Blogumuzu ziyarYt etmYyi unutmayın: utopiaderslik blogspot com

Yüklə 15,57 Mb.

səhifə	34/43
tarix	21.11.2018
ölçüsü	15,57 Mb.
	#84324

1 ... 30 31 32 33 34 35 36 37 ... 43

_{Hazırda Yks qloballaşma tYrYfdarı olan цlkYlYrin sayı artmışdır. Bunu hYmin цlkYlYrin цz цlkYsinY, xalqına, milli sYrvYtlYrinY, milli iqtisadiyyatına vY gYlYcYk inkişaf strategiyasına bцyьk hцrmYt hissinin tYcYssьmь kimi qiymYtlYndirmYk olar.}

_Az_Y_rbaycan_ı_n_dünya_birliyind_Y_öz_mövqeyini_daim_art_ı_rmas_ı_,_onun_dünyan_ı_n₁₃₅_ölk_Y_si_il_Y_h_Y_rt_Y_r_Y_fli_Y_laq_Y_l_Y_rinin_geni_ş_l_Y_nm_Y_si_,_çoxsayl_ı_Beyn_Y_lxalq_maliyy_Y_qurumlar_ı_n_ı_n_v_Y_t_Y_ş_kilatlar_ı_n_ı_n_üzvü_olmas_ı_iqtisadi_qloballa_ş_ma_prosesind_Y_i_ş_tirak_ı_n_ı_n_bariz_nümun_Y_sidir_.

_{BÖLM 5. KEÇİD DÖVRÜ V MİLLİ İQTİSADİYYAT}

_{XYIII FSİL}

_{AzYrbaycanın keçid dövrü iqtisadiyyatı vY onun formalaşdırılması}
_{1. Keçid dövrünün zYruriliyi vY mahiyyYti}

_{2. Keçid dövrü iqtisadiyyatının mYzmunu vY Ysas cYhYtlYri}

_{3. Keçid dövrü iqtisadiyyatının çoxukladlı xarakteri vY qanunauyğunluqları}

_{4. Keçid dövrü iqtisadi münasibYtlYr sistemi, tYsYrrüfat}

_{mexanizmi vY ziddiyyYtlYri}

_{5. AzYrbaycanın keçid dövrü iqtisadiyyatı: mYzmunu qarşıda duran vYzifYlYr}

_{vY formalaşmasında dövlYtin rolu.}
_{§ 1. Keçid dövrünün mahiyyYti vY zYruriliyi}

_{İnsan cYmiyyYti meydana gYldiyi vaxtdan etibarYn tYdriclY inkişaf edir. İnkişafın bir mYrhYlYsindYn digYrinY keçir, cYmiyyYtin bir forması başqa, daha mütYrYqqi forması ilY YvYz olunur. Bu zaman cYmiyyYtin mYhsuldar qüvvYlYri inkişaf etdikcY mövcud sosial-iqtisadi münasibYtlYr sistemi dY dYyişir vY yenilYri ilY YvYz olunur. Bu dYyişikliklYr prosesi hYm tYdriclY, tYkamül yolu ilY, hYm dY sıçrayışla, inqilabi yolla baş verir. İqtisadi münasibYtlYr sisteminin Ysasında xüsusi mülkiyyYtin durduğu cYmiyyYtlYrin birinin digYrini YvYz etmYsi tYkamül yolu ilY baş verir. Buna misal olaraq, feodalizmdYn kapitalizmY keçilmYsi prosesini gostYrmYk olar. HYr iki cYmiyyYt xüsusi mülkiyyYtY Ysaslanır vY bu da imkan verirdi ki, kapitalist tYsYrrüfat formaları, kapitalist münasibYtlYri feodalizmin içYrilYrindY yaransın vY feodal tYsYrrüfat formaları ilY yanaşı mövcud olsun. HYr iki tYsYrrüfat formasının eyni vaxta mövcud olduğu bir şYraitdY iqtisadiyyat qarışıq iqtisadiyyat kimi fYaliyyYt göstYrsY dY getdikcY feodal münasibYtlYri sistemi zYiflYyir, kapitalist münasibYtlYri sistemi genişlYnYrYk hakim uklad forması alır. BelY bir şYraitdY iqtisadiyyat keçid vYziyyYtindY olur vY tYdriclY kapitalist tYsYrrüfat formasına keçid baş verir vY yeni iqtisadi sistem bYrqYrar olur. Keçid vYziyyYtindY olan iqtisadiyyatı iqtisadçı alimlYr “Keçid iqtisadiyyatı” adlandırırlar.}

_{Keçid iqtisadiyyatına eyni bir iqtisadi sistemin daxilindY baş verYn keçid prosesini dY misal göstYrmYk olar. BelY bir keçid vYziyyYti azad rYqabYtY Ysaslanan bazar iqtisadiyyatından inhisarçılığın üstünlük tYşkil etdiyi iqtisadi sistemY keçidlY bağlı olaraq yaranmışdır. Eyni sistem daxilindY keçid vYziyyYti kapitalizm sistemin Ysaslarının eyni olaraq qaldığı bir şYraitdY yaranır.}

_{FeodalizmdYn kapitalizmY, bir iqtisadi sistemdYn digYrinY keçidin nY zaman başlandığını vY nY zaman başa çatdığını söylYmYk çYtindir vY burada xüsusi keçid dövrünün olmasından söhbYt ola bilmYz (bYzi ölkYlYrdY bu keçid prosesi bir neçY 100 il davam etmişdir).}

_{sası müxtYlif olan iqtisadi sistemli cYmiyyYtlYrin birinin digYrini YvYz etmYsi sıçrayışla, inqilabi yolla baş verir vY bu zaman köhnY cYmiyyYtin sosial-iqtisadi münasibYtlYri yenilYri ilY YvYz olunur. Buna misal olaraq Rusiyada kapitalizmdYn sosializmY keçilmYsi prosesini göstYrmYk olar. 1917-ci il çevrilişi ilY başlayan bu proses 30-cu illYrin ortalarında başa çatdı. 15-20 ili YhatY edYn bu dövr xüsusi “Keçid dövrü” adlandırılır.}

_{XX Ysrin sonlarında ŞYrqi Avropa sosialist ölkYlYrindY vY xüsusilY dY SSRİ-dY baş verYn Ysaslı dYyişikliklYrin nYticYsindY, 70 il YrzindY mövcud olmuş, SovetlYrY mYxsus sosial-iqtisadi münasibYtlYr sistemi dağılmış vY onu YvYz edYcYk bazar iqtisadiyyatına, kapitalist iqtisadiyyatına keçid prosesi başlanmışdır. Bu prosesin başa çatması yYqin ki, 25-30 il çYkYcYkdir. Bu dövr YrzindY fYaliyyYtdY olan iqtisadiyyat keçid xarakterlidir vY onu «keçid dövrü iqtisadiyyatı» adlandırmaq olar. BelY bir iqtisadiyyatın nY zamana qYdYr mövcud olub, fYaliyyYt göstYrYcYyini YvvYlcYdYn söylYmYk mümkün deyildir.}

_{Keçid xarakterli iqtisadiyyatlar üçün ümumi olan cYhYt onların hamısında hYm köhnY vY hYm dY yeni yaranmaqda olan cYmiyyYtin tYsYrrüfat formalarının mövcud olub fYaliyyYt göstYrmYsidir.}

_{Qeyd etmYk lazımdır ki, «Keçid dövrü iqtisadiyyatı» vY onun ayrı-ayrı problemlYrinin öyrYnilmYsi yeni mYsYlY deyildir. AzYrbaycanın yeni reallıqları şYraitindY keçid dövrü iqtisadiyyatı mYsYlYlYri, onun qarşısında duran vYzifYlYrin düzgün müYyyYn edilmYsi vY yerinY yetirilmYsi yolları, üsul vY vasitYlYrinin nYzYri olaraq hazırlanması vY YmYli olaraq hYyata keçirilmYsi baxımından çox lazımdır. Reallıq bundan ibarYtdir ki, AzYrbaycan özünün keçid dövrünü yaşayır. Bu dövr YrzindY onun yerinY yetirmYli olacağı strateji vYzifY özünün müstYqil milli iqtisadiyyatına yaratmaqdır. BelY bir vYzifYni hYyata keçirmYk üçün başlıca vasitY kimi bazar iqtisadiyyatı seçilmişdir. Bu iqtisadi sistemY birdYn-birY keçmYk mümkün olmadığı üçün xüsusi keçid dövrü obyektiv zYrurYt olmuşdur (AzYrbaycanın keçid dövrü iqtisadiyyatı haqqında sonrakı paraqrafda Ytraflı danışılacaq).}

_{Keçid dövrünün zYruriliyi hYm dY onunla bağlıdır ki, bir-birinY tamamilY Yks olan iqtisadi sistemlYr arasında kYskin mübarizY keçid dövrü şYraitindY baş verir. MYhz mövcud sistemin transformasiyası, ona xas olan münasibYtlYr sisteminin köklü surYtdY dYyişdirilmYsi, yeni iqtisadi sistemin yaradılması vY tam şYkildY formalaşdırılması kimi çYtin vYzifYlYr keçid dövrü YrzindY yerinY yetirilmYlidir. Bunun üçün dağılmaqda olan iqtisadi sistemin Ysası kimi ona xas olan mülkiyyYt tipi dYyişdirilmYli, mülkiyyYt çoxnövlüyü Ysasında yeni tYsYrrüfat formaları yaradılmalı, idarYetmY mexanizmi vY strukturları yenidYn qurulmalı, bölgü münasibYtlYri, maliyyY, bank sistemlYri yeni Ysaslar üzYrindY formalaşdırılmalı, yeni tip xarici iqtisadi YlaqYlYr qurulmalıdır vY Yn başlıcası isY yaradılmaqda olan sistemdY fYaliyyYt göstYrYcYk yeni tYfYkkürlü insanlar formalaşdırmaq lazımdır. Bütün bunlar üçün vaxt, xüsusi bir keçid dövrünün olması tYlYb olunur.}

_{Keçid dövrü köklü fYrqlYri olan bir sosial-iqtisadi sistemdYn başqa sistemY qYdYm qoyulduğu andan başlayır vY bu keçid prosesinin başa çatdığı vaxta qYdYr olan bir dövrü YhatY edir. Bu dövrün YhatY etdiyi vaxt keçid dövrünü yaşamış bütün ölkYlYr üçün eyni ola bilmYz. Onun müddYti keçid dövrünü yaşayan ölkYlYrin sosial-iqtisadi sistemindYn, sosial-siyasi vYziyyYtdYn, xarici amillYrin tYsiri dYrYcYsindYn vY keçmYli olduğu iqtisadi sistemin xarakteri vY mürYkkYbliyindYn, ölkYnin iqtisadiyyatının inkişaf sYviyyYsindYn vY s. asılıdır. Bütün bu sYbYbdYn dY keçid dövrü YrzindY hYlli zYruri olan problemlYr vY vYzifYlYr dY müxtYlif olur.}

_{§ 2. Keçid dövrü iqtisadiyyatının mYzmunu vY Ysas cYhYtlYri}
_{Keçid dövrünün iqtisadiyyatı keçid xarakterli olub bir iqtisadi sistemdYn digYrinY keçid vYziyyYtindY olan iqtisadiyyatdır. Bu iqtisadiyyat hYm özündYn YvvYlki vY hYm dY keçilmYsi zYruri olan yeni münasibYtlYrin bYzi xüsusiyyYtlYrini özündY birlYşdirir. Keçid dövrünün iqtisadiyyatı Ysaslı dYyişikliklYr edilmYsi sayYsindY mümkün olur vY bütün sahYlYri YhatY edir. İqtisadiyyat sahYsindY bu dYyişiklik ilk növbYdY mülkiyyYt münasibYtlYrindY baş verir vY nYticYdY keçid iqtisadiyyatının formalaşması üçün zYruri olan mülkiyyYt formaları vY onların Ysasında isY müxtYlif xarakterli vY istiqamYtli tYsYrrüfat formaları yaranır. Yaranmış tYsYrrüfat formalarına uyğun olan vY onların fYaliyyYtini tYnzimlYyYn tYsYrrüfat mexanizmi vY idarYetmY formaları yaranır. İqtisadi münasibYtlYr sisteminin digYr struktur halqalarında da köhnYlYri yenilYri ilY YvYz olunur. Bu zaman hYm qanunu vY hYm dY qeyri-qanuni yollarla Ysas iqtisadi münasibYtlYr sistemi dYyişdirilir. NYticYdY YvvYlki iqtisadi sistemdYn mahiyyYtcY fYrqli olan yeni bir iqtisadi sistem formalaşır. Lakin bu hYlY keçilmYsi nYzYrdY tutulan yeni iqtisadi sistem deyildir. Bu YvvYlki sistemi YvYz edYn keçid dövrünY xas olan iqtisadiyyatdır ki, onun da öz mYzmunu, xarakterik xüsusiyyYtlYri, münasibYtlYr sistemi, strukturu vY özünY uyğun olan idarYetmY, tYnzimlYnmY mexanizmlYri vardır.}

_{Keçid dövrü iqtisadiyyatı keçid xarakterli olduğuna görY uzun ömürlü olmur vY gec-tez, tYkamül yolu ilY öz yerini qurulması mYqsYd kimi qarşıya qoyulmuş iqtisadi sistemY vermYlidir. Buna görY dY köhnY iqtisadi sistemin Ysaslarının dağılması ilY yanaşı yeni iqtisadi sistemin Ysaslarının yaradılması prosesi dY gedir. Bu heç dY «mövcud sistemin Ysaslarının yenidYn qurulması» demYk deyildir. NYzYrY almaq lazımdır ki, köhnY sistemi tamamilY dağılır, yeni sistemin Ysasları isY keçid dövrü iqtisadiyyatı Ysasında yenidYn qurulur. Buna görY dY ilk növbYdY keçid dövrü iqtisadiyyatı formalaşdırılmalıdır. Ancaq bunun üçün keçid dövrü iqtisadiyyatının mYzmunu, xarakteri, tYsYrrüfat formaları, tYsYrrüfat mexanizmi, idarYetmY sistemlYri haqqında biliyY malik olmaq lazımdır.}

_{Keçid dövrü iqtisadiyyatına “öz zYmini olmayan” bir sistem kimi baxmaq olmaz vY Ysası olmayan iqtisadi sistemin mövcudluğu ağla sığmazdır. Keçid dövrü iqtisadiyyatının Ysasını çoxmülkiyyYtlik tYşkil edir vY onun da Ysasında müxtYlif tYsYrrüfat formaları yaranır. Bu tYsYrrüfat formaları arasında ikitYrYfli vY çoxtYrYfli YlaqYlYrin yaranması ilY münasibYtlYr sistemi formalaşır vY keçid dövrünün iqtisadi sisteminin mYzmununa daxil olur. Bu tYsYrrüfat formalarının hYr biri nisbi müstYqil olub, fYaliyyYt göstYrsYlYr dY bir-biri ilY iqtisadi YlaqY tellYri vasitYsi ilY bağlı olub vahid keçid dövrü iqtisadiyyatını tYşkil edirlYr. Mövcud tYsYrrüfat formalarının hamısı eyni bir dövlYtin hüquqi qanunları ilY tYnzim olunur, dövlYt büdcYsi ilY bağlıdırlar vY vahid pul sistemindYn istifadY edirlYr.}

_{Çox mühüm cYhYtlYrdYn biri dY keçid dövrü iqtisadiyyatının mYzmununa (strukturuna) daxil olan hYr bir tYsYrrüfat formasının tam formalaşmamış vahid milli bazarın subyekti kimi fYaliyyYt göstYrmYsidir. Buna görY dY hYr bir tYsYrrüfat forması az da olsa bazarın tYnzimlYyici mexanizminin tYsirinY mYruz qalır, yYni bazar mexanizmi ilY tYnzim olunur.}

_{Keçid dövrü iqtisadiyyatı keçid xarakterli olsa da, müYyyYn mYnada tYkrar istehsal olunur onun tYkrar istehsalı çoxukladlıq Ysasında baş verir vY bu zaman aparıcı tYsYrrüfat formaları Ysas rol oynayır. Burada tYkrar istehsal keçid dövrünün uzunömürlü olmasına deyil, yeni iqtisadi sistemin Ysaslarının yaradılmasına xidmYt edir. Keçid dövründY dY ÜMM (ÜDM) vY milli gYlir yaranır, bölüşdürülür, mübadilY mYrhYlYsindYn keçir vY istehlak olunur vY lYng dY olsa iqtisadiyyatda artım baş verir. Bunu keçid dövrünü yaşayan ölkYlYrin, o cümlYdYn dY AzYrbaycanın timsalında görmYk olar. MYsYlYn, Respublikanın istehsalında yaranmış gerilYmY hallarının qarşısı alınmış, ölkYdY iqtisadi sabitlik tYmin olunmuşdur. 1996-ci ildYn başlayaraq ÜDM ilbYil artmağa başlamışdır. Bununla belY keçid dövrü iqtisadiyyatına sabit inkişaf edYn bir iqtisadiyyat kimi baxmaq olmaz vY ona qeyri-sabit inkişaf xasdır ki, bu da onun xarakterik cYhYtlYrindYn biridir.}
_{§ 3. Keçid dövrü iqtisadiyyatının çoxukladlı xarakteri vY qanunauyğunluqları}

_{Keçid dövrü iqtisadiyyatının başlıca xüsusiyyYtlYrindYn biri dY onun çoxukladlı olmasıdır. İqtisadi YdYbiyyatlarda uklad anlayışı cürbYcür mYnalandırılır. Ancaq Ysas fikirlYr bundan ibarYtdir ki, uklad «xüsusi iqtisadi münasibYt tipidir», «istehsal münasibYtlYrinin ... ilkin tYzahürlYrindYndir» , «uklad tYsYrrüfat formasıdır» vY s.}

_{Uklad hYmişY başqa münasibYtlYrlY yanaşı olur vY müYyyYn münasibYt tipi olduğuna görY konkret tYsYrrüfat forması ilY bağlıdır vY bu mYnada demYk olar ki, uklad eyni vaxda yanaşı, mövcud olub fYaliyyYt göstYrYn müxtYlif mYzmunlu tYsYrrüfat formalarıdır. HYr bir ukladın öz mYzmunu, mYqsYdi, mYnafeyi vY maddi-texniki Ysası vardır. HYr bir uklad nisbi müstYqil olsa da, keçid dövrü iqtisadiyyatının vY ümumiyyYtlY keçid xarakterli iqtisadiyyatların ünsürü kimi çıxış edir.}

_{BYzi müYlliflYrin fikrincY, hYtta inkişaf etmiş iqtisadi sistemlYrdY dY ukladlar mövcuddur. Bu mYsYlY üzYrindY Ytraflı dayanmayaraq onu qeyd etmYk lazımdır ki, ukladların mövcudluğu keçid vYziyyYtlYri ilY bağlıdır vY onların bYzilYri köhnY iqtisadi sistemlY bağlı olduğu üçün tYdriclY yox olub sıradan çıxırlar, bYzilYri keçilmYsi nYzYrdY tutulan iqtisadi sistemin Ysas ünsürlYri kimi inkişaf edib yeni iqtisadi sistemi formalaşdırırlar, digYrlYri isY Ysas tYsYrrüfat formaları ilY yanaşı inkişaf edib yaranmaqda olan yeni qarışıq iqtisadiyyatın ünsürlYrinY çevrilir vY uklad vYziyyYtindYn çıxırlar. Çoxukladlıq isY keçid dövrü iqtisadiyyatının xüsusiyyYtidir vY onu sYciyyYlYndirYn Ysas cYhYtlYrdYn biridir.}

_{BelYliklY, çoxukladlıq keçid dövrü, keçid xarakterli iqtisadiyyatlar üçün sYciyyYvi olan cürbYcür mülkiyyYt formaları Ysasında yaranıb yanaşı fYaliyyYt göstYrYn müxtYlif mYzmunlu vY mYqsYdli tYsYrrüfatların mövcudluq formasıdır. HYr bir uklad iqtisadiyyatın pozulmuş strukturunda yeri olan tYsYrrüfat forması kimi çıxış edir vY keçid dövrü iqtisadiyyatının formalaşmasında özlYrinY mYxsus rol oynayırlar. Keçid dövrü iqtisadiyyatı şYraitindY bütün ölkYlYrdY ukladların sayı vY tYrkibi eyni olmur. Lakin onların hamısı üçün xarakterik olan aşağıdakı ukladları göstYrmYk olar:}

_{1. İqtisadiyyatın dövlYt bölmYsini YhatY edYn dövlYt ukladı. Keçid dövrünün ilkin çağlarında bu ukladın payı çox olur, çünki bir çox aparıcı sahYlYr dövlYtin mülkiyyYtindY olur;}

_{2. Xırda YmtYY istehsalı ukladı. Bu sYnYtkarların, kustarların, aqrar bölmYdY fYrdi istehsal fYaliyyYti ilY mYşğul olan istehsalçıların tYsYrrüfatını YhatY edir vY bunlar bazar üçün YmtYY istehsalçılarıdır;}

_{3. Xüsusi tYsYrrüfat ukladı. Bu xüsusi sahibkarlığa Ysaslanan, xüsusi mülkiyyYt vY muzdlu YmYk bazasında fYaliyyYt göstYrYn istehsal vY xidmYt sferalarını YhatY edYn tYsYrrüfat formasıdır;}

_{4. Kooperativ uklad. Bu kooperasiya üzvlYrinin mülkiyyYt payından yaranmış, birgY mülkiyyYtY vY onların birgY fYaliyyYtinY Ysaslanan tYsYrrüfat formasıdır;}

_{5. DövlYt kapitalizm ukladı. Bu uklad keçid dövrü dövlYti ilY xarici kapital sahiblYri arasında yaranan iqtisadi münasibYtlYr Ysasında formalaşır. DövlYt özünün keçid dövrü iqtisadiyyatı problemlYrini hYll etmYk mYqsYdilY xarici kapitalı ölkY iqtisadiyyatına cYlb etmYk formasından istifadY edir.}

_{HYr bir ölkY keçmYk istYdiyi iqtisadi sistemin Ysaslarını keçid dövründY yaradır vY yaratdığı tYsYrrüfat formaları ilk dövrlYrdY uklad xarakterindY olur vY tYdriclY inkişaf edYrYk Ysas formaya çevrilir.}

_{Çoxukladlı iqtisadiyyat özünün spesfik qanunauyğunluqları ilY fYrqlYnYn bir iqtisadi sistemdir: vvYla, bu iqtisadi sistemi tYnzim edYn vahid tYsYrrüfat mexanizmi olmur; İkincisi, bu iqtisadi sistemdY fYaliyyYt göstYrYn tYsYrrüfat formaları inkişafa müxtYlif meyillidirlYr; Üçünjüsü, bu iqtisadi sistem qısaömürlüdür, uzun dövr üçün öz-özünü tam tYkrar istehsal etmYk mexanizminY malik deyildir. TYkrar istehsal gYlYcYyY istiqamYtli olan tYsYrrüfat formaları çYrçivYsindY baş verir; Dördüncüsü, keçid dövrü iqtisadiyyatı güclü dövlYt tYnziminY ehtiyacı olan bir iqtisadiyyatdır. DövlYt bu iqtisadi sistemi formalaşdırmalıdır ki, yeninin Ysasları onun içYrisindY yaransın vY inkişaf edib möhkYmlYnsin; Beşincisi, keçid dövrü iqtisadiyyatında mürYkkYb iqtisadi münasibYtlYr dYsti fYaliyyYt göstYrir.}

_{§ 4. Keçid dövrü iqtisadi münasibYtlYr sistemi, tYsYrrüfat}

_{mexanizmi vY ziddiyyYtlYri}

_{Keçid dövrü iqtisadiyyatı üçün sYciyyYvi olan münasibYtlYr sistemi yaranır. MülkiyyYt çoxnövlülüyü münasibYtlYrin çoxtYrYfli olmasını zYruri edir. Bu münasibYtlYrY aiddir: mülkiyyYtin müxtYlif formaları Ysasında yaranmış müxtYlif tYsYrrüfatlar arasındakı (müxtYlif sYviyyYli) münasibYtlYr; dövlYtlY müxtYlif tYsYrrüfat formaları arasındakı münasibYtlYr; inhisarçılığın mövcud olması ilY yaranan münasibYtlYr; YmtYY-pul münasibYtlYrinin inkişafı ilY bağlı fYaliyyYtY başlayan bazar strukturları arasındakı münasibYtlYr. Keçid dövrünün iqtisadi sistemi müxtYlif, cürbYcür sYviyyYli mexanizmlYrlY idarY olunur.}

_{Keçid dövrü iqtisadiyyatının idarYetmY mexanizmlYri hYm mürYkkYb, hYm dY ziddiyYtlidir. Buraya bazar mexanizminin ünsürlYri, dövlYt tYnzimi mexanizmi, fYrdi fYaliyyYt, natural istehsala mYxsus mexanizmlYr, keçmiş iqtisadi sistemY mYxsus mexanizm, plan mexanizmi, inhisarlara mYxsus mexanizmlYr, yeni iqtisadi sistemY uyğun formalaşdırılan mexanizmlYr, gizli iqtisadiyyata xas olan «mexanizm»lYr eyni vaxtda fYaliyyYt göstYrirlYr.}

_{Keçid dövrü iqtisadiyyatı şYraitindY çoxcYhYtli bölgü münasibYtlYri vY mexanizmlYri fYaliyyYt göstYrir. Onlara aiddir:}

_{a) mülkiyyYtY görY bölgü;}

_{b) paya görY bölgü;}

_{c) YmYyY görY bölgü;}

_{d) büdcY mexanizmi vasitYsi ilY bölgü vY yenidYn bölgü;}

_{e) inhisar mexanizmi ilY bölgü;}

_{f) bazar mexanizmi vasitYsi ilY bölgü;}

_{g) fondlar vasitYsi ilY bölgü;}

_{h) qeyri-qanuni vasitYlYrlY bölgü vY s.}

_{Keçid dövrü üçün xarakterik olan xüsusi bölgü formalarından biri mülkiyyYtin cYmiyyYt üzvlYri arasında bölgüsüdür. Bu bölgü forması keçid dövrü iqtisadiyyatının formalaşmasında Ysas rol oynayır.}

_{Keçid dövrü şYraitindY, onun spesfikliyinY uyğun xarici iqtisadi münasibYtlYr sistemi yaranıb inkişaf edir. Keçid dövrü iqtisadi münasibYtlYr sistemindY maliyyY münasibYtlYri, pul-kredit münasibYtlYri xüsusi YhYmiyyYt kYsb edir. Keçid dövrü iqtisadiyyatında müxtYlif pul sistemlYrindYn istifadY olunur.}

_{Keçid dövrü iqtisadiyyatı ziddiyyYtli bir sistemdir vY o aşağıdakı zidiyyYtlYrlY xarakterizY olunur:}

_{1. KöhnY iqtisadi sistemin içYrisindY yaranıb keçid dövrünY miras qalan ziddiyyYtlYr. Bu qYbildYn olan ziddiyyYtlYr köhnY iqtisadi sistemin dağılmasına sYbYb olmuş vY dağılmış iqtisadi sistemlY keçid dövrünY daxil olmuşdur. Bunlar iqtisadiyyatda durğunluğun, işsizliyin, infliyasiyanın YvvYlki iqtisadi YlaqYlYrin qırılması ilY bağlı yaranan ziddiyyYtlYrdir;}

_{2. Keçid dövründY mülkiyyYt müxtYlifliyinY Ysaslanan çoxsaylı tYsYrrüfat formaları yaranıb fYaliyyYt göstYrir vY onların daşıyıcıları (tYmsilçilYri) olan subyektlYr arasında yaşamaq uğrunda mübarizY gedir;}

_{3. KöhnY iqtisadi sistemdYn qalmış idarYetmY mexanizmlYrin vY ona mYxsus qiymYt, pul sistemi, maliyyY-kredit, vergi sisteminin vY habelY bölgü mexanizminin qalması ilY bağlı olan ziddiyyYtlYr.}

_{4. Resurslara olan ehtiyacların artması ilY resurs (kapital) çatışmamazlığı arasındakı ziddiyyYtlYr;}

_{5. İqtisadi münasibYtlYrin formalaşması üçün Ysas olan hüquqi bazanın vaxtında yaradılmaması vY bürokratik idarY aparatının fYaliyyYtinin uzun müddYt qalmasından doğan ziddiyyYtlYr;}

_{6. Adamların yeni şYraitdY işlYyib yaşamaq sahYsindY tYcrübYlYrinin olmaması vY yeni tYfYkkürlü kadrların olmamasından doğan ziddiyyYtlYr;}

_{7. Xarici amillYrin tY`sirindYn yaranmış ziddiyyYtlYr (siyasi tYzyiqlYr, iqtisadi blokadalar vY s.).}

_{Bütün bu amillYrin doğurduğu ziddiyyYtlYrlY yanaşı, keçid dövrünün bir Ysas ziddiyyYti dY vardır. Keçid dövrünün Ysas ziddiyyYti dağılmaqda olan vY hYlY tamamilY dağılmamış köhnY iqtisadi sistemlY yeni yaranmaqda olan vY Ysasları hYlY tamamilY yaradılmamış iqtisadi sistemlYr arasındakı ziddiyyYtdir. Yeni yaranmaqda olan cYmiyyYtin daşıyıcıları olan insanlar tYdriclY bu ziddiyyYtlYri hYll etmYklY öz qarşılarına qoyduqları mYqsYdlYrY çata bilYrlYr.}

_{Bütün bu ziddiyyYtlYrin vY onların doğurduğu problemlYrin hYllindY başlıca rolu dövlYt oynayır. (dövlYtin bu sahYdY oynadığı rolu AzYrbaycanın keçid dövrü iqtisadiyyatı §-5 dY Ytraflı şYrh olunur).}
_{§ 5. AzYrbaycanın keçid dövrü iqtisadiyyatı: mYzmunu,}

_{qarşıda duran vYzifYlYr vY formalaşmasında dövlYtin rolu}
_{Sovet iqtisadi sistemi XX Ysrin sonuncu on illiyinin başlanğıcında görünmYmiş bir sürYtlY dağıldı. Dağılma nYticYsindY dövlYt müstYqilliyi YldY etmiş AzYrbaycan çYtin iqtisadi vYziyyYtY düşdü, onun iqtisadiyyatı YvvYlki sistemdYn qopub ayrıldı. 1991-ci ildYn etibarYn Respublikamız strukturu pozulmuş, möhkYm maliyyY-kredit sistemi olmayan, infliyasiyanın, işsizliyin hökm sürdüyü, idarYetmY mexanizmi iflic vYziyyYtinY düşmüş, güclü xammal çatışmazlığı ilY üzlYşmiş, müYssisYlYrin fYaliyyYtinin YksYriyyYti dayanmış, bazar inhisarçılığının hökm sürdüyü, xarici YlaqYlYri pozulmuş bir iqtisadiyyatla üzbYüzY dayanmışdı. 1990-cı illY müqayisYdY, 1991-ci ildYn başlayaraq istehsalın bütün sahYlYrindY artım tempi ildY 25-30 % aşağı düşmYyY başlamışdı.}

_{Yaranmış vYziyyYtdYn çıxmaq üçün geriyY qayıtmaq mümkün deyildi vY yeganY yol AzYrbaycanın iqtisadiyyatını yeni Ysaslar üzYrinY keçirmYk, bazar münasibYtlYri Ysasında müstYqil inkişaf etmYyY qadir olan milli iqtisadiyyatımızı formalaşdırmaq lazım idi. Güclü milli iqtisadiyyatı isY birdYn-birY yaratmaq mümkün deyildir. Bunun üçün nY şYrait var idi, nY dY tYlYb olunan vYsait. BütüvlükdY cYmiyyYt, onun üzvlYri tamamilY ona yad olan bir sistemdY işlYmYk, yaşamaq üçün hazır deyildilYr. Adamlar köhnY qaydalarla işlYmYk vYrdişlYrindYn tamam azad olmamışdılar. Yeni iqtisadi sistemin Ysasları isY hYlY yaradılmamış, adamlarda sahibkarlıq vYrdişlYri çox zYif, bazar mühitindY işlYmYk tYcrübYsi isY yox dYrYcYsindY idi. Bütün bunlara görY dY bazar iqtisadiyyatı sisteminY birdYn-birY keçmYk qeyri-mümkün idi vY köhnY iqtisadi sistemdYn xilas olub yeni-bazar, münasibYtlYri sisteminY keçmYk üçün xüsusi bir keçid dövrü lazımdır.}

_{Mövcud YdYbiyyatda keçid dövrünü bir qayda olaraq, inzibati amirlik sisteminin hakim olduğu vY mYkrkYzdYn planlı idarY olunan sosial-iqtisadi sistemdYn bazar iqtisadiyyatına keçmYk dövrü kimi sYciyyYlYndirilir. Bu keçid dövrünün mYzmununa xas cYhYt olsa da, AzYrbaycanın keçid dövrü üçün mYqbul sayıla bilmYz, çünki AzYrbaycanın keçid dövründY hYll edYcYyi problemlYr daha böyükdür vY daha çYtindir.}

_{AzYrbaycan dövlYt müstYqilliyinY nail olsa da digYr sahYlYrdY onun müstYqilliyi hYlY tam tY`min olunmamışdır. Bu gün dY onun qarşısında duran strateci mYqsYd bütün sahYlYrdY, ilk növbYdY dY, iqtisadi sahYdY müstYqilliyY nail olub azad, demokratik prinsiplYrY Ysaslanan sosial-iqtisadi sistemi yaratmaqdır. BelY bir strateci mYqsYdY çatmağın vasitYsi kimi iqtisadiyyatın bazar forması, bazar iqtisadiyyatı seçilmişdir. Buna görY strateji mYqsYdY çatmaqda zYruri vasitYlYrin yaradılması da keçid dövrü YrzindY hYll olunmalıdır.}

Yüklə 15,57 Mb.

Dostları ilə paylaş:

1 ... 30 31 32 33 34 35 36 37 ... 43