyettir: "Ey mutmain olan nefis! Rabbin senden, sen de O'ndan razı olarak O'na dön. Kullarımın arasına katıl ve cennetime gir." ³⁹⁹ Sahabe ve tabiinden birçokları bu hitabın ruha dünyadan ayrılırken söyleneceğini, ölüm meleğinin de kişiyi bununla müjdeleyeceğini ifade et­miştir. Bu, "ruha kıyamet günü bu hitap yapılacaktır" diyen kişinin sözüne aykırı değildir. Çünkü hitap, hem ölüm anında hem de diriliş anında yapıla­lı. Müjdeleme ile ilgili olarak Yüce Allah şöyle buyurur: "Rabbimız Al-» devip sonra doğru olanların üzerine melekler iner: "Korkmayın, üzül- ^ vaı(iolunan cennetle sevinin" derler." ⁴⁰⁰ Meleklerin bu inişi ölüm !?' kabirde ve dirilirken olur. Ama ahiretle ilgili ilk müjde ölüm anında "Berâ b. Âzib hadisinde, kişinin ruhunu alırken meleğin: "Seni, rahatlık- ffüzel rızıkla (cennet rızkıyla) müjdelerim" dediği yukarıda geçti. ' kinci delilleri, imam Malik'in el-Muvatta'mda İbni Şihâb yoluyla Ab-hman Malik'ten gelen rivayettir. Abdurrahman b.

Ka'b. Malik'den Rasûlullah'm şöyle dediğini nakleder: "Mü'min kişinin ruhu cennet ağacına konmuş bir kuştur. Allah, diriliş günü onu yeni bir ha­ta döndürene kadar orada durur." ⁴⁰¹ Ebû Ömer der ki: "İmam Malik'in bu rivayetinde sözkonusu hadisi Zührî'nin, Abdurrahman b. Ka'b b. Malik'ten duyduğu açıklanmaktadır. Aynı şekilde Yunus da Zuhri'den şöyle dediğini nakleder: Abdurrahman b. Ka'b b. Malik'in, babasından şu hadisi naklettiği­ni duydum. Yine Evzaî'de, Zührî'nin Abdurrahman b. Ka'b'dan duydum de­diğini nakleder: Mulîammed b. Yahya ez-Zühelî bu hadisi, Şuayb b. Ebû Hamza, Zühri'nin kardeşi Muhammed ve Salih b. Keysar'm Zührî yoluyla Abdurrahman b. Ka'b b. Malik ve dedesi Malik'ten rivayet ettiğini ve hadis­teki inkıtâdan dolayı illetli saymış, hadisi münkati kabul etmiştir. ⁴⁰² Salih b. Keysan, İbni Şihâb yoluyla Abdurrahman'dan şunu nakleder: "Bana ulaştı­ğına göre Ka'b b. Malik hadis rivayet ederdi." Zühelî der ki: "Bizim bildiğimiz bu hadisin, Salih'in Şuayb yoluyla Zührî'nin yeğeninden rivayet ettiği hadi­se benzemektedir." Zühelî, bu konuda Malik ve Evzaî'yi haklı bulan diğer muhaddislere karşıdır. Ebû Ömer der ki: "Bu hadisi, Zührî'nin Abdurrah­man b. Ka'b b. Malik yoluyla babasından rivayet ettiği konusunda İmam Ma­lik, Yunus b. Yezid ve Evzaî aynı görüştedirler. Tirmizî ve diğerleri de bunu sahih saymışlardır.

Ebû Ömer der ki: "Muhammed b. Yahya'nın bu sözü bence birşey ifade etmez. Elinde hiçbir delil yoktur. İmam Malik'in, Yunus b. Yezid'in, Evzaî ve Muhammed b. İshak'm ittifak ettikleri görüş daha doğrudur. Bunların gö­rüşlerine, rivayetlerine nefis daha yatkındır. Hafızaları, sağlamlıkları sözkonusu hadiste bunlara karşı olanların hanzalarıyla kıyasîanarnaz." Muhammed Zühelî der ki: Ali b. Medînî'den duydum: "Ka'b'm beş çocuğu var. Bunlar*Abdullah, Ubeydullah, Ma'bed, Abdurrahman ve Muhammed'dir. Zühelî der ki: "Babasının gözü kör olunca, onu gezdiren Abdullah b. Ka'b'dan Zührî hadis duymuştur. Abdurrahman b. Abdullah b. Ka'b'dan da badis duy­muş; Beşîr b. Abdurrahman b. Ka'b'dan da rivayet etmiştir. Abdurrah­man'dan hadis duyduğuna katılmıyorum." Eğer Zührî, İmam Malik'in de ay­nı görüşte olanların dediği gibi Abdurrahman'ın babasından rivayet ettiği hadisi duymuşsa bunda bir anlaşmazlık yoktur. Yok eğer Şuayb ve berabe­rinde olanların dediği gibi Abdurrahman hadisi dedesinden almışsa, bu du­rumda da sözkonusu cennetle, hadis mürseldir, diğer yolla ise mevsûldur. Bunu mevsûl hadis sayanların sayısı mürsel sayanlardan az olmadığına gö­re, her ne kadar Buharî ve Müslim ⁴⁰³ rivayet etmemiş olsalar da hadis sahih hadislerdendir.

Ebû Amr der ki: Rasûlullah'ın: "Mü'mİnin nesemesi" sözünden maksadı burada ruhtur. Rasûlullah'ın aynı hadisi buna delil olur. Buyuruyor ki: "Al­lah, diriliş günü onu (ruhu) bedenine döndürene kadar..." ⁴⁰⁴ Denildi ki: "Neşeme ruhtur, nefis ise bedendir." Bu kelimenin asıl manası insanın zatıdır. Ruha, neşeme denmesinin nedeni Allah en iyisini bilir insan hayatı­nın ruha bağlı olmasıdır. Ruh bedenden ayrılınca, beden yok olur veya yok kabul edilir. Nesemeden maksadın bizzat insan olduğuna Rasûlullah'ın: "Kim mü'min bir nesemeyi (inşam) azat ederse" sözüdür. Bu manada Hz. Ali de: "Taneyi başağından çıkaran, insana da şifa veren..." Şair de der ki:

"İnsanlar üzerlerindeki tozları çırparken hesap gününden korkman ne büyük şeydir." Yani insanlar kıyamet günü kabirlerinden kalkarlark­en senin hesaptan korkman büyük bir şeydir. Halil b. Ahmed der ki: "Neşeme, insan manasınadır." Başka bir sözünde de: "Neşeme, ruh­tur. Nesim ise rüzgârın esmesidir." Rasûlullah'ın kavlindeki lafzının lâm'ı çoğunlukla fetha okunmuştur. Zammeli okunması halinde de aynı manaya gelmekte. Yani yemek ve otlanmak.* Mesela şöyle denir: (cennet meyvelerinden yeyip ağaçları arasında gezersin), yemek ve otlanmak manasına gelir. Mesela arab birine dersin ki: (Bugün ne yedin.) Rebf b. Ziyad, atı şöyle anlatır:

"At sürüleri, ahırlarında yem yememişler ki dişi ve erkek yavru­larına yeterince süt versinler." A'şâ da:

"Çöller, kalkanın sırtı gibi verimsizdir. Hayvanların yediği bitki yap­rakları terslerinden başka, orada birşey yoktur" şeklinde anlatmıştır.

Ben derim ki: Hz. Aişe'nin sözü de buna misal olabilir. Hz. Aişe der ki:

Yani, "Kadınlar zayıf iken henüz et onları kapamamış (çünkü) onlar yalnızca seçkin yemeklerden yiyorlardı."tur. Bu ise nefis ile kalbi gıda ile birbirine bağlayan şeydir.

Rasûlullah'ın şu hadisinin ne manaya geldiği hususunda farklı görüşler ileri sürülmüştür: "Gerek şehidlerden olsunlar gerek şehidlerden olmasın­lar, bütün mü'minlerin ruhları ⁴⁰⁵ eğer cennete girmelerini engelleyecek bü­yük günahları ya da borçları ⁴⁰⁶yoksa, cennette Allah katında bulunurlar. Al­lah'ın affı ve merhameti onlar üzerine olur."

Bu hadisten, şehidlerle, şehid olmayanların birbirinden cennette fark­sız olduklarını çıkarmışlardır.

Ebû Hureyre'den rivayet edilen: "Salih kimselerin ruhları illiyyûndadır. Fâcirlerin ruhları ise cehennem vadisindedir" hadisiyle de mü'min ruhların cennette olacağına delil getirmişlerdir. Buna benzer bir hadis de Abdullah b. Amr'dan rivayet edilmiştir. Ebû Amr der ki: "Bu görüş, sahihliğine dil uzatı-lamayacak bir hadis-i şerife karşıdır. Hadis şudur: "Sizden biri ölünce, sabah akşam kalacağı yer ona gösterilir. Eğer cennet ehlinden ise cennet ehline, yok eğer cehennemliklerden ise cehennemliklerin arasına katılır. Ona denir ki: "Kıyamet günü Allah seni oraya gönderene kadar kalacağın yer burasıdır." ⁴⁰⁷

Kimi âlimler de şöyle der: "Bu hadisin manası yalnızca şehidlerle ilgili­dir. Kur'ân ve sünnet bunu desteklemektedir. Meselâ, âyet-i celîlede: "Allah yolunda öldürülenleri ölüler sanma, hayır onlar Rabbleri katında rızıklan-maktadırlar. Allah'ın fazlıyla kendilerine verdiklerinden sevinçli ola­rak..." ⁴⁰⁸ buyurulmaktadır.

Diğer delillere gelince: "Bakiye b. Muhlid ⁴⁰⁹ yoluyla Ebû Saîd el-Hüdrî'den merfû olarak rivayet edilen şu hadisi şerifi: "Şehidler sabah ak­şam (Rabbleri katında) rızıklandırılırlar. Sonra kalacakları yer arşa asılı kandillerdir." Allah Teâlâ onlara der ki: "Size verdiğim bu nimetten daha bü­yük bir nimet biliyor musunuz?" Onlar da: "Hayır. Ama, Senin yolunda bir daha savaşıp öldürülmemiz için ruhlarımızı bedenlerimize göndermeni ar­zularız" derler. ⁴¹⁰ Râvî bu hadisi Hennad'dan İsmail b. el-Muhtar yoluyla Atiyye'den de rivayet etmiştir.

İbni Abbas'tan gelen hadis şöyle sürer: İbni Abbas der ki: "Rasûlullah (SAV) şöyle buyurmaktadır: Uhud günü öldürülen kardeşlerinizin ruhlarını Allah Teâlâ, yeşil renkli kuşların karınlarına koyar, böylece cennet nehirle­rine uğrar; cennet meyvelerinden yer ve arşın gölgesinde yumuşak altından yapılmış kandillere inerler. Yediklerinin, içtiklerinin ve konuşmalarının ta­dını çıkarınca: "Cihatı bırakmamaları ve harpten yüz çevirmemeleri için şu anda cennette rızıklandığımızı, hayatta olan kardeşlerimize kim ulaştırır" derler. O zaman Yüce Allah (cc): "Sizin bu haberinizi ben ulaştırırım" dedi ve şu âyeti indirdi: "Allah yolunda öldürülenleri sakın ölüler sanma. Hayır, on­lar Rabbleri katında rızıkl anmaktadırlar." ⁴¹¹ Bu hadis Ahmed'in Müsned'i ile Ebû Davud'un es-Sünen'inde vardır.

A'meş'in Abdullah b. Mürre yoluyla Mesrûk'tan rivayet ettiği hadis de böyledir. Mesrûk anlatıyor: Abdullah b. Mes'ûd'a Yüce Allah'ın: "Allah yo­lunda öldürülenleri sakın ölüler sanma. Hayır, onlar Rabbleri katında rızık-îandırılmaktadırlar" âyetinden soruldu da O şöyle dedi: "Aynı şeyi biz de Rasûlullah'a sormuştuk da O şöyle demişti: Mü'minlerin ruhları, cennette dilediği gibi dolaşan, sonra da şu kandillere varan yeşil renkli kuşun kanun­dadırlar. Allah (cc) bunu bildiği için bu ruhlara: "Arzuladığınız başka bir şey var mı?" diye sorar. Ruhlar der ki: "Cennette dilediğimiz gibi dolaştıktan son­ra daha neyi arzulayalım" Bu sual üç defa tekrarlanıp onlar sualden kurtula­mayacaklarını anlayınca: "Ey Rabbimiz, ruhlarımızı bedenlerimize gönder-sen de senin uğrunda bir daha savaşıp öldürülsek" derler. Yüce Allah (cc) cennetle ilgili bir istekleri olmadığını anlayınca onları bırakır." Hadis, Müs­lim'de mevcuttur. ⁴¹²

Ben derim ki: "Enes'ten gelen bir hadiste, Berâ'nın kızı Ümmü Harise bint Sürâke diye bilinen Ümmü'r-Rebî Rasûlullah'a gelerek: "Ey Allah'ın Rasûlü, bana Harise'den haber vermez misin? (Harise, Bedir günü, aldığı si­yah bir ok yarasından Ölmüştü.) Eğer şimdi O cennette ise ne yapayım, sab­rederim. Yok eğer başka bir yerde ise durmadan ağlarım" der. Bunun üzerine Rasûlullah: "Bak Ümmü Harise, O cennettedir. Oğlun ise Firdevs-i â'lâdadır" buyurdu.⁴¹³

Bakiye b. Mühlid yoluyla Yahya b Abd'ül-Hamid'den, o da ibni Uyeyne-jen o da Ubeydullah b. Ebî Yezid'den şu hadis nakledilir: "Ubeydullah, îbni Abb'as'ın şöyle dediğini duyar: Şehidlerin ruhları, yeşil renkli kuşların karnında, cennet meyvalanndan yiyerek dolaşır." ⁴¹⁴

Ma'mer, Katâde'den şunu nakleder: "Bize ulaştığına göre şehidlerin ruhları, beyaz kuş suretinde cennet meyvelerinden yerler."

Ebû Âsim en-Nebil, Sevr b. Yezid'den, o da Halid b. Ma'dân'dan, o da Ab­dullah b. Ömer'den şöyle dediğini nakleder: "Şehidlerin ruhları, sığırcık kuş­larına benzer kuşlar olarak birbirleriyle tanışırlar ve cennet meyvelerinden rızıklanırlar." ⁴¹⁵

Ebû Ömer der ki: "Bütün bu eserler, bu ruhların sadece şehid ruhları ol­duğunu göstermektedir. Anlaşıldığına göre bir kısmı kuş suretinde, bir kıs­mı kuşların karnında, bir kısmı ise yeşil renkli kuşlar gibidir. Allah (cc) en iyisini bilir ya, bana doğru gelen görüş, Ka'b b. Malik'in hadisinde geçen: "Mü'minin ruhu uçan bir kuş gibiüir" hadisine uygun olan kuş gibidir ya da kuş suretinde diyen kimsenin görüşüdür. Çünkü Rasûlullah, ruhların kuşların karnında olacağını bildirmemiştir.

îsâ b. Yunus İbni Mes'ûd'dan gelen hadisi A'meş, Abdullah b. Mürre'den, o da Mesrûk'tan, o da Abdullah'tan: 'Yeşil renkli kuş gibidir" şeklinde riva­yet etmiştir.

Ben derim ki: "Sahih'ül-Müslim'de de: "Şehidlerin ruhları, yeşil renkli kuşların karmlarmdadır" ibaresi geçmektedir. ⁴¹⁶

Ebû Ömer der ki: "Bu yoruma göre Rasûhıllah'm sözü şöyle olmaktadır: Şehid olarak ölen mü'minlerin ruhu, cennet meyvelerinden yiyen kuşlardır."

Ben derim ki: Rasûlullah'tan gelen: "Mü'minin ruhu, cennet meyvelerin­den yiyen kuşlardır" sözüyle: "Sizden biri ölünce, sabah-akşam ona kalacağı yer gösterilir. Eğer cennetliklerden ise cennetliklerin arasına, yok eğer ce­hennemliklerden ise cehennemliklerin arasına katılır" sözü arasında bir tu­tarsızlık yoktur. Bu hitap, yatağında ölen kişiyle, şehidi içine alır. Nitekim:

"Mü'minin ruhu, cennet ağaçlarından yiyen kuşlardır" hadisi de hem mü'mi-ne hem de şehide şamildir. Sabah-akşam kalacağı yer gösterilince, ruhun cennet nehirlerinde dolaşarak, cennet meyvelerinden yiyeceği ortaya çık. maktadır.

Mü'mine hazırlanmış özel yere, eve kişi ancak kıyamet günü girebilir Aynı şekilde şehidler için Allah'ın (cc) hazırladığı evler, köşkler kesinlikle Berzah'ta kaldığı kandillerden farklı yerlerdir. Arşta asılı kandillerden şe­hidler cennette kalacakları evlere, yerlere bakarlar. Hazırlanmış evlere tam giriş, kıyamet günü olacaktır. Ruhların Berzah'ta cennete girmesi ise kıya­mete girmesinden farklıdır,

Şakî kimseler de buna benzer. Ruhlarına, sabah-akşam cehennemdeki kalacakları yer gösterilir. Kıyamet olunca da Berzah'ta gösterilen yerlerine girerler. Dolayısıyla ruhların Berzah'ta cennet nimetlerinden faydalanması ayrı şeydir, kıyamet günü ait oldukları bedenlerle cennete girmeleri ayrı bir şeydir. Yani, yalnızca ruhun Berzah'ta nimet görmesi, diriliş günü bedenle nimet görmesinden ayn bir husustur, Bu nedenle Rasûlullah: "Cennet ağa­cından yer" buyurmuştur. Ama gerçek yemek, içmek, giyinmek, faydalanm-nak kıyamet günü ruhların bedenlerine dönmesinden sonra olacaktır. Bun­dan da anlaşılıyor ki sözkonusu hadisler birbiriyle çelişmemekte, belki de birbirini desteklemektedir.

Şu görüşe gelince: KaVm sadece şehidlerle ilgili rivayet ettiği hadis, laf­zın delaleti dışında kalanları tahsis etmektedir. Yani umum lafzı, ihtiva etti­ği manaların en azına hamletmektedir. Genel mü'minlere nazaran şehidler küçük bir grubu oluşturmaktadır. Bu nedenle Rasûlullah, gerektiği şekilde iman Özelliğini bu küçük gruba vermiş, şehadet özelliğini vermemiştir. Gör­mez misin Mikdâm b. Ma'di keribe hadisinde, şehidlere mahsus hüküm şe­hadet özeliklerinden dolayı verilmiştir. Sözkonusu hadis şöyledir: "Allah (cc) katında şehidin altı özelliği vardır: Önce kanına bedel günahları affedilir, cennette kalacağı yer gösterilir, iman elbisesi giydirilir, hûr-i Iyn'le evlendi­rilir, kabir azabından korunur, büyük korkudan emin olur, hurilerden yet­miş iki kadınla evlendirilir ve akrabasından yetmiş kişiye şefaat etme hakkı tanınır." ⁴¹⁷ Hadisi şerifte Rasûlullah (SAV), şehid için demiştir, mü'min için dememiştir. Kays el-Cüzâmî hadisinde de bu manada "şehidin altı özelliği vardır" buyuruhnustur. Diğer hadisler ve deliller bu mükâfatın şehidlere mahsus olduğuna delalet etmektedir.

İmana karşı verilen mükâfat ise şehid olsun veya olmasın her mü'mini içine alır.

Şehidlerin nzıklandırılması ve ruhlarının cennette olmasıyla ilgili bü­tün naslar, eserler doğrudur ama, başta herkesin kabul ettiği gibi şehid-lerden daha üstün olan sıddıklar olmak üzere diğer mü'min ruhların cennete giremeyeceğine delil olmaz. Bu durumda onlara şöyle demek lazımdır "Peki sıddıklann ruhları hakkında ne dersiniz? Cennette mi yoksa başka bir yerde mi?" Eğer cennette olduğunu söylüyorlarsa ki zaten bundan başkasını söyniezler nasları sadece şehidlerin ruhları için mükâfatın sözkonusu olmadığı açığa çıkar. Eğer cennette değildir, diyorlarsa seçkin sahabilerden

Ebû Bekir es-Sıddîk'ın, Ubey b. KaVın, Abdullah b. Mes'ûd'un, Ebû Derdâ' Huzeyfe b. Yeman'ın ve diğerlerinin ruhlarının cennete olmadığını,âne şehidlerin ruhlarının ise cennette olduğunu söylüyorlar demektirki bu görüşün sakatlığı ortadadır.

' Eğer denirse ki, bu hüküm, sadece şehidlere mahsus ise, bütün bu nas-larda özellikle şehidlerin anılmasına neden nedir? Ben derim ki, burada şe-hadetin değerine ve derecesinin yüksekliğine işaret vardır. Bu ise sadece şe­hidlere mahsustur. Dolayısıyla onlara hakettikleri mükâfatı vermek gere­kir. Berzah'ta, görecekleri nimet yataklarında ölen diğer ölülere nazaran da­ha fazladır. Ama yatağında ölen kişi, şehidlerden daha yüksek bir mertebede ise diğerlerinin tadamayacağı ona mahsus bir nimet vardır demektir.

Allah Teâlâ'nın şehidlerin ruhlarını yeşil renkli kuşları karınlarında kılması da bunu gösterir. Çünkü bunlar Allah yolunda savaşırken vücutları düşmanlarca parçalanmış, Yüce Allah da bu bedene bedel olarak Berzah'tan kıyamete kadar içinde kalacağı daha güzel bedenler vermiştir. Öyleyse veri­len bu bedenlerle nimetleri tatmak, sadece ruhlarla nimet tatmaktan daha zevklidir. İşte bu nedenle mü'min kişinin ruhu kuş suretindedir ya da kuş gi­bidir; şehidin ruhu ise kuşun kanundadır. Her iki hadîsin lafızlannı düşün. "Mü'minin ruhu, kuştur." Şehid olanla olmayan burada müşterektir. Şehidle ilgili olan şudur: "O, kuşun kanundadır." Şehid kimsenin ruhu kuşun kar­nında olunca onun kuş olduğu anlaşılmış olur. —Allah'ın salat ve selamı, ke-lamı'nı bir bir kabul edip, Allah'tan geldiğine inananların üzerlerine ol­sun.— Hadislerin böyle birleştirilmesi, Ebû Ömer'in birleştirmesinden ve "onlann (şehidlerin) ruhlan, yeşil kuşlar gibidir" diye rivayet eden kimsenin rivayetini tercih etmesinden daha iyidir. Yani "O, yeşil kuş gibidir" ve "yeşil kuşlann kannlanndadır" hadislerinden her ikisi de doğrudur, haktır. ⁴¹⁸