Blogumuzu ziyarYt etmYyi unutmayın: utopiaderslik blogspot com

Makroiqtisadiyyat ьзьn iki cьr vYziyyYt xasdır

Yüklə 15,57 Mb.

səhifə	18/43
tarix	21.11.2018
ölçüsü	15,57 Mb.
	#84324

1 ... 14 15 16 17 18 19 20 21 ... 43

_{Makroiqtisadiyyat ьзьn iki cьr vYziyyYt xasdır:}

_{Tarazlıq vYziyyYti, bu halda cYmiyyYtdY istehsal vY istehlak (tYklif vY tYlYb) tarazlı olur. İstehsalın inkişafı fasilYsiz olur.}
_{Qeyri-tarazlıq vYziyyYti – bu halda cYmiyyYt miqyasında istehsalla istehlak arasında tarazlıq pozulur vY bцhran baş verir. Qeyri-tarazlıq olduqda sabitlik pozulur vY bu цz ifadYsini istehsalın hYcmindY, qiymYtlYrin sYviyyYsindY, iş qabiliyyYtli Yhalinin mYşğulluğunda, mYnfYYt normasında, faiz normasında vY s. tapır. Tarazlıq vYziyyYtindYn bu cьr kYnarlaşmalar bцhranla nYticYlYnir.}

_{Bцhran nYdir? iqtisadi bцhran – bu tYsYrrьfat sistemindY tarazlığın ciddi surYtdY pozulmasıdır ki, istehsalla bazarın YlaqYsi tez-tez kYsilir. Bu da bьtцvlьkdY iqtisadi sistemin fYaliyyYtindY disbalans yaradır.}

_{Bцhranlar cьrbYcьr olur. Ancaq onları ьз Ysasa gцrY tYsniflYşdirmYk olar.}

_{TYsYrrьfat sistemindY tarazlığın pozulma miqyasına gцrY:}
_{Ьmumi bцhran – bu bьtьn milli tYsYrrьfatı bьrьyьr.}
_{QismYn bцhran – bir sferanı, yaxud bir sahYni YhatY edir. MYsYlYn, maliyyY bцhranı. Bu zaman dцvlYt maliyyYsi pozulur, bьdcY kYsiri artır. Pul-kredit bцhranı – pul-kredit sistemini sarsıdır. Bank krediti azalır, YmanYtзilYr YmanYtlYrini bankdan gцtьrьr, pul зatızmazlığı yaranır vY s.}
_{İqtisadiyyatda mьntYzYm olaraq tarazlıq pozulur:}
_{Bцhranlar dцvrь olaraq tYkrar olunur – bu tsiklik bцhran da adlanır.}
_{Aralıq bцhranlar – mьYyyYn mYrhYlYdY proses kYsilir, az mьddYtli olur, kYskin olmur.}
_{SahYlYr ьzrY bцhran – xalq tYsYrrьfatının bir vY bir neзY sahYsini YhatY edir.}
_{Aqrar bцhran- kYnd tYsYrrьfatını YhatY edYn bцhrandır.}
_{Struktur bцhranı – xalq tYsYrrьfatının sahYlYri arasında YlaqYlYr pozulur.}
_{TYkrar istehsal proporsiyalarının pozulması xarakterinY gцrY:}
_{İfrat istehsal bцhranı – daha зox mYhsul istehsal olunur, ancaq satılmır.}
_{Qıtlıq bцhranı – mYhsul az istehsal olunur, зatışmır.}

_{Bцhran iqtisadi tsiklin fazalarından biridir. Bir bцhrandan digYr bцhranadYk olan dцvr istehsal tsikli adlanır. İqtisadi tsikl bir-birini YvYz edYn fazalardan ibarYtdir. Klassik kapitalizm dцvrьndY iqtisadi tsiklin 4 fazası qeyd olunur: bцhran, durğunluq (depressiya), canlanma vY yьksYliş. Bunlar ifrat istehsal bцhranının fazalarıdır.}

_{Bцhran (enmY) fazasında istehsalın artımı dayanır vY aşağı dьşьr. Bu hYddYn зox YmtYYlrin istehsalı ilY bağlıdır. Firmalar istehsal etdiklYri mYhsulları sata bilmirlYr, firmaların kьtlYvi şYkildY mьflislYşmYsi baş verir. ЏmYk haqqı azalır vY işsizlik artır. Kredit YlaqYlYri pozulur, qiymYtli kağızlar bazarında hYrcmYrclik yaranır, sYhmlYrin kursu dьşьr. Sahibkarların yaranan borcları цdYmYk ьзьn pula olan tYlYbi artır.}

_{2.Bцhranın ardınca durğunluq (depressiya) fazası başlanır. İstehsalın dьşmYsi prosesi dayanır, bununla birlikdY qiymYtlYr dьşьr. TYdriclY YmtYY ehtiyatı azalır, tYlYb az olduğundan sYrbYst pul kapitalı artır, bank faizi minimum sYviyyYyY dьşьr. TYklifin tYlYbi ьstYlYmYyi tYdriclY azalır vY onların tarazlığı yaranır. Bu andan bцhrandan зıxmaq ьзьn tYbii şYrait yaranır.}

_{İstehsal vasitYlYrinin qiymYtlYrinin dьşmYsi vY kreditin ucuzlaşması yeni kapital yığımına, geniş tYkrar istehsalın yeni texniki baza ьzYrindY bYrpa olunmasına imkan yaradır.}

_{3. Canlanma – bu istehsalın bцhrandan YvvYlki sYviyyYdY genişlYndirilmYsi demYkdir. ЏmtYY ehtiyatı bazarın tYlYbini fasilYsiz tYmin etmYk sYviyyYsindY mьYyyYn edilir. Alıcılıq qabiliyyYti artdıqca qiymYtlYr dY tYdriclY yьksYlir. İşsizlik azalır, pul kapitalına olan tYlYb artır, faiz dYrYcYsi yьksYlir.}

_{4. Canlanmanın ardınca yьksYliş fazası başlayır (ing. bum) – bu dцvrdY mYhsul buraxılışı bцhrandan YvvYlki sYviyyYni цtьb keзir. NYticYdY işsizlik xeyli azalır. TYlYb artdığına gцrY qiymYtlYr yьksYlir. İstehsalın gYlirlik sYviyyYsi artır. KreditY olan tYlYb artır vY bununla da bank faiz norması da yьksYlir.}

_{İqtisadi bцhranlar klassik kapitalizm dцvrьndY, ilk dYfY 1825-ci ildY İngiltYrYdY baş vermişdir. Bundan sonra dцvrь olaraq hYr 8-12 ildYn bir tYkrar olunmuşdir. İstehsalın tsiklik inkişafının sYbYblYri nYdir?}

_{TYlYblY tYklifin nisbYtinin pozulması.}
_{MYnfYYt YldY etmYk vY onu artırmaq naminY sahibkarlar istehsalı daim genişlYndirir, tYlYb isY nYzYrY alınmır, nYticYdY mYhsul artıqlığı yaranır.}

_{Bцhranın dağıdıcı vY sağlamlaşdırıcı tYrYflYri vardır. Dağıdıcı tYrYf – tonlarla mYhsul mYhv edilir. Зoxsaylı firmalar mьflis olub sıradan зıxır vY s. Sağlamlaşdırıcı tYrYf –durğunluq dцvrьndY yaranmış vYziyyYtdYn зıxmaq ьзьn Ysas kapital tYzYlYnir vY mYhsul ucuz başa gYlir, istehsal mYnfYYtli olur vY istehsalın daha yьksYk sYviyyYsinY зatmaq ьзьn şYrait yaranır.}

_{DemYli, klassik kapitalizm dцvrьndY tsiklik inkişafın kortYbii mexanizmi fYaliyyYt gцstYrir, iqtisadiyyat bu mexanizmlY tYnzimlYnir.}

_{Ancaq 1929 – 1933-cь illYrdY baş vermiş dьnya bцhranı zamanı kortYbii tYnzimlYnmY mexanizmi aciz qaldı. O vaxtdan etibarYn milli iqtisadiyyatın tsiklik inkişafında yeni xьsusiyyYtlYr ьzY зıxdı. Bu iki amillY bağlıdır:}

_{Birinci amil – XX Ysrin ikinci yarısından etibarYn ETİ-nin ictimai mYhsulun tYkrar istehsalına gьclь tYsir gцstYrmYsidir. ETİ-nin tYsiri altında bцhranların hYrYkYti dYyişir vY onun yeni nцvlYri meydana gYlir. Elm tutumlu sahYlYr davamlı oldu (mikroelektronika, robotqayırma vY s.). DigYr tYrYfdYn dY ETİ struktur bцhranlarına sYbYb oldu (sYnayenin kцmьr, toxuculuq, metallurgiya kimi sahYlYrindY).}

_{ETİ – Ysas kapitalın dцvriyyY sьrYtini artırdı, onu daha mьasir texnika ilY YvYzlYmYyY imkan verdi vY bцhranlar tez-tez, 5-6 ildYn bir tYkrar olunmağa başladı.}

_{İkinci amil – DцvlYtin iqtisadi artım prosesinY fYal mьdaxilY etmYsidir. MYqsYd bцhranın dağıdıcı tYsirini azaltmaq vY iqtisadiyyatın sabit inkişafına nail olmaqdır. DцvlYtin iqtisadi proseslYrY mьdaxilYsi nYticYsindY bцhranların dağıdıcı tYsiri azaldı.}

_{İqtisadi tsikl enmY vY qalxmalarla xarakterizY olunur vY bazar iqtisadiyyatı şYraitindY qanunauyğun bir haldır. 1929-1933-cь illYr bцhranı dьnya iqtisadiyyatına bцyьk zYrbY vurdu. 1974-1975-ci illYrdY olmuş bцhran istehsalın kYskin aşağı dьşmYsinY sYbYb oldu.}

_{AzYrbaycan da daxil olmaqla SSRİ-dY 80-ci illYrin sonlarından başlayaraq istehsalın sYviyyYsi 1995-ci ilY olan dцvrYdYk fasilYsiz olaraq aşağı dьşmYyY başladı vY iqtisadiyyat bцhran vYziyyYtindY oldu. 1996-cı ildYn başlayaraq YvvYl dьşmYnin qarşısı alındı vY iqtisadiyyatda artım prosesi baş vermYyY başladı.}

_{HYr bir цlkY зalışır ki, onun iqtisadiyyatı makroiqtisadiyyat sYviyyYsindY tarazlı olsun. Makroiqtisadi tarazlıq iqtisadiyyatın bьtьn sahYlYrindY, ilk nцvbYdY dY tYlYb vY tYklif arasında tarazlığın olmasını nYzYrdY tutur. Bunun ьзьn dY bir-birilY bağlı olan YmYk, YmtYY vY kapital bazarlarında tYlYblY tYklif arasında tarazlıq olmalıdır.}

_{CYmiyyYt miqyasında isY ilk nцvbYdY gYlirlYr vY xYrclYr arasında tarazlıq olmalıdır. CYmiyyYtin mYcmu tYlYbi ilY mYcmu tYklifi arasında uyğunluq olmasa tYlYbatlar цdYnilmYz. Bunun ьзьn dY istehsal olunmuş ЬDM (tYklif) istifadY olunmuş ЬDM-Y (tYlYbY) uyğun olmalıdır.}

_{BelY bir sual ortaya зıxır: gцrYsYn bazar mexanizmi tarazlığı tYmin etmYyY qadirdirmi?}

_{Klassik vY neoklassik nYzYriyyYlYrY gцrY bazar mexanizmi avtomatik olaraq tarazlığı tYmin edir. Keynsзi tYlim Ysaslandırır ki, bazar mexanizmi iqtisadi tarazlığı tYmin etmir vY buna gцrY dY dцvlYt iqtisadi proseslYrY fYal mьdaxilY etmYlidir. Bunun ьзьn dцvlYt цzьnьn bьdcY-vergi vY pul-kredit mexanizmindYn, siyasYtindYn istifadY etmYlidir.}

_{DemYk olar ki, klassiklYrdYn vY neoklassiklYrdYn (A.Smit, D.Rikardo, B.Sey, A.Marşall, A.Piqu vY b.) heз biri makroiqtisadi kateqoriyaları, geniş miqyasda цz tYdqiqatlarına cYlb etmYmişlYr. Onlar YsasYn mikroiqtisadi tYhlillY mYşğul olsalar da bьtцvlьkdY bazar sisteminin fYaliyyYtdY olduğunu nYzYrY alırdılar. Onlar ьmumi iqtisadi tarazlıq modelini, azad rYqabYt şYraitindY, qısa bir dцvr ьзьn nYzYrdYn keзirirdilYr. Bu modelin Ysası kimi Sey qanununa istinad edirdi. Bu qanuna gцrY «HYr bir tYklif цzьnY uyğun tYlYb yaradır». ЏmtYYlYr satılıb pula зevrilYn kimi dY tYlYb yaranır. ЏldY olunmuş gYlir o andan da, YmtYY vY xidmYtlYrin alınmasına sYrf olunur. DemYli, bьtьn YmtYYlYr satılır vY istehsal ьзьn tYlYb yaranır vY s. DemYli, heз bir bцhran ola bilmYz.}

_{Reallıqda isY YldY olunmuş gYlirin bir hissYsi şYxsi yığıma gedir. DemYli, tYklif olunan mYhsulun hamısı satılmır vY tarazlıq pozulur. Bunu hiss edYn klassik nYzYriyyYзilYr ьmumi iqtisadi tarazlıq nYzYriyyYsini irYli sьrdьlYr. Bu nYzYriyyYyY gцrY tam mYşğulluq şYraitindY gYlir vY xYrclYrin tarazlığı avtomatik olaraq tYmin edilir. BelY ki, 1. faiz dYrYcYlYri investisiya vYsaitinY olan tYlYblY tYklifi tarazlayır; 2. зevik YmYk haqqı YmYk bazarında tYlYblY tYklifi tarazlaşdırır; 3. зevik (dYyişkYn) qiymYtlYr isY bazarı «tYmizlYyir» vY demYli uzun dцvr ьзьn ifrat istehsal ola bilmYz. TYdavьldY artıq pulun olması isY ancaq nominal kYmiyyYtlYrY tYsir gцstYrY bilYr. Klassik nYzYriyyYyY gцrY bazar mexanizmi bьtьn cYmiyyYt miqyasında pozulmuş proporsiyaları цzь dьzYldir vY dцvlYtin bu proseslYrY qarışması lazım deyildir.}

_{XX Ysrin 29-33-cь illYrindY baş vermiş dağıdıcı bцhran Yksini sьbut etdi – bazar mexanizmi avtomatik olaraq iqtisadi proseslYri tYnzim etmYyY qadir deyil vY dцvlYtin iqtisadiyyatı tYnzimlYmY fYaliyyYti zYruridir. Bu Keynsin vY KeynзilYrin Ysas tezislYridir. KeynsY gцrY:}

_{MYcmu tYklif mYcmu tYlYbi mьYyyYn etmir, YksinY mYcmu tYlYb mYcmu tYklifi mьYyyYn edir.}
_{KeynsY gцrY YmYk haqqı vY qiymYtlYr tam зevikliyY, dYyişkYnliyY malik deyillYr.}
_{Faiz dYrYcYsi investisiyaların vY şYxsi yığımın hYcmini tarazlaşdırmır.}
_{İqtisadiyyatda tam mYşğulluq avtomatik olaraq YldY olunmur.}

_{Bunlara gцrY dцvlYt iqtisadi proseslYrY mьdaxilY edib onu tYnzimlYmYlidir.}

_{C.Keynsin «MYşğulluq, faiz vY pulun ьmumi nYzYriyyYsi» adlı YsYrindY makroiqtisadi sYviyyYdY iqtisadiyyatın tarazlı inkişafının nYzYri Ysaslarını işlYyib hazırlayır vY YmYli fYaliyyYt ьзьn konkret tцvsiyYlYr verir.}

_{İqtisadзılar ona зalışırlar ki, istehsal vY istehlak arasında mцvcud olan bYrabYrsizlik, yYni pozulmuş nisbYtlYr bYrpa olunsun. DemYli, mYcmu tYlYblY mYcmu tYklif tarazlı oslun, iqtisadiyyat stabil inkişaf etsin.}

_{§3. İqtisadi artım: mahiyyYti vY amillYri. İqtisadi artımın tiplYri.}

_İ_qtisadi_art_ı_m_ı_n_dцvlYt_tYnzimi_.
_{İstYnilYn цlkYnin qarşısına qoyduğu uzun mьddYtli vYzifYlYrdYn biri uzun dцvr ьзьn iqtisadi artıma nail olmaq, onun stabil vY optimal tempinin saxlanılmasını stimullaşdırmaqdır.}

_İ_qtisadi_art_ı_m_n_Y_dir_v_Y_onu_hans_ı_amill_Y_rl_Y_stimulla_ş_d_ı_rmaq_olar_?_iqtisadi_art_ı_ma_dair_müxt_Y_lif_n_Y_z_Y_riyy_Y_l_Y_r_v_Y_müxt_Y_lif_modell_Y_r_i_ş_l_Y_nib_haz_ı_rlanm_ı_ş_d_ı_r_._Burada_m_Y_qs_Y_d_bütövlükd_Y_c_Y_miyy_Y_tin_artan_t_Y_l_Y_batlar_ı_n_ı_fasil_Y_siz_öd_Y_m_Y_k_üçün_laz_ı_m_olan_q_Y_d_Y_r_m_Y_hsulun_istehsal_ı_na_nail_olmaqd_ı_r_._İ_stehsal_edilmi_ş_milli_m_Y_hsul_c_Y_miyy_Y_tin_h_Y_m_istehsal_v_Y_h_Y_m_d_Y_qeyri_-_istehsal_ehtiyaclar_ı_n_ı_n_öd_Y_nilm_Y_sin_Y_s_Y_rf_olunur_._M_Y_hsulun_art_ı_m_ı_h_Y_r_iki_istiqam_Y_td_Y_olan_ehtiyaclar_ı_n_öd_Y_nilm_Y_sin_Y_kifay_Y_t_etm_Y_lidir_._Bunun_üçün_istehsal_geni_ş_miqyasda_t_Y_krar_olunmal_ı_d_ı_r_,_y_Y_ni_geni_ş_t_Y_krar_istehsal_ba_ş_verm_Y_lidir_._İ_qtisadi_art_ı_m_ı_n_Y_n_sad_Y_t_Y_rifi_real_ifad_Y_d_Y₍_{inflyasiyadan}_t_Y_mizl_Y_nmi_ş₎_ÜDM₍_yaxud_ÜMM₎_hesablanmas_ı_il_Y_ba_ğ_l_ı_d_ı_r_.

_{İqtisadi artım – nYzYrdYn keçirilYn dövrdY, real ÜDM (yaxud ÜMM) nisbi olaraq dYyişmYsidir, yYni onun artmasıdır. İqtisadi artım tempi real ÜDM-in artım sürYtinY (tempinY) uyğun olaraq faizlY hesablanır. BelY ki, ÜDM-in artım tempi = nYzYrdYn keçirilYn dövrdYki real ÜDM-dYn YvvYlki dövrdYki real ÜDM-i çıxıb, YvvYlki dövrdYki real ÜDM-Y bölüb 100 %-Y vururuq.}

_{İqtisadi artım göstYricisi müsbYt dY ola bilYr, mYnfi dY, «0» da. MYsYlYn, iqtisadiyyatda böhran olduqda artım sürYti aşağı düşür vY «0» nöqtYsinY çata bilir. 90-cı illYrin YvvYllYrindY AzYrbaycanda iqtisadiyyatının inkişaf templYri aşağı düşmüşdür. Yalnız 1996-cı ildYn başlayaraq artım hiss olunmağa başlamışdır.}

_{İqtisadiyyatda baş verYn artım templYrini dYqiq sYciyyYlYndirmYk üçün real ÜDM-in Yhalinin hYr nYfYrinY düşYn payının artımı göstYricisindYn istifadY edilir. Bu göstYrici ölkY iqtisadiyyatının vYziyyYtini daha düzgün Yks etdirir. Ancaq bu göstYrici dY bütün hallarda etibarlı sayılmır. MYsYlYn, ölüm halları artdığı halda hYr nYfYrY düşYn pay da arta bilYr. Buna görY dY iqtisadiyyatın vYziyyYtini sYciyyYlYndirYn müxtYlif göstYricilYrdYn istifadY olunur.}

_{İqtisadi artıma tYsir edYn aşağıdakı amillYr Ysas rol oynayır. Bu amillYrY üç aspektdY baxmaq olar: 1) mütlYq (kYmiyyYtcY); 2) nisbi (keyfiyyYtcY); 3) funksional asılılıq cYhYtdYn, yYni bu amillYrlY istehsalın hYcminin dinamikası arasındakı funksional asılılıq.}

_{Mikroiqtisadi sYviyyYdY mYhsulun istehsalı vY artımı istehsal amillYrinin qarşılıqlı tYsiri sayYsindY baş verir. Burada kYmiyyYtcY dYyişiklik olur. İstYnilYn istehsal amilinin artımı mYhsulun kYmiyyYtini artırır (10 hektar YvYzinY 15 hektar sahY becYrilYrsY, mYhsul artar). Bu ekstensiv tYkrar istehsal tipidir, ekstensiv artımdır.}

_{KeyfiyyYt tYrYfdYn yanaşdıqda – burada istehsal amillYrindY baş verYn keyfiyyYt dYyişikliyi xarakterizY edilir. Bunun üçün nisbi göstYricilYrdYn istifadY edilir vY iqtisadi artımın amili müYyyYnlYşdirilir. Bunlara aiddir: 1) YmYyin mYhsuldarlığı; 2) kapitalın mYhsuldarlığı; 3) torpağın mYhsuldarlığı (tYbii resursların). Bu göstYricilYr iqtisadi artımı keyfiyyYt cYhYtdYn sYciyyYlYndirir.}

_{Qeyd etmYk lazımdır ki, istehsal amillYrini kYmiyyYtcY artırmadan da onların keyfiyyYti hesabına artıma nail olmaq mümkündür. Bu intensiv iqtisadi artım adlanır vY ekstensiv artımdan daha faydalıdır. İstehsal amillYrinin mYhsuldarlığının son hYddi nY qYdYr çox olarsa, onların faydası da bir o qYdYr çox olar.}

_{İqtisadi artıma tYsir edYn xarici amillYrdYn biri texniki tYrYqqidir. Texniki tYrYqqinin iqtisadi artıma tYsiri birbaşa deyil, dolayısı ilY tYsir edir. TT – istehsal amillYrindY kYmiyyYt vY keyfiyyYt dYyişikliklYrinY sYbYb olur. BelY ki, daha mükYmmYl texnikanın istehsala tYtbiqi istehsal amillYrindYn qYnaYtlY istifadY etmYyY imkan verir, bu isY artıma sYbYb olur, istehsalın müsbYt artım tempi yaranır. Bu ona görY olur ki, resursların mYhsuldarlığı yüksYlir, keyfiyyYti isY yaxşılaşır. İstehsal amillYrindYn sYmYrYli istifadY olunması isY ÜDM-in artmasına imkan yaradır. BelYliklY, TT-nin nYticYsindY intensiv iqtisadi artım baş verir.}

_{HYr bir istehsal amilinin özü dY ayrılıqda iqtisadi artıma tYsir göstYrir. Texniki tYrYqqi YmYk mYhsuldarlığının yüksYlmYsinY tYsir edir ki, bu da iqtisadi artıma sYbYb olur.}

_{Elmi biliklYrin artması, insanın tYcrübYsi dY iqtisadi artıma sYbYb olur.}

_{İdarYetmY bacarığı, istehsalın elmi tYşkili dY, yeniliklYrin istehsala tYtbiqi dY iqtisadi artıma sYbYb olur. Bunlara nail olmaq üçün isY insan kapitalının formalaşmasına investisiya qoymaq lazımdır.}

_{sas kapitala investisiya qoymaqla onun strukturu vY keyfiyyYtinin yaxşılaşdırılmasına nail olmaqla iqtisadi artıma tYsir göstYrmYk olar.}

_{§4. mYk resursları vY mYşğulluq. İşsizliyin formaları.}

_{AzYrbaycanda işsizlik problemi}
_{Hazırda respublikamızda mцvcud olan Yn mьhьm sosial-iqtisadi problemlYrdYn biri dY cYmiyyYt miqyasında iş qabiliyyYtli Yhali ilY onlar ьзьn iş yerlYrinin sayı arasında tarazlığa nail olmaqdır. Bu sahYdY nisbYtin pozulması ya işsizliyin yaranmasına yaxud da artıq iş yerlYrinin boş qalmasına sYbYb olur. Bu cьr halların qarşısını almaq ьзьn YmYk resurslarına olan tYlYbat vY iş qьvvYsinin sayı haqqında statistik uзot aparılır. Ancaq bьtьn cYmiyyYt miqyasında onların sayını tam mьYyyYn etmYk зox da asan iş deyildir.}

_Müasir_dövrd_Y_Y_m_Y_kl_Y_m_Y_ş_ğ_ul_olmaq_a_ş_a_ğı_dak_ı_prinsipl_Y_r_Y_Y_saslan_ı_r_:

_{1.MYşğulluğun seçilmYsi azadlığı (azad seçim). Bu azadlıq konstitusiya ilY müYyyYn olunur (maddY 35).}

_{2. MYhsuldar mYşğulluq – hYr kYs öz qabiliyyYtinY, ixtisasına, peşYsinY uyğun sahYlYrdY çalışıb öz YmYyinY uyğun gYlir YldY etmYlidir. HYr kYs özünY uyğun olan işlY tYmin olunsa bu mYşğulluq üçün çox zYruridir.}

_{3. Tam mYşğulluq. Konstitusiya ilY YmYk hüququ verilir vY işsizlikdYn müdafiY olunmaq hüququ vardır.}

_{4.MYşğulluğun qanunvericiliklY tYnzimlYnmYsi.}

_{Böhranlarla bağlı işsizliyin olmasını artıq göstYrdik. Bu iqtisadi tsiklY bağlıdır vY böhran zamanı yaranır. XX Ysrin ikinci yarısından etibarYn mYşğulluq problemi kYskinlYşdi vY xroniki hal aldı. Bununla bağlı bütün inkişaf etmiş ölkYlYr işsizliyin qarşısını almaq vY mYşğulluğu tYmin etmYklY bağlı tYdbirlYr görmYyY başladı. Hazırda bizim ölkYmizdY dY bu istiqamYtdY dövlYt sYviyyYsindY işlYr görülür. Prezident AzYrbaycanda 600 min iş yeri açmağa söz vermişdir vY sözünY YmYl edYrYk 2007-ci ilin YrzindY 620 min iş yerinin açılmasına nail olmuşdur.}

_{MYşğul kimY deyilir? İşsiz kimY? Bu suallara cavab üçün BeynYlxalq mYk TYşkilatının mYslYhYt gördüyü meyarlardan istifadY olunur.}

_{İlk olaraq ölkYnin bütün Yhalisi iki hissYyY bölünür:}

_{1. İqtisadi cYhYtdYn fYal olmayan Yhali – buraya ölkYnin iş qüvvYsi tYrkibinY daxil olmayan Yhalisi daxildir. Onlara aiddir: gündüz oxuyan şagird vY tYlYbYlYr; pensiyaçılar; ev tYsYrrüfatı ilY mYşğul olanlar (uşaq vY xYstYyY baxanlar da daxil olmaqla); iş axtarmaqla mYşğul olanlar; işY ehtiyacı olmayanlar (gYlir mYnbYyindYn asılı olmayaraq).}

_2._İ_qtisadi_cYhYtdYn_fYal_Yhali₍_QYrb_YdYbiyyat_ı_nda_–_«_cYmiyyYtin_mYcmu_i_ş_qьvvYsi_{» -}_bu_,_Yhalinin_цz_i_ş_qьvvYsini_tYklif_edYn_hissYsidir_).

_{Џhalinin iqtisadi fYallıq sYviyyYsi aşağıdakı kimi mьYyyYn edilir:}

_Џ_S_-_F₀

_İ_F_{= . 100%}

_Џ_S
_İ_F_-_iqtisadi_fYal_Yhalinin_say_ı_;

_Џ_S_-_Yhalinin_say_ı_;

_F₀_-_iqtisadi_fYal_olmayan_Yhali_.
_{İqtisadi fYal Yhali iki qrupa bцlьnьr:}

_{A. MYşğul olanlar – 16 yaş vY ondan зox olan (kiзik yaşda olanlar da), hansı ki:}

_{muzdla işlYyir vY haqq alır (tam vY natamam işlYyYnlYr);}
_{ailY mьYssisYsindY YmYk haqqı almadan зalışır;}
_{muzdla işlYmir, mьstYqil olaraq цzьnь işlY tYmin edir (işY gцtьrYn, цz mьYssisYsinin rYhbYri, fYrdi Ysasda işlYyYnlYr) ;}
_{mьvYqqYti olaraq işdY olmayanlar (xYstYliyY gцrY, xYstYyY qulluq edir, tYhsil, tYdris mYzuniyyYti, YmYk haqqı saxlanılmadan mYzuniyyYt, qismYn YmYk haqqı saxlanılmaqla mYzuniyyYt vY s.).}

_{B. İşsizlYr – 16 yaş vY зox olan şYxslYr:}

_{gYlir gYtirYn işi yoxdur;}
_{iş axtarmaqla mYşğuldur;}
_{işY gцtьrьlmYyY hazır olanlar;}
_{gцndYriş ьzrY oxuyanlar – işlYdiyi sahY ьzrY.}

_{MYşğul olan (M) vY işsizlYrin mьqayisYsi yolu ilY işsizliyin sYviyyYsi mьYyyYn edilir.}

_{İşsizliyin sYviyyYsi (İs) – İqtisadi fYal Yhalinin (İf) sayında işsizlYrin xьsusi зYkisini ifadY edir. Formulu belYdir:}

_%

_{İnkişaf etmiş цlkYlYrdY işsizliyin sYviyyYsi artmağa meyllidir. MYsYlYn, ABŞ-da 60-cı illYrdY işsizliyin sYviyyYsi 5 %, 1995-ci ildY 5,6 %, İtaliyada 5 %, 1995-ci ildY 11,1 % olmuşdur. AzYrbaycanda da işsizliyin sYviyyYsi yьksYkdir.}

_{İşsizliyin sYbYblYri vY nцvlYri. İşsizliyin sYbYblYri mьxtYlifdir. Uzun dцvr YrzindY mцvcud olmuş YdYbiyyatda işsizliin nцvlYri mьxtYlif cьr adlandırılmış vY izah edilmişdir. MYsYlYn, cari işsзizlik, gizli işsizlik, durğun işsizlik, texnoloji işsizlik, struktur işsizlik.}

_{Mьasir YdYbiyyatda işsizliyin aşağıdakı nцvlYri gцstYrilir vY sYbYblYri dY mьxtYlif cьr izah olunur. Bunlar: Friksion işsizlik - kцnьllь vY qısamьddYtli olur; Struktur işsizlik – nisbYtYn uzun mьddYtli olur; MYcburi işsizlik – ixtisasın dYyişmYsi ilY bağlıdır; tsiklik işsizlik – iqtisadiyyatda enmYlYr vY bцhran zamanı baş verir. Eyni zamanda tYbii işsizlik, onun sYviyyYsi dY цyrYnilir. Friksion vY struktur işsizliyin olmasına tYbii hal kimi baxılır. Bir зox iqtisadзılar tYbii işsizliyi inflyasiyanı yьksYltmYyYn işsizlik kimi sYciyyYlYndirirlYr. 1929-1933-cь il bцhranlarından sonra ABŞ-da vY digYr цlkYlYrdY işsizliklY mьbarizY, Yhalinin mYşğulluğunu tYmin etmYk dцvlYtin Yn mьhьm vYzifYsi hesab olunur. Ancaq heз bir цlkYdY tam mYşğulluğa nail olunmadı.}

_{TYbii işsizliyY friksion vY struktur işsizliyin cYmi kimi baxan bir зox QYrb iqtisadзıları tYbii işsizliyin sYviyyYsini hesablamağa зalışırlar. İşsizliyin tYbii sYviyyYsi 5,5 – 6 % hYddindY mьYyyYn edilir vY normal sayılır.}

_{İşsizlik YmYk resurslarının, iqtisadi potensialın itkisi demYkdir. ABŞ iqtisadзısı Artur Ayken işsizliklY mYhsul itkisi arasındakı asılılığı riyazi yolla hesablamağa vY itkini mьYyyYn etmYyY sYy edir. Bu asılılıq Oyken qanunu adlandırılır. O, gцstYrir ki, işsizlik tYbii sYviyyYdYn 1 % yьksYk olduqda, işsizliklY bağlı mYhsul itkisi 2,5 %-Y зatır. MYlum olur ki, işsizliyin artması milyardlarla dollar mYhsul itkisinY sYbYb olur.}

_{Artıq XX Ysrin 70-ci illYrindYn başlayaraq QYrb dцvlYtlYri mYşğulluq siyasYti yeridir vY zYhmYtkeşlYrin iqtisadi tYhlьkYsizliyini tYmin etmYk tYdbirlYri gцrьr. Bunun ьзьn dцvlYt aşağıdakı tYdbirlYri hYyata keзirir:}

_{1. KьtlYvi işsizlik dцvrьndY qanunvericilik qaydasında iş gьnь vY iş hYftYsinin uzunluğunu mьYyyYn edir, onu qısaldır;}

_{2. MьYssisYlYrdY iş yerlYrinin bцlьnmYsini «mYslYhYt» gцrьr (işзilYr arasında);}

_{3. DцvlYt bцlmYsindY işзilYri vaxtından YvvYl pensiyaya gцndYrir (2-3 il YvvYl);}

_{4. Yeni iş yerlYri yaradır vY yol tikmYk vY s. kimi ictimai işlYri tYşkil edir;}

_{5. ЦlkYyY xaricdYn gYlYnlYrin qarşısını alır vY цlkYdY olan xarici vYtYndaşları цlkYdYn зıxarır vY s.}

_{İşsizliklY mYşğul olan tYşkilatlardan biri YmYk birjalarıdır. ЏmYk birjaları işsizlYrin vY iş axtaranların uзotunu aparır, onları boş iş yerlYrinY gцndYrir. Ancaq onların gцndYrişi mYcburi xarakter daşımır.}

_{ZYhmYtkeşlYrin iqtisadi tYhlьkYsizliyi vasitYlYrindYn biri dY işsizliyY gцrY sığorta fondudur ki, işsizlYrY maddi yardım edir. Bu fond işlYyYnlYrin hesabına yaradılır vY ancaq işsizlYrin bir hissYsinY зatır. Onun verilmY mьddYti vY miqdarı mьxtYlif цlkYlYrdY mьxtYlifdir. MYsYlYn, ABŞ-da YmYk haqqının 60-80 %-i, 3-12 ay YrzindY, Fransada gьndY 40 frank, YlavY olaraq YmYk haqının 42 %-i, İngiltYrYdY sutkada 28,5 f.st.}

_{AzYrbaycanda da işsiz Yhalinin mьdafiYsi ilY bağlı tYdbirlYr gцrьlьr:}

_{ЏmYk yarmarkaları tYşkil olunur;}
_{MYşğulluq mYrkYzlYri fYaliyyYt gцstYrir;}
_{İşsiz qaldığı mьddYtdY mьYyyYn maddi yardımlar edilir;}
_{İctimai işlYr tYşkil olunur – yollar зYkilir, yaşıllıq idarYsi vasitYsilY iş verilir.}
_{Regionlarda yeni iş yerlYri aзılır vY s.}

_Bütün_bunlar_i_ş_l_Y_m_Y_k_qabiliyy_Y_ti_olan_Y_halini_i_ş_l_Y_t_Y_min_etm_Y_y_Y_yön_Y_ldilmi_ş_t_Y_dbirl_Y_rdir_.

Yüklə 15,57 Mb.

Dostları ilə paylaş:

1 ... 14 15 16 17 18 19 20 21 ... 43