Blogumuzu ziyarYt etmYyi unutmayın: utopiaderslik blogspot com

§2. İqtisadi münasibYtlYr sistemi

Yüklə 15,57 Mb.

səhifə	4/43
tarix	21.11.2018
ölçüsü	15,57 Mb.
	#84324

1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... 43

İqtisadi mьnasibYtlYr
Qanunlar
İqtisadi nYzYriyyYnin funksiyaları
İqtisadi sistemin xarakterik xьsusiyyYtlYri

_{§2. İqtisadi münasibYtlYr sistemi.}
_{İqtisadi münasibYtlYr cürbYcürdür vY sistem halındadır. Bu sistemdY istehsal vasitYlYri vY istehsalın nYticYsi olan nemYtlYrin mYnimsYnilmYsi üzrY münasibYtlYr müYyyYnedici rola malikdir. Bu, mülkiyyYt münasibYtlYridir vY onun haqqında gYlYn mövzuda Ytraflı danışılacaq. Ancaq burada onu bilmYk lazımdır ki, iqtisadiyyatda hYlledici mövqe müYssisY sahiblYrinY, hazırlanan nemYtlYrin mülkiyyYtçilYrinY mYxsusdur. Buna görY dY sosial-iqtisadi münasibYtlYr YsasYn mülkiyyYtin tipindYn (formasından) asılıdır. Sosial-iqtisadi münasibYtlYrin mYzmunu vY inkişaf istiqamYtlYri mülkiyyYtlY müYyyYn olunur.}

_{TYşkilati-iqtisadi münasibYtlYr. Bu münasibYtlYr iqtisadi fYaliyyYtin tYşkili ilY bağlıdır. BelY ki, ictimai istehsal, bölgü, mübadilY vY istehlak müYyyYn formada tYşkil olunmadan baş verY bilmYz. Prosesin tYşkili insanların birgY fYaliyyYti zamanı zYruridir. (skripkaçı) (arılar, qarışqalar). Bu zaman aşağıdakı tYşkilati mYsYlYlYr hYll edilir:}

_{ayrı-ayrı işlYri yerinY yetirmYk üçün adamları necY bölmYk vY bütün işçilYri müYssisYnin qarşısında duran ümumi mYqsYd Ytrafında birlYşdirmYk;}
_{TYsYrrüfat fYaliyyYtini hansı üsullarla hYyata keçirmYk;}
_{Adamların mYhsuldar fYaliyyYtini kim vY necY idarY edYcYk.}

_{Bunlarla bağlı tYşkilati-iqtisadi münasibYtlYr üç iri növY ayrılır:}

_{mYyin bölgüsü vY istehsal daxilindY (sahYlYr arasında, müYssisYlYr arasında vY onların bölmYlYrinin daxilindY) onların kooperasiyası.}
_{TYsYrrüfat fYaliyyYtinin müYyyYn formada tYşkili (natural, bazar tYşkili).}
_{İqtisadiyyatın idarY edilmYsi (kortYbii-bazar vY planlı dövlYt tYnzimi).}

İqtisadi mьnasibYtlYr

MьlkiyyYt mьnasibYtlYri (sosial-iqtisadi mьnasibYtlYr)

TYşkilati-iqtisadi mьnasibYtlYr

İstehsalda YmYyin bцlgьsь vY kooperasiyası

TYssYrrьfat fYaliyyYtinin tYşkili

İqtisadiyyatın idarY edilmYsi

_{Sxem 3. İqtisadi münasibYtlYr sistemi}
_{Sosial-iqtisadi münasibYtlYr spesifikdir vY tarixYn keçicidir. İbtidai-icma, quldarlıq, feodalizm, kapitalizmin hYr birinin özünY xas olan sosial-iqtisadi münasibYtlYri var. MülkiyyYtin bir formasının digYrini YvYz etmYsi ilY sosial-iqtisadi münasibYtlYr dY dYyişir. Ancaq tYşkilati-iqtisadi münasibYtlYr sosial-iqtisadi münasibYtlYrdYn asılı olmayaraq da mövcud olur. Bunlar iqtisadiyyatın ümumi elementlYridir. MYsYlYn, müxtYlif ictimai sistemlYrdY tYsYrrüfatın eyni tYşkili formasını tYtbiq etmYk olar (fabrik, universam, xidmYt müYssisYsi vY s.). hYmçinin, YmYyin elmi tYşkilini vY idarYetmY formasını tYtbiq etmYk dY mümkündür.}

_{BelYliklY, iqtisadi nYzYriyyY iki münasibYt tipini öyrYnir: 1. MülkiyyYt münasibYtlYrini (sosial-iqtisadi münasibYtlYri); 2. TYşkilati-iqtisadi münasibYtlYri.}

_{§3. İqtisadi kateqoriyalar vY iqtisadi qanunlar.}
_{İqtisadiyyat elmi цyrYndiyi hadisY vY proseslYri iqtisadi anlayışlar, iqtisadi kateqoriyaların kцmYkliyi ilY цyrYnir, araşdırır, onların mahiyyYtini vY qanunlarını aзıb gцstYrir. HYr cьr anlayış kateqoriya deyildir. İqtisadi kateqoriya real iqtisadi gerзYkliyi Yks etdirYn mYntiqi anlayışdır. İqtisadi kateqoriyalar cYmiyyYtin iqtisadi hYyatını ьmumilYşdirilmiş şYkildY Yks etdirir, onun ayrı-ayrı cYhYtlYrini nYzYri olaraq ifadY edir. İqtisadi mьnasibYtlYr nYzYri olaraq iqtisadi kateqoriyalarda ifadY olunur. MьlkiyyYt, kapital, pul, mYnfYYt vY s. iqtisadi kateqoriyalardır. Onlar olduqca зoxdur vY tYdris prosesindY onlarla tanış olacağıq.}

_{İqtisadi qanunlar. İqtisadi qanunların iqtisadi nYzYriyyYnin predmetinY aid olduğunu yuxarıda gцstYrdik. İqtisadi qanun da kateqoriyadır, lakin mьrYkkYb mYzmunlu kateqoriyadır. NYzYri tYdqiqatların gedişindY iqtisadi qanunun mYzmunu, fYaliyyYt mexanizmi vY onlardan istifadY etmYyin ьsul vY vasitYlYri mьYyyYn edilir.}

_{Џn ьmumi formada QANUN şeylYr, hadisYlYr, proseslYr arasındakı mьYyyYn zYruri mьnasibYtdir, bu da onların daxili tYbiYti vY mahiyyYtindYn irYli gYlir. HYr cьr YlaqY forması qanun deyildir. Qanun hadisYlYrdYki mьhьm, mцhkYm, sabit, tYkrarlanan, sYbYb vY nYticY YlaqYlYrinin ifadYsidir. Qanunları insanlar yaratmır, onlar obyektiv baş verYn hadisYlYr vY ya proseslYrY mYxsusdur. Bu cьr hadisY vY proseslYr hYm tYbiYt, hYm dY cYmiyyYtdY baş verir. Ancaq onların qanunları, o cьmlYdYn dY iqtisadi qanunlar bir-birindYn fYrqlidirlYr.}

_{TYbiYt qanunları kimi iqtisadi qanunlar da obyektivdir, yYni onlar insanların iradYsindYn asılı olmayaraq meydana gYlib fYaliyyYt gцstYrirlYr. Ancaq tYbiYt qanunları insanların tştirakı olmadan fYaliyyYt gцstYrirlYr vY uzun цmьrlьdьrlYr.}

_{İqtisadi qanunlar isY insanların tYsYrrьfat fYaliyyYti vY iqtisadi mьnasibYtlYri ilY bağlıdır. Onlar uzun цmьrlь deyildir, mьYyyYn konkret şYraitlY bağlı meydana gYlib fYaliyyYt gцstYrirlYr. HYmin tarixi şYraitin yox olması ilY bağlı onların bir зoxu цz fYaliyyYtlYrini dayandırır.}

_{İqtisadi qanunlar Yn ьmumi, ьmumi vY spesifik qanunlar olmaqla fYrqlYnirlYr.}

_{İqtisadi nYzYriyyY bьtьn bu qanunları цyrYnir, onların fYaliyyYt vY istifadY mexanizmlYrini aşkara зıxarır. Bu iqtisadi nYzYriyyYnin Yn başlıca funksiyasıdır (dYrketmY funksiyası). İqtisadi qanunlarla yanaşı dцvlYtin qYbul etdiyi vY hьquqi qьvvYsi olan qanunlar da var ki, iqtisadi proseslYrin tYşkili vY idarY edilmYsindY mьhьm rol oynayırlar.}

Qanunlar

İqtisadi qanunlar

TYbiYt qanunları
Hüquqi qanunlar

n ümumi:

Bütün istehsal üsullarında fYaliyyYt göstYrir

Spesifik: bir istehsal üsulunda fYaliyyYt

göstYrir
Ümumi: bir neçY istehsal üsulunda fYaliyyYt

göstYrir
n spesifik bir istehsal üsulunun fazasında fYaliyyYt göstYrir

_{Sxem 4. Qanunlar sistemi}
_{§4. MYhdud resurslar şYraitindY istehsal, bцlgь, mьbadilY vY istehlak sferasında}

_{insanların davranışı. Subyektiv-psixoloji qanunlar.}
_{İqtisadi nYzYriyyY tYsYrrüfat fYaliyyYti, iqtisadi münasibYtlYr zamanı insanların davranışlarını, onların davranış formalarını da öyrYnir. Onların davranışları hYm obyektiv şYraitdYn, obyektiv iqtisadi qanunların tYlYbindYn vY hYm dY subyektiv-psixoloji amillYrdYn, subyektiv-psixoloji qanunlardan asılı olaraq baş verir.}

_{İnsanlar mYhdud imkanlar vY resursların az olduğu bir dünyada yaşayırlar. Hava vY günYş şüası istisna olmaqla, insanları YhatY edYn vY onların istifadY etdiyi nY varsa kYmiyyYt vY keyfiyyYtcY mYhduddur. İnsanların fiziki vY mYnYvi qabiliyyYtlYri dY mYhduddur. Vaxtın özü dY mYhduddur, sutka cYmi 24 saatdır.}

_{Bunlarla belY bu mYhdud resurslardan istifadY imkanları, variantları da müxtYlifdir. İnsanların seçimi üçün imkanlar da böyükdür vY bu seçim tYsYrrüfatçı subyektin bacarığından, qabiliyyYtindYn çox asılıdır. MYsYlYn, metaldan kosmik raket, traktor, tank, uşaq oyuncaqları vY s. düzYltmYk olar. Mövcud vaxtdan sYmYrYli vY sYmYrYsiz istifadY mümkündür. MüxtYlif resurslardan istifadY olunması imkanı onların tYbii xassYlYri ilY bağlıdır. Onlardan alternativ qaydada istifadY edilmYsi ilY insanların öz qarşılarına qoyduqları mYqsYdlYrin YhYmiyyYtliliyi dYrYcYsindYn asılıdır.}

_{Resursların mYhdudluğu insanları öz tYlYbatlarını ödYmYk naminY alternativ variantlardan istifadY etmYyY mYcbur edir vY o, seçim qarşısında qalır, mYhdud resursları hansı mYqsYdY yönYltmYk sualYna cavab vermYk vY ona uyğun olaraq da addımlar atmaq. BelY şYraitdY tYsYrrüfatçı subyekt hansı addımları atmalıdır? NY, necY vY kim üçün istehsal etmYlidir?}

_{İqtisadi nYzYriyyY iqtisadi subyektlYrin müxtYlif maddi vY mYnYvi nemYtlYrin istehsalı, bölgüsü, mübadilYsi vY istehlakı prosesindY iqtisadi davranışlarını, yYni fYrdi vY ictimai fYaliyyYtlYri zamanı hansı qYrarlar qYbul edYcYklYri ilY bağlı mYsYlYlYri ayırıb öyrYnir.}

_{Resursların mYhdudluğu onlardan istifadY edilmYsindY alternativliyi tYlYb edir. YYni cYmiyyYt seçim qarşısında qalır. Resursları mülkü sahYyY sYrf etsin, yoxsa hYrbi sahYyY. MYsYlYn, fYrz edYk ki, iki YmtYY – tank vY yağ istehsal etmYk lazımdır. Mövcud resursların hamısı 5 mln.kq. yağ istehsal etmYyY çatır. Bu vYsait tank istehsalına sYrf edildikdY maksimum 15 min tank istehsal etmYk olar. CYmiyyYt yağ istehsalına resursları azaltsa, ancaq onda tank istehsal etmYk olar vY YksinY. Bütün resurslar tank istehsalına sYrf edilYrsY cYmiyyYt yağsız qalar. gYr seçim edib hYr iki YmtYYdYn iYtehsal etmYk istYyirsY resursları lazımi nisbYtdY yenidYn bölmYlidir. Bu istehsalın imkanını göstYrir. Resurslardan tam istifadY olunmaya da bilYr ki, bu da itkidir. Bizim misalımızda 5 mln. ton yağın dYyYri 15 min tanka istifadY olunur. Bu o demYkdir ki, 5 mln. ton yağ istehsal etmYk üçün 15 min tankın istehsalından imtina etmYk lazımdır. Burada 5 mln. ton yağın qiymYti 15 min tankda ifadY olunmuşdur. Bu zaman qiymYt alternativ dYyYrdY ifadY olunur. DemYli, iqtisadi anlamda qiymYt alternativ dYyYr, yaxud YldYn verilmiş imkanlara görY xYrclY bağlıdır.}

_{MYhdud resurslar müYyyYn nisbYtlYrdY cYmiyyYt tYrYfindYn yığıma (kapital qoyuluşuna) vY istehlaka ayrılmalıdır (bölünmYlidir). Burada nisbYtlYrdYn asılı olaraq yığım vY istehlakın sYviyyYsi dYyişYcYkdir. Bu prosesY obyektiv amillYrlY yanaşı subyektiv-psixoloji amillYr dY tYsir göstYrir. MYsYlYn, C.M.Keyns YldY olunmuş gYlirin yığıma vY istehlaka ayrılması nisbYtinin psixoloji amillYrlY bağlı olduğunu göstYrir.}

_{İqtisadiyyat sferasında obyektiv iqtisadi qanunlarla yanaşı subyektiv-psixoloji qanunlar da fYaliyyYt göstYrir ki, iqtisadi tYdqiqatlar zamanı nYzYrY alınmalıdır.}

_{TYsYrrüfatçı subyektlYrin iqtisadi davranışlarında subyektiv-psixoloji qanunların olması nY ilY izah olunur?}

_{MYlumdur ki, psixologiya insanın daxili alYmini, ürYyinin sYsini ifadY edir ki, bu da insanın şüurunda, iradYsindY, tYlYbatında vY digYr davranış cYhYtlYrindY özünü göstYrir.}

_{İnsanların YksYriyyYtinin hYyatı tYsYrrüfat fYaliyyYti ilY bağlı olur, vaxtlarının çoxu buna sYrf olunur. Buna görY dY çoxsaylı insanlarda iqtisadi psixologiya formalaşır. Buna iqtisadi şüur vY tYfYkkür, tYsYrrüfat fYaliyyYtinin motivlYri vY iqtisadi mYnafelYr daxildir. Bütün bunlar isY insanların maddi nemYtlYrin vY xidmYtlYrin istehsalı, bölgüsü, mübadilYsi vY istehlakında iştirakının real sYbYblYridir. TYsYrrüfat fYaliyyYti, xüsusilY dY bazar münasibYtlYri şYraitindY iqtisadi psixologiyanın müdaxilYsi olmadan mümkün deyildir.}

_İ_nsanlar_istehsal_qYrarlar_ı_qYbul_edYndY_vY_onlar_ı_hYyata_keзirYndY_цzlYrinin_iqtisadi_dь_ş_ьncYlYrinY_vY_mYnafelYrinY_uy_ğ_un_hYrYkYt_edirlYr_._VY_nYticYdY_onlar_ı_n_{tYsYrrьfatз}_ı_l_ı_q_davran_ı_ş_lar_ı_nda_mьYyyYn_psixoloji_qanunlar_tYzahьr_edir₍_meydana_з_ı_x_ı_r_)._Bu_qanunlara_faydal_ı_l_ı_q_hYddinin_azalmas_ı_qanunu_,_Yhali_gYlirlYrinin_istehlaka_vY_y_ığı_ma_{bцlьnmYsinY}_tYsir_edYn_qanunlar_vY_b_._aiddir_.

_Bel_Y_likl_Y_,_t_Y_s_Y_rrüfat_f_Y_aliyy_Y_tind_Y_uzunmüdd_Y_tli_meyll_Y_ri_h_Y_rt_Y_r_Y_fli_öyr_Y_nm_Y_k_üçün_,_iqtisadi_n_Y_z_Y_riyy_Y_iki_tip_qanunlar_ı_–_obyektiv_iqtisadi_v_Y_subyektiv_-_psixoloji_qanunlar_ı_öyr_Y_nm_Y_lidir_.

_{§5. İqtisadi nYzYriyyYnin funksiyaları.}
_{İqtisadi nYzYriyyY bir sıra funksiyanı yerinY yetirir. Bunlar aşağıdakılardır:}

_{DYrketmY funksiyası;}
_{Proqnozlaşdırma funksiyası;}
_{Praktiki funksiya;}
_{İdeoloji funksiya;}
_{Metodoloji funksiya.}

_{DYrketmY funksiyası – cYmiyyYtin iqtisadi hYyatı onun vasitYsilY dYrk edilib öyrYnilir. İqtisadi hadisY vY proseslYrin mahiyyYtinin öyrYnilmYsi orada fYaliyyYt göstYrYn qanunların aşkara çıxarılmasına imkan verir. Bu cür öyrYnmY faktlardan, çoxsaylı iqtisadi mYlumatların vY tYsYrrüfatçı subyektlYrin davranışlarının tYhlilindYn başlayır. Bu cür öyrYnmY qYrb YdYbiyyatında tYsviri elm kimi sYciyyYlYndirilir. DYrketmY prosesindY faktların rolu danılmazdır. Faktlara Ysaslanan iqtisadi nYzYriyyY özünün elmi xarakterini saxlayır. Faktlar dYqiq, doğru olduqda onlara Ysaslanan nYzYri nYticYlYr dY elmi olur. Real faktların elmi şYkildY ümumilYşdirilmYsi inkişaf meyllYrini vY inkişaf qanunlarını açmağa imkan verir. QYrb YdYbiyyatında mövcud faktlara Ysaslanaraq çıxarılan nYzYri nYticYlYr pozitiv elmY aid edilir.}

_{Proqnozlaşdırıcı funksiya - İqtisadi nYzYriyyYnin bu funksiyası gYlYcYk illYr üçün olacaq hadisYlYri YvvYlcYdYn görY bilmYyin elmi Ysasını işlYyib hazırlayır. Bunlar elmi-texniki vY sosial-iqtisadi inkişafın proqnozları üçün nYzYri bazadır. NYzYriyyYyY Ysaslanan proqnozlar milli iqtisadiyyatın inkişaf planlarını vY proqramlarını hazırlamaq üçün çox YhYmiyyYtlidir.}

_{Praktiki funksiya - İqtisadi nYzYriyyYnin bu funksiyası dövlYtin iqtisadi siyasYtinin Ysaslandırılması, sYmYrYli tYsYrrüfatçılıq etmYyin prinsip vY metodlarını müYyyYn etmYk üçün YhYmiyyYtlidir. QYrb YdYbiyyatında bunu normativ iqtisadi nYzYriyyY adlandırırlar vY bu nYzYriyyY iqtisadiyyat vY dövlYtin iqtisadi siyasYti necY olmalıdır sualına cavab vermYlidir.}

_{İqtisadi nYzYriyyY qarşıya qoyulmuş vYzifYlYrin (mYqsYdlYrin) yerinY yetirilmYsinin mümkün olub-olmayacağını müYyyYn etmYlidir. İqtisadi nYzYriyyY dövlYtin iqtisadi fYaliyyYti vY sahibkarlıqla bağlı tövsiyYlYr hazırlayıb tYklif edY bilYr. ElmY Ysaslanmaqla hazırlanmış iqtisadi siyasYt uğurla reallaşdırılır.}

_{İdeoloji funksiya - İqtisadi nYzYriyyY hYr hansı bir partiyanın YlindY mübarizY vasitYsi olmamalıdır vY buna yol vermYk olmaz. Bununla belY iqtisadi nYzYriyyY istYnilYn iqtisadi sistemin ziddiyyYtlYrini vY onların hYlli yollarını açıb göstYrmYlidir. İqtisadi nYzYriyyY tYsYrrüfatçı subyektlYrin yaradıcı fYaliyyYtinin ideya-nYzYri Ysasını tYşkil etmYli vY onu istiqamYtlYndirmYlidir. Bu bir elm olmaqla, real gercYkliyi olduğu kimi, qYrYzsiz Yks etdirmYlidir. İdeyalarda, baxışlarda dolaşıqlıq, kYskin mübarizY şYraitindY yalnız elmilik prinsipi iqtisadi nYzYriyyYnin obyektivliyini tYmin edY bilYr vY mövcud iqtisadi sistemin hYqiqi mYnzYrYsini açıb göstYrY bilYr.}

_{Metodoloji funksiya. Bir çox konkret iqtisad elmlYri mövcuddur vY onlar üçün nYzYri baza olmalıdır. BelY bir nYzYri baza rolunu iqtisadi nYzYriyyY elmi oynayır.}

İqtisadi nYzYriyyYnin funksiyaları

DYrk etmY

Praktiki

Metodoloji

İdeoloji

Proqnozlaşdırma

_{Sxem 5. İqtisadi nYzYriyyYnin funksiyaları}

_{§6. İqtisadi nYzYriyyYnin inkişafının Ysas mYrhYlYlYri.}
_{Tarix boyu toplanmış iqtisadi biliklYrY yiyYlYnmYdYn iqtisadi şьuru formalaşdırmaq, inkişaf etdirmYk vY fYallaşdırmaq qeyri-mьmkьndьr.}

_{QYdim elmin Yn yьksYk nьmunYlYrini antik yunanlar vY romalılır yaratmışlar. Bir зox iqtisadi hadisYlYr: mьbadilY, pul, qiymYt, ticarYt, mYnfYYt, borc faizi hYlY qYdim MisirdY, Babilistanda, ЗindY, Hindistanda. İranda mYlum idi.}

_{İqtisadi fikrin meydana gYlmYsi ilk nцvbYdY iqtisadiyyatın inkişafı ilY bağlı idi. QYdim dцvrldYrdY inkişaf etmiş iqtisadiyyat ŞYrq цlkYlYrindY meydana gYlmişdir. İqtisadiyyatın Ykinзilik, heyvandarlıq, sYnYtkarlıq, ticarYt, suvarma sistemlYri, şYhYr mYdYniyyYti dY adı зYkilYn цlkYlYrdY yьksYk sYviyyYdY inkişaf etmişdi. İctimai YmYk bцlgьsь, YmtYY mьbadilYsi vY pul da qYdim şYrqdY meydana gYlmişdir. İqtisadiyyatın inkişafı iqtisadi fikirin dY mYhz ŞYrqdY meydana gYlmYsinY sYbYb olmuşdur. QYdim ŞYrq sivilizasiyası yunan vY Avropa mYdYniyyYtlYrinY , elmi fikrin inkişafına, elmi tYlimlYrin meydana gYlmYsinY, o cьmlYdYn dY iqtisadi tYlimin yaranmasına зox mьsbYt tYsir gцstYrmişdir. CYmiyyYtin iqtisadi problemlYrinin цyrYnilmYsi sahYsindY yunan mьtYfYkkirlYrinin bцyьk xidmYtlYri olmuşdur. Quldarlıq cYmiyyYtinin iqtisadi sisteminin, tYsYrrьfat fYaliyyYtinin цyrYnilmYsindY yunan filosofları Ksenofont, Platon vY Aristotelin adı ilY bağlıdır, «İqtisadiyyat» («Ekonomiya») mYfumunu da elmY onlar gYtirmişdir.}

_Aristotel₍_b_._e_._Y_{. 364-322)}_v_Y_Platon₍_b_._e_._Y_.428-348)_iqtisadi_h_Y_yata_dair_bilikl_Y_ri_sisteml_Y_ş_dirm_Y_y_Y_s_Y_y_göst_Y_rmi_ş_l_Y_r_._M_Y_hz_Aristotel_t_Y_s_Y_rrüfat_f_Y_aliyy_Y_ti_il_Y_ba_ğ_l_ı_m_Y_s_Y_l_Y_l_Y_ri_öyr_Y_nm_Y_y_Y_nail_olur_,_iqtisadiyyat_ı_{xrematistikadan}_f_Y_rql_Y_ndirir_._İ_lk_d_Y_f_Y_olaraq_iqtisadiyyat_ı_ev_t_Y_s_Y_rrüfat_ı_haqq_ı_nda_elm_,_{xrematistikan}_ı_is_Y_ticar_Y_t_,_faiz_Y_ld_Y_etm_Y_kl_Y_varlanmaq_elmi_adland_ı_r_ı_r_._O_,_d_Y_y_Y_r_,_qiym_Y_t_v_Y_pul_haqq_ı_nda_n_Y_z_Y_riyy_Y_ni_daha_da_inki_ş_af_etdirir_.

_{«Ekonomika» - «Ekonomiya» termini dY yunan yazıcısı-tarixçisi Ksenofonta (b.e.Y.430-355) mYxsusdur. «Eykonomiya»nın mYnası isY ev tYsYrrüfatını idarY etmYk, tYşkil etmYk bacarığı kimi izah olunur.}

_{İqtisadi tYlimin sistemli inkişafının sonrakı mYrhYlYsi merkantilistlYrin adı ilY bağlıdır. Merkantilizm (ital.merkante, ticarYt, tacir) – iqtisadi nYzYriyyY mYktYbi kimi İngiltYrYdY, Fransa vY İtaliyada meydana gYlmişdir.}

_İ_ctimai_YmYk_{bцlgьsьnьn}_vY_mьbadilYnin_inki_ş_af_ı_qapal_ı_natural_tYsYrrьfat_ı_n_hьdudlar_ı_n_ı_a_ş_ma_ğ_a_vY_iqtisadiyyat_ı_n_mьYyyYn_bir_dцvlYtin_hьdudlar_ı_{зYrзivYsindY}_vahid_halda_formala_ş_mas_ı_na_gYtirib_з_ı_xartd_ı_._Bьtьn_цlkYnin_xalq_tYsYrrьfat_ı_haqq_ı_nda_biliklYrin_yarad_ı_lmas_ı_na_ehtiyac_duyuldu_.

_1615-_ci_ild_Y_Frans_ı_z_iqtisadç_ı_s_ı_Antuan_de_Monkretyen_(1575-1621)_özünün_«_Siyasi_iqtisad_traktat_ı_»_n_ı_n_Y_ş_r_etdirir_._Onun_iddias_ı_na_gör_Y_istehsal_ı_n_ba_ş_l_ı_ca_m_Y_qs_Y_di_ticar_Y_ti_geni_ş_l_Y_ndirm_Y_kd_Y_n_ibar_Y_tdir_._Monkretyen_«_Ekonomiya_»_ad_ı_n_ı_«_Siyasi_iqtisad_»_la_Y_v_Y_z_edir_ki_,_elmin_bu_ad_ı_indiy_Y_kimi_saxlan_ı_l_ı_r_._Elmin_ad_ı_ndak_ı_«_politeya_»_sözü_d_Y_q_Y_dim_yunan_m_Y_n_ş_Y_lidir_._O_{, «}_polis_{» (}_ş_Y_h_Y_r_,_dövl_Y_t₎_sözünd_Y_n_{götürülmü}_ş_v_Y_geni_ş_m_Y_na_yükün_Y_malikdir_–_dövl_Y_t_t_Y_s_Y_rrüfat_ı_n_ı_,_ictimai_t_Y_s_Y_rrüfat_ı_idar_Y_etm_Y_k_m_Y_d_Y_niyy_Y_ti_dem_Y_kd_ı_r_._Bu_dövrün_siyasi_iqtisad_ı_empirik_xarakterd_Y_olub_dövl_Y_tin_istifad_Y_ed_Y_c_Y_yi_faktlar_ı_,_tövsiy_Y_l_Y_ri_verirdi_ki_,_bunlar_da_dövl_Y_tin_v_Y_monarxlar_ı_n_g_Y_lirinin_artmas_ı_na_xidm_Y_t_edirdi_.

_{MerkantilistlYr qızıl vY gümüşü sYrvYtin Ysas forması hesab edir, daxili vY xarici ticarYt vasitYsilY bu sYrvYtin artırılması yollarını göstYrmYyY çalışırdılar. Merkantilizm xarici ticarYtdY dövlYt tYrYfindYn himayYçilik siyasYtinin hYyata keçirilmYsini tövsiyY edirdi. DövlYt öz iqtisadi siyasYti ilY daxili vY xarici ticarYtin genişlYnmYsinY, daxili bazarın xarici müdaxilYdYn qorunmasına yönYldilmiş tYdbirlYr hYyata keçirmYli idi. Hansı ölkYdY olmasından asılı olmayaraq bütün merkantilistlYr dövlYtin iqtisadi proseslYrY fYal müdaxilYsinY tYrYfdar idilYr.}

_{Merkantilizmin görkYmli nümayYndYlYri: İngiltYrYdY Tomas Man (1571-1641), Fransada A.Monkretyen (1575-1621), Jan Batista Kolber (1619-1683), Rusiyada İvan Pasaşkov (1652-1726) vY b. hesab olunur.}

_{İqtisadiyyatda hökmran mövqelYrin ticarYt kapitalından sYnaye kapitalına keçmYsilY merkantilizm dövrü dY başa çatır. İstehsalın sYnaye inkişaf mYrhYlYsinY keçidlY bağlı olaraq klassik siyasi iqtisad meydana gYlir vY siyasi iqtisadın inkişafı üçün zYmin yaranır.}

_{vvYlcY klassik iqtisad mYktYbinin daxilindY spesifik cYrYyan hesab olunan fiziokratlar mYktYbi meydana gYlmişdir.}

_{Fiziokratlar (yunanca tYbiYtin hökmranlığı demYkdir) – siyasi iqtisad mYktYbi, XVIII Ysrin ortalarında Fransada meydana gYlmiş, sonralar İtaliyada, İngiltYrYdY vY Almaniyada yayılmışdır. Fransada bu mYktYbin yaradıcıları Fransua Kene (1694-1774) vY A.Tyurqodur (1727-1781). Fiziokratiya tYliminY görY yalnız Ykinçilik ictimai sYrvYti artırır. Yalnız kYnd tYsYrrüfatı YmYyi mYhsuldardır vY «xalis gYlir» yaradır. SYnaye vY ticarYtdY «xalis mYhsul» yaranmır vY qeyri-mYhsuldar sahYlYrdir. SYnaye kYnd tYsYrrüfatının verdiyi xammalı emal edir, ticarYt isY hazır YmtYYlYri satır. Onların gYlirlYri «ikinci YldYn» asılıdır.}

_F_._Kene_ilk_dYfY_olaraq_ictimai_mYhsulun_tYkrar_istehsal_ı_prosesini_vY_xalis_mYhsulun_cYmiyyYtdY_bцlgьsь_mYsYlYsini_цyrYnmYyY_sYy_gцstYrir_._CYmiyyYtin_ьз_sinifdYn_ibarYt_oldu_ğ_unu_vY_xalis_mYhsulun_bu_siniflYr_aras_ı_ndak_ı_{bцlgьsьnь}_цzьnьn_«_İ_qtisadi_cYdvYl_»_indY_ş_Yrh_edir_.

_Klassik_siyasi_iqtisad_m_Y_kt_Y_bi_İ_ngilt_Y_r_Y_d_Y_yaranm_ı_ş₍_XV_II_-_XV_III₎_v_Y_inki_ş_af_etmi_ş_dir_._Bu_n_Y_z_Y_ri_m_Y_kt_Y_bin_banil_Y_ri_Ulyam_Petti_(1623-1687),_Adam_Smit_(1723-1790),_David_Rikardo_(1772-1823),_C_._Styuart_Mil_(1806-1873),_Fransa_iqtisadç_ı_s_ı_Jan_-_Batist_Sey_(1762-1832)_v_Y_ba_ş_qalar_ı_hesab_olunurlar_.

_{Klassik siyasi iqtisadın bu nümayYndYlYrinin görüşlYrindY müYyyYn fYrqlYrin olmasına baxmayaraq onlar kapitalizm iqtisadiyyatını, bazar münasibYtlYrinin dYrindYn tYdqiq edYrYk milli gYlirin artırılması haqqında öz tYlimlYrini yaratdılar vY sYrvYtin mYnbYyinin YmYk olduğunu göstYrdilYr. «mYk sYrvYtin atası vY fYal prinsipi, torpaq isY anasıdır» kYlamı da U. PettiyY mYxsusdur.}

_{KlassiklYr azad iqtisadiyyat, tam iqtisadi azadlıq, azad rYqabYtin olmasını vY dövlYtin iqtisadiyyata müdaxilYsinin mYhdudlaşdırılmasını nYzYri olaraq Ysaslandırmağa çalışırdılar.}

_{Klassik mYktYb insana öz marağı, mYnafeyi olan «iqtisadi insan» kimi baxırdı. SmitY görY «görünmYyYn Yl» iqtisadiyyatı avtomatik olaraq tYnzimlYyir vY sistem uzun müddYtli tarazlı vYziyyYtdY olur. İşsizlik, ifrat istehsal, yaxud YmtYY çatışmazlığı olmur. A.Smit vY D.Rikardoya görY sYrvYtin Yn ümumi forması YmtYY vY pulda maddilYşmiş dYyYrdir. DYyYrin özü isY YmtYYni istehsal edYn işçilYrin YmYyi ilY yaradılır. A.SmitY görY yalnız Ykinçi YmYyi deyil, digYr sahYlYrdYki YmYklYr dY sYrvYt, nemYt yaradıcısıdır. Bu mYktYb YmYk-dYyYr nYzYriyyYsi Ysasında öz tYlimlYrini qurmuş vY kapitalizm iqtisadi sistemini hYrtYrYfli tYhlil edYrYk, onun inkişafının qanunauyğunluqlarını açıb göstYrmişlYr. Onlar YslindY bazar iqtisadi sisteminin mahiyyYtini, qanunlarını vY fYaliyyYt mexanizmi haqqında mükYmmYl nYzYriyyY yaratmışlar.}

_{K.Marksın iqtisadi tYlimi. K.Marks (1818-1883) özünün başlıca iqtisadi YsYri olan «Kapital»da dYyYrin YmYklY yaradılması nYzYriyyYsini vY izafi dYyYr nYzYriyyYsini yeni yanaşma ilY tYdqiq vY şYrh etmişdir. K.Marks bazar iqtisadiyyatını - kapitalizm iqtisadi sistemini dYrindYn tYhlil etmiş, Kapital, mYnfYYt haqqında dolğun nYzYriyyY yaratmışdır. ABŞ iqtisadçısı V.Leontyev yazır ki, kim hYqiqYtYn bilmYk istYyirsY ki, mYnfYYt, YmYk haqqı, kapitalist müYssisYsi nYdir, o, «Kapital»ın cildlYrindY bu haqda real cavab tapa bilYr. (Borisov. S.48).}

_{K.Marksa görY sahibkarın YldY etdiyi mYnfYYt dY fYhlYnin YmYyilY yaradılır.}

_{K.Marksa görY cYmiyyYtin kapitalist forması öz daxili ziddiyyYtlYrinin dYrinlYşmYsi nYticYsindY mYhv olacaq vY öz yerini daha mütYrYqqi quruluş olan sosializm (kommunizm) cYmiyyYtinY verYcYkdir.}

_{Neoklassik nYzYriyyYlYr. Bu nYzYriyyYlYr XIX Ysrin sonlarında İngiltYrYdY yaranmışdır. Kembric universitetinin professoru A.Marşall (1842-1924) «Ekonomiksin prinsiplYri» (1890) YsYrindY «Ekonomiks»i siyasi iqtisada qarşı qoyur vY onu elmi dövriyyYyY buraxır. O «Ekonomiks»i mYhdud resurslar şYraitindY nadir (az) olan nemYtlYrin vY xidmYtlYrin istehsalı, bölgüsü, mübadilYsi prosesindY iqtisadi subyektlYrin davranışları haqqında elm hesab edir.}

_{Neoklassik istiqamYt marjinal (fr. Marjinal - hYdd) inqilabın nYticYsindY meydana gYlmişdir. Bu inqilab: 1.faydalılıq hYddi nYzYriyyYsini; 2.YmYyin vY kapitalın mYhsuldarlıq hYddi nYzYriyylYrini meydana gYtirdi.}

_{Neoklassik mYktYb YmtYY vY xidmYtlYrin istehlakçılarının bazar davranışlarını öyrYnirdi lakin bu mYktYb bazar strukturlarını idarY etmYyin sistemli nYzYriyyYsini yarada bilmYdi. Bu boşluğu siyasi iqtisadın Avstriya mYktYbi doldurdu. MYktYbin nümayYndYlYri K.Menger (1840-1921), Oyken Bem-Baverk (1851-1914) vY F.Vizer (1851-1926) YmYk-dYyYr nYzYriyyYsinin YksinY olan subyektiv-psixoloji konsepsiyanı irYli sürdülYr. Bu konsekpsiyaya görY hYr bir şYxs nemYtin faydalılığına uyğun olaraq nemYtin qiymYtlitliyini (dYyYrini) özü müYyyYn edir. NYzYriyyYyY hYdd kYmiyyYtlYrinin gYtirilmYsi iqtisadiyaatda riyazi mYktYbin yaranmasına sYbYb oldu. Bu mYktYbin Ysas nümayYndYlYri – ingilis U.Cevons, isveçrYli L.Valras, italiyalı V.Pareto ali riyaziyyatdan istifadY edYrYk son kYmiyyYtlYri müYyyYn edirlYr. Riyazi metodun kömYyi ilY istehsalda, bazarda vY istehlakda bir çox funksional asılılıqları müYyyYn etmYk mümkün olmuşdur.}

_{J.B.Seyin «bazar qanunu» (bu qanuna görY tYklif hYmişY tYlYbi doğurur – «YmtYY YmtYYyY mübadilY olunur») – Ysas götürYrYk, neoklassiklYr bazar iqtisadiyyatının avtomatik olaraq özünü tYnzimlYmYsini, dinamik vY böhransız inkişafını Ysaslandırırlar.}

_{İqtisad elmindY azad bazar tYrYfdarları olub, dövlYtin iqtisadi proseslYrY müdaxilYsinin tYhlükYli olduğunu iddia edYn avstriya-amerikan iqtisadçısı Fridrix Hayek (1899-1992) vY avstriya iqtisadçısı Lyudviq Mizes (1891-1973) kimi iqtisadçıların adları xüsusi olaraq çYkilir.}

_1929-1933-_cь_illYr_dьnya_iqtisadi_bцhran_ı_ilY_{mikroiqtisadi}_neoliberal_{nYzYriyyYlYrindY}_bцhran_ba_ş_verdi_._İ_qtisadi_nYzYriyyYdY_Keynsзilik_bir_istiqamYt_kimi_meydana_gYldi_._Bu_mYktYb_{makroiqtisadi}_problemlYri_цn_plana_зYkir_vY_dцvlYtin_iqtisadi_proseslYrY_{mьdaxilYsini}_zYruri_say_ı_r_._C_._M_._Keynsin_{(1883-1946) 1936-}_ci_ildY_зapdan_з_ı_xm_ı_ş_«_MY_ş_ğ_ulluq_,_faiz_vY_pul_haqq_ı_nda_ьmumi_nYzYriyyY_»_YsYri_iqtisadi_nYzYriyyYdY_hYqiqi_inqilab_yaratd_ı_vY_{mikroiqtisadi}_sYviyyYdY_hYlli_зYtin_olan_bir_зox_problemlYrin_cavab_ı_n_ı_verdi_.

_C_._Keyns_Seyin_«_bazar_qanunu_»_ndan_imtina_etdi_v_Y_bazar_ı_n_avtomatik_t_Y_nziml_Y_nm_Y_si_sisteminin_olmas_ı_na_istinad_ed_Y_n_neoklassik_n_Y_z_Y_riyy_Y_y_Y_qar_ş_ı_ç_ı_xd_ı_._Keyns_Y_gör_Y_iqtisadiyyat_ı_n_«_müh_Y_rriki_»_t_Y_klif_deyil_,_t_Y_l_Y_bdir_{. «}_T_Y_l_Y_b_istehsal_ı_n_v_Y_t_Y_klifin_inki_ş_af_ı_na_s_Y_b_Y_b_olur_»._Keyns_dövl_Y_tin_vergi_-_büdc_Y_v_Y_pul_-_kredit_siyas_Y_tind_Y_n_istifad_Y_etm_Y_yi_m_Y_sl_Y_h_Y_t_görür_.

_{C.Keynsin nYzYri sisteminin daha da inkişaf etdirilmYsindY amerika alimlYri E.Hansen vY P.Samuelsonun xidmYtlYri xüsusi olaraq qeyd edilir. İqtisad elmindY «Ekonomiks»in mövcud olduğu vaxtdan keçYn bir dövr YrzindY onun mYzmununda YhYmiyyYtli dYyişiklik baş vermişdir. Bu dYyişikliklYr Keynsçi inqilabın, idarYetmY inqilabının, C.Robinsonun «natamam rYqabYt», E.Çemberlinin «inhisarçı rYqabYt», P.Samuelsonun «qarışıq iqtisadiyyat» vY s. sayYsindY baş vermişdir.}

_{İqtisadi fikir tarixindY xüsusi seçilYn nYzYriyyYlYrdYn biri dY monetarizmdir. MonetaristlYr milli iqtisadiyyatın inkişafını tYdavüldY olan pulun miqdarı ilY bağlayırlar. Bu nYzYriyyY iqtisadiyyatı tYnzim edYn dövlYtin pul-kredit siyasYtinin Ysasını tYşkil etmişdir. İqtisadiyyatın dövlYt tYnzimi, müasir monetaristlYrin fikrincY, pul emissiyası vY pul kütlYsi üzYrindY nYzarYtdYn, dövlYt büdcYsinin tarazlığına nail olmaqdan, kreditlYr üçün yüksYk bank faizi qoymaqdan ibarYt olmalıdır ki, inflyasiyanın qarşısı alınsın. Monetarizmin müasir konsepsiyası Nobel mükafatı laureatı (1976) Milton Fridmenin YsYrlYrindY aydın şYrh olunmuşdur. FridmenY görY tYsYrrüfat hYyatındakı dYyişikliklYr pul emissiyası, pul impulsu ilY bağlıdır. «TYsYrrüfat dollar tütYyinin tYsiri altında oynayır, onun rYqsini tYkrar edir» (M.Fridmen).}

_{Neo klassik makroiqtisadi nYzYriyyY. Bu nYzYriyyY 1970-ci illYrdY mikroiqtisadi tYhlil prinsiplYrinin makroiqtisadiyyata tYtbiqi nYticYsindY formalaşmışdır. Neo klassiklYr «rasional gözlYmY» hipotezini irYli sürdülYr. Onun müYllifi Nobel mükafatı laureatı (1995), Çikaqo universitetinin professoru Robert Lukas (1937-ci il) olmuşdur. Bu ideyaya görY gYlYcYkdY gözlYnilYn qiymYtlYr iqtisadi qYrarlar qYbul edYnlYrin hamısının davranışlarına tYsir göstYrYn çox mühüm motivdir (kompaniyalar, tYşkilatlar vY ayrıca ailY üçün). Rasional gözlYmY hipotezi daim irYliyY baxmağa vY baş verYcYk dYyişikliyY uyğun hYrYkYt etmYyi lazım bilir.}

_{Müasir, mühüm iqtisadi nYzYriyyYlYrdYn biri dY «tYklif iqtisadiyyatı» nYzYriyyYsidir. Onun müYllifi amerika iqtisadçısı Artur Lafferdir. 1970-ci illYrdY Keynsçi model Ysasında, dövlYt tYnzimi uğursuzluğa düçar olur.}

_{Bu nYzYriyyY tYlYb Ysasında iqtisadiyyatın dövlYt tYnziminY, yYni tYlYbin tYnzimlYnmYsi YleyhinY yönYlmişdir. Laffer vY onun tYrYfdarlarına görY iqtisadi inkişafın Ysas amili tYlYb deyil, tYklifdir. «TYklif iqtisadiyyatı» tYrYfdarlarına görY dövlYtin iqtisadi proseslYrY müdaxilYsi mYhdudlaşdırılmalı vY şYxsi tYşYbbüs stimullaşdırılmalıdır. Bunun üçün: vergilYr azaldılmalı, dövlYt mYsrYflYri ixtisar edilmYli, tYdavüldY olan pulun miqdarı dövlYt krediti siyasYti vasitYsilY azaldılmalıdır. Bu nYzYriyyY 80-ci illYrdY «Reyqonomika» siyasYtinin mühüm ünsürü olmuşdur.}

_{İnstitusional-sosioloji istiqamYt – onun nümayYndYlYri T.Veblen, C.Kommon, S.U.Mitçell, C.Helbreytdir. Bu istiqamYt öz başlanğıcını C.Kommonsun 1924-cü ildY Nyu-Yorkda çıxmış «İnstitusional iqtisadiyyat» kitabından götürmüşdür. Ancaq bu istiqamYtin banisi T.Veblen (1857-1929) sayılır. «İnstitusionalizm» (adYt, qayda yaratmaq) vY «institut» (qayda, qanunla yaxud idarY tYrYfindYn müYyyYn edilmiş) kimi mYnaları verir.}

_{Bu istiqamYt «iqtisadi insanı» ayrılıqda deyil, onun olduğu mühitlY bağlı öyrYnmYyi tYklif edir. Buna görY dY tYsYrrüfat üçün «iqtisadi insan» «sosial insan» anlayışı ilY YvYz edilir, yYni ictimai münasibYtlYrin toplusunda olan insanı yaxud «konkret situasiyada olan insanı» başlanğıc götürülür. DövlYt, ailY, mYnYvi vY hüquqi normalar, korporasiya, hYmkarlar, müxtYlif iqtisadi mexanizm, xüsusi mülkiyyYt, kredit vY s. insanı YhatY edYn mühitY aid edilir vY bu mühitin iqtisadi proseslYrY tYsiri öyrYnilir.}

_{Başqa bir istiqamYt «ictimai seçim nYzYriyyYsi»dir. Burada siyasi vY iqtisadi hadisYlYr qarşılıqlı YlaqY halında tYdqiq edilir. ŞYxsi maraq (mYnafe) nYinki fYrdin vY firmanın, habelY cYmiyyYtin ictimai hYyatın hYrYkYtverici amili hesab edilir. HYqiqYtdY isY ictimai hYyatda şYxsi maraqların ümumi marağa uyğun gYlmYdiyi hallar çox olur.}

_{İqtisadi nYzYriyyYnin inkişafının Ysas istiqamYtlYri}

Klassik siyasi iqtisad

Marksist siyasi iqtisad

Ekonomiks

Merkantalizm

_{fiziokratiya mYktYbi neoklassik istiqamYt}

_{bazar mYktYbi keynsçilik}
_{Sxem 6. İqtisadi nYzYriyyYnin inkişaf istiqamYtlYri}
_{İqtisadi nYzYriyyYnin inkişafının göstYrilYn bütün bu istiqamYtlYri başlıca olaraq QYrb dünyasına mYxsusdur. Ancaq bilmYk lazımdır ki, iqtisadi fikir şYrq ölkYlYrindY, o cümlYdYn AzYrbaycanda da inkişaf etmişdir. XüsusilY orta Ysr şYrqindY iqtisadi fikirin inkişafı sahYsindY nYzYrY çarpacaq dYrYcYdY irYlilYyişlYr olmuşdur. Bu sahYdY FYrabi (870- 950), İbn Sina (980-1037), Burini (973-1048), BYhmYniyar (993-1066), Nizami GYncYvi (1141-1209), NYsrYddin Tusi (1201-1274), İbn XYldun (1332-1406) kimi mütYfYkkirlYrin xidmYtlYri, elmi fikirlYri diqqYti daha çox cYlb edir. Bu dahi şYxsiyyYtlYrin YsYrlYrindY iqtisadi hadisY, proseslYr vY onların qanunauyğunluqları haqqında qiymYtli fikirlYr öz Yksini tapmışdır. Onların YsYrlYrindY YmYk bölgüsü, mübadilY, sYrvYt vY onun yaradılması, YmtYY, pul, bazar, maliyyY, vergi, sYrvYtin bölgüsü, YmYyin ictimai olması vY s. kimi iqtisadi mYsYlYlYrY geniş yer verilmişdir.}

_{İslam dininin AzYrbaycanda yayılması xalqımızın mYdYniyyYtinY, sosial-iqtisadi hYyatına, dünya görüşünY güclü tYsir göstYrmişdir. MüqYddYs kitabımız olan «Qurani-KYrim»dY vY MYhYmmYd PeyğYmbYrin KYlam vY hYdislYrindY mülkiyyYt, sYrvYt, mübadilY, ticarYt, pul, sYlYm, YmYk, bölgü vY vergi kimi iqtisadi mYsYlYlYrY lazımi qYdYr yer ayrılmış vY onların şYrhi verilmişdir.}

_{AzYrbaycanda iqtisadi fikirin inkişafında Nizami GYncYvinin xüsusi yeri vardır. Onun «XYmsY»sindY YmYk, sYrvYt onun mYnbYi mYsYlYlYrinY xüsusi YhmiyyYt verilir, maddi vY mYnYvi nemYtlYrin yaradıcısı olan YmYkçi insanların fYaliyyYtinY yüksYk qiymYt verir, YmYk vY peşY bölgüsünün sYrvYtin artırılmasındakı YvYzsiz rolundan danışır. O YmtYY mübadilYsi, bazar, pul, qiymYt, sYlYmçilik, faiz haqqında vY YdalYtli cYmiyyYtY dair öz düşüncYlYrini ustalıqla ifadY etmişdir.}

_{AzYrbaycan iqtisadi fikrinin inkişafında XIII YsrdY yaşamış NYsrYddin Tusinin çox böyük xidmYtlYri olmuşdur. Onun «xlaqi-Nasir» vY «MaliyyY haqqında tYdqiqat» YsYrlYri iqtisadi fikirlYrlY zYngindir vY onların öyrYnilmYsi çox faydalıdır.}

_{AzYrbaycan iqtisadi fikiri sonrakı YsirlYrdY dY görkYmli mütYfYkkirlYrin YsYrlYrindY müxtYlif dYrYcYdY öz Yksini tapmışdır. Bu cYhYtdYn X1X Ysrin ikinci yarısında fYaliyyYt göstYrmiş M.F.Axundov, N.B.ZYrdavi, N.B.VYzirov vY digYr görkYmli şYxsiyyYtlYrin iqtisadi fikirlYri çox qiymYtlidir.}

_{XX Ysr AzYrbaycan iqtisadi fikirinin inkişafı AzYrbaycan Xalq CümhuriyyYti dövründY (1918-1920) hökumYtin iqtisadi proqramlarında vY Sovet dövründY isY fYaliyyYt göstYrmiş iqtisadçı alimlYrin YsYrlYrindY öz Yksini tapmışdır.}
_{§7. İqtisadi nYzYriyyYnin tYdqiqat vY şYrh metodları.}
_{İqtisadi hadisY vY proseslYrin tYdqiqat vY şYrh metodlarını dYrindYn öyrYnmYdYn onların mahiyyYtini, qanunlarını, inkişaf meyllYrini vY qanunauyğunluqlarını lazımi sYviyyYdY bilmYk olmaz.}

_{Metodologiya – hYqiqYti elmi dYrk etmYyin üsulları, vasitYlYri, priyomları haqqında elmdir vY ona yiyYlYnmYklY iqtisadi hadisYlYr vY proseslYr öyrYnilir, insanların iqtisadi şüuru formalaşdırılır.}

_{İqtisadi hYyat haqqında iki cür tYfYkkür formalaşır: 1) adi tYfYkkür; 2) elmi tYfYkkür. İqtisadiyyat hamının marağına toxunan bir sahYdir. Onun haqqında hamıda adi tYsYvvürlYr yaranır. Elmi tYfYkkür isY iqtisadiyyatı hYrtYrYfli, tam halında, sistemli şYkildY Yks etdirir. Bu cür tYfYkkürY elmi yanaşma yolu ilY nail olmaq mümkündür.}

_{İqtisadi nYzYriyyY tYsYrrüfat hadisYlYrinin xarici tYzahürlYrindYn onların mahiyyYtinY daxil olur, onların daxili mYzmununu öyrYnir. Bu zaman bir çox metodlardan istifadY olunur.}

_{TYdqiqat metodları çoxdur vY bütün elmlYrdY onlardan istifadY olunur. Bu metodları belY qruplaşdırmaq olar:}

_{1.n ümumi (fYlsYfi) metodlar – bütün elm sahYlYrini silahlandırır (mYsYlYn, metafizik vY dialektik metod);}

_{2.Ümumi elmi metodlar (tarixi, mYntiqi, riyazi vY s.);}

_{3.Spesifik metod- bu yanaşmada (elmin hYr bir sahYsi üçün).}

_{Metafizik metod – bütün hadisYlYr ayrılıqda (YlaqYsiz), sakit vY dYyişmYz halında öyrYnilir. Bu cür yanaşma sistemin ayrıca bir elementinin öyrYnildiyi halda mümkündür (mYsYlYn, mülkiyyYt tipi, bazarın bir növü, pulun funksiyası vY s.).}

_{Dialektik metod – iqtisadi nYzYriyyY bu metoda Ysaslandıqda hYqiqYti tam Yks etdirY bilir.}

_{Dialektika – tYbiYtin, cYmiyyYtin vY tYfYkkürün meydana gYlmYsi vY inkişafının Yn ümumi qanunauyğunluqları haqqında tYlimdir.}

_H_._Hegel_dialektikan_ı_n_sistemli_{nYzYriyyYsini}_yaratm_ı_ş_d_ı_r_._Bu_nYzYriyyYdY_mYrkYzi_yeri_ziddiyyYtlYr_tY_ş_kil_edir_._HegelY_gцrY_«_ziddiyyYtlYr_hYr_cьr_inki_ş_af_ı_n_daxili_«_mьhYrriki_»_dir_».

_İ_qtisadi_n_Y_z_Y_riyy_Y_iqtisadi_hadis_Y_v_Y_prosesl_Y_rd_Y_olan_ziddiyy_Y_tl_Y_ri_v_Y_onlar_ı_n_h_Y_lli_yollar_ı_n_ı_öyr_Y_nir_.

_{Dialektik metod yalnız ziddiyyYtlYri deyil, YksliklYrin vYhdYtliyini dY Yks etdirir. MYsYlYn, iqtisadi hYyatda bir çox problemlYr tYrYflYrin razılığı Ysasında hYll olunur.}

_{Tarixi vY mYntiqinin vYhdYtliyi metodu. HadisYlYrY tarixi yanaşılır vY öyrYnilir. MYntiqi YldY olunmuş nYticYlYr tarixini tYsdiq edir. MYntiq – real tYsYrrüfat hYyatında mövcud olan hadisY vY proseslYrdY sYbYb-nYticY YlaqYlYrini dYrindYn vY düzgün başa düşmYyY imkan verYn elmi alYtdir. MYntiqi yanaşma mürYkkYb tYsYrrüfat YlaqYlYrini mYntiqi düşünmYyY vY nYticYlYr çıxarmağa imkan verir.}

_{İqtisadi tYdqiqatlar zamanı tYhlil vY sintez metodundan geniş istifadY olunur. TYhlil zamanı öyrYnilYn obyekt tYrkib hissYlYrinY ayrılır. HYr bir hissY ayrılıqda tYdqiq olunur vY sonrakı pillYdY ayrı-ayrı hissYlYr arasındakı YlaqYlYr araşdırılır vY hadisY bütövlükdY öyrYnilir.}

_{XX Ysrin II yarısından iqtisadi tYdqiqatlarda riyazi metodlardan vY statistikadan daha geniş istifadY olunur. NYticYdY iqtisadi-riyazi metodun tYtbiqi daha düzgün nYticYlYr YldY etmYyY, modellYr qurmağa imkan verir. İqtisadi statistika nYzYri tYdqiqatların faktlara Ysaslanmasına imkan yaradır. Bu metodların tYtbiqi sayYsindY dünya iqtisad elminin sYviyyYsi YhYmiyyYtli dYrYcYdY yüksYlir. 1969-cu ildYn başlayaraq iqtisadi sahYdY Nobel mükafatları verilir. MYsYlYn, bu mükafatı 1970-ci ildY P.Samuelson (ABŞ) – iqtisad elmindY elmi tYhlilin sYviyyYsini yüksYltdiyinY görY alır. 1973-cü ildY V.Leontyev (ABŞ) – «XYrclYr - buraxılış» metodunu işlYdiyinY görY alır. 1974-cü il F.Hayek (İng.) vY Q.Myurdal (İsveç) – pul nYzYriyyYsi, konyunktur dYyişiklik vY iqtisadi, sosial vY struktur hadisYlYrinin qarşılıqlı asılılığı haqqındakı işlYrY görY mükafata layiq görülürlYr.}

_{İqtisadi sahYdY Nobel mükafatı alanların YksYriyyYti riyazi-statistik metodlardan geniş istifadY etdiklYri üçün yüksYk elmi nYticYlYrY nail olmuşdular.}

_{III FYsil.}

_{İQTİSADİ SİSTEM VЏ MЬLKİYYЏT}

_1._İ_qtisadi_sistem_:_m_Y_zmunu_,_xarakteri_v_Y_ümumi_Y_saslar_ı_.

_{2. İctimai istehsal vY onun tYrYflYri. MYhsuldar qüvvYlYr vY istehsal münasibYtlYri.}

_{3. İqtisadi sistemin tiplYri. Keçid iqtisadiyyatı.}

_{4. MülkiyyYt: mYzmunu, iqtisadi vY hüquqi kateqoriya kimi. MülkiyyYt hüququ. MülkiyyYtin obyektlYri vY subyektlYri.}

_{5. MülkiyyYtin formaları vY onların reallaşdırılması. AzYrbaycanda yeni mülkiyyYt formalarının yaradılması.}
_{§1. İqtisadi sistem: mYzmunu, xarakteri vY ümumi Ysasları.}
_{İctimai tşkili formasından asılı olmayaraq iqtisadiyyat sistem halında olur vY fYaliyyYt göstYrir. İqtisadi sistemin mahiyyYtini başa düşmYk üçün ilk növbYdY sistemin özünün nY demYk olduğunu aydınlaşdırmaq lazımdır. TYbiYtin öz nizamı, cYmiyyYtin isY öz nizamı vardır. TYbiYtdY dY, cYmiyyYtdY dY baş verYn hadisY vY proseslYr qarşılıqlı YlaqYdY vY asılılıqda olur. Bu proseslYrdY iştirak edYn bütün komponentlYr görünmYz tellYrlY bir-birilY bağlıdır. Bu komponentlYrin hYr birinin dY öz daxili quruluşu, sistemi mövcuddur.}

_{Sistem dedikdY – vahid bir tamın mYzmununa daxil olub, qarşılıqlı YlaqY, asılılıq vY qarşılıqlı tYsir halında olan, nizamla düzülmüş çoxsaylı komponentlYrin mYcmusu başa düşülür.}

_{HYr bir sistemin özü dY yarımsistemlYrdYn ibarYtdir. Çünki hYr bir sistemdaxili komponentlYrin özü dY mYzmuna malikdir vY sistem halında olur. Bu sistemin başlıca xüsusiyyYtlYrindYn biridir. Başqa bir xüsusiyyYti sistemdaxili komponentlYrin bir-birilY sıx bağlılığıdır. Onlar qarşılıqlı YlaqYdY, qarşılıqlı asılılıqda vY vYhdYtlikdY mövcuddurlar.}

_{HYr bir sistemin öz Ysası, daxili quruluşu, xarakterik xüsusiyyYtlYri, özünY xas olan YlaqYlYndirici mexanizmi vardir. Bütün bu xüsusiyyYtlYr cYmiyyYtin iqtisadi sisteminY dY aiddir. HYr bir iqtisadi sistem müYyyYn maddi-texniki baza üzYrindY formalaşır. Maddi-texniki Ysas özünün inkişaf sYviyyYsinY görY eyni olmadığı üçün iqtisadi sistemlYr dY öz mYzmununa, inkişaf sYviyyYsinY vY YlaqYlYndirici mexanizminY görY müxtYlif olurlar.}

_{İqtisadi sistemlYr müxtYlif mYzmunlu vY sYviyyYli olsalar da onların hamısı üç mühüm vYzifYni yerinY yetirmYlidir. Bu, mYhdud resursların mövcud olduğu şYraitdY nY istehsal etmYk, necY istehsal etmYk vY kim üçün istehsal etmYkdYn ibarYt olan üç vYzifYdir. Bu vYzifYlYri hYmin sistemlYrdY fYaliyyYt göstYrYn tYsYrrüfatçı subyektlYr yerinY yetirmYlidir.}

_{Birinci vYzifY – nY istehsal etmYkdir. Burada belY bir qYrar qYbul olunmalıdır ki, mYhz hansı nemYt, hansı keyfiyyYtdY vY miqdarda istehsal olunmalıdır.}

_{İkinci vYzifY – necY istehsal etmYkdir. Burada belY bir qYrar verilmYlidir ki, nemYt (mYhsul) hansı mYhdud resürslar, onların kombinasiyası vY hansı texnikanın kömYyi ilY istehsal olunmalıdır.}

_{Üçüncü vYzifY – kim üçün istehsal etmYkdir. Bu problem nemYtlYrin bölgüsü ilY bağlıdır: istehsal olunmuş nemYt kimY çatacaq vY iqtisadi subyekt hansı mYblYğdY ona sahib (malik) olacaqdır.}

_{Bunlar o demYkdir ki, insanların iqtisadi (tYsYrrüfat) fYaliyyYti, bYzYn düşünüldüyü kimi, heç dY ixtiyarı bir fYaliyyt deyildir. NemYtlYrin istehsalı, bölgüsü, mübadilYsi vY istehlakı müYyyYn formalarda hYyata keçirilir vY hYmişY bu vY ya digYr şYkildY tYşkil olunur. Buna görY dY iqtisadi sistem (tYsYrrüfat sistemi) maddi vY qeyri-maddi nemYtlYrin istehsalçısı vY istehlakçısı arasındakı YlaqYlYrin qaydaya salınmış sistemindYn ibarYtdir.}

_{İnsan cYmiyyYtinin tarixi inkişafının müxtYlif dövrlYrindY mövcud olmuş ibtidai icma tYsYrrüfatı, quldar latifundiyası, feodal malikanYsi, kapitalist sahibkar müYssisYsi vY sosialist müYssisYsinin hYr biri özlüyündY bir tYsYrrüfat sistemidir. Onlar da mYhdud resurslar şYraitindY fYaliyyYt göstYrir. Onların hYr biri müYyyYn maddi-texniki Ysasa, münasibYtlYr sisteminY, tYsYrrüfatçılıq mexanizminY vY idarYetmY formalarına malikdir.}

_{DemYli, tYsYrrüfat (iqtisadi) sistemi vahid bir orqanizmdir. Ev tYsYrrüfatı, müYssisY vY milli tYsYrrüfat bu cür vahid tYsYrrüfatlardır. Onların hYr birinin daxili tYşkili vY idarYetmY sistemi vardır ki, onlar daim yaxşılaşdırılmalıdır.}

_{İqtisadi sistem müxtYlif quruluşlu olur. Bu quruluşu tYşkil edYn hYr bir hissY yarımsistem kimi çıxış edir. MYsYlYn, mYlumdur ki, müasir istehsal iki yarımsistemdYn ibarYtdir: maddi istehsal sferası vY qeryi-maddi istehsal sferası. Bazar sisteminY dY bir çox nisbi müstYqil bazarlar daxildir. MüYssisYlYr müxtYlif sexlYrdYn, müYssisYdaxili idarY sistemlYrindYn, tYchizat vY mYhsulun satışı vY s. şöbYlYrdYn ibarYt yarımsistemlYrY malikdir.}

_Milli_iqtisadiyyat_xalq_tYsYrrьfat_ı_{komplekslYrini}_;_pul_,_kredit_vY_maliyyY_sistemlYrini_;_ьmummilli_iqtisadi_idarYetmY_sistemlYrini_vY_s_._цzьndY_birlY_ş_dirir_._İ_{qtisadiyyatda}_sistemlYrin_tiplYri_vY_formalar_ı_mьxtYlifdir_._Onlar_ı_n_Yn_sadYsi_ev_tYsYrrьfat_ı_,_mьrYkkYbi_isY_cYmiyyYtin_sosial_-_iqtisadi_qurulu_ş_udur_._TYsYrrьfat_ı_n_strukturunda_isY_mьxtYlif_«_qatlar_»_ı_n_oldu_ğ_u_ayd_ı_nd_ı_r_._Bunlardan_istehsal_texnikas_ı_,_yYni_mьxtYlif_texniki_sistemlYri_{, -}_robot_kompleksi_,_texnoloji_proseslYrin_avtomatla_ş_d_ı_r_ı_lm_ı_ş_idarYetmY_sistemi_vY_s_._gцstYrmYk_olar_.

_İ_qtisadiyyat_ı_n_t_Y_ş_kili_–_Y_m_Y_k_bölgüsü_sistemi_,_s_Y_hmdar_c_Y_miyy_Y_tl_Y_rd_Y_i_ş_tirak_sistemi_v_Y_s_.

_{mYyin ödYnilmYsi – YmYyin ödYnilmYsi sistemi, tarif sistemi vY s.}

_İ_qtisadi_sistemlYr_цz_xarakteri_etibarilY_dY_fYrqlYnir_._Birincisi_,_natural_istehsald_ı_r_ki_,_bu_mьYyyYn_зYrзivYdY_uzun_bir_dцvr_YrzindY_qapal_ı_ş_YkildY_fYaliyyYt_gцstYrir_._İ_kincisi_,_aз_ı_q_iqtisadi_sistemdir_ki_,_buna_misal_olaraq_YmtYY_-_bazar_tYsYrrьfat_ı_n_ı_gцstYrmYk_olar_._Bunlar_ı_n_haqq_ı_nda_sonrak_ı_mцvzularda_geni_ş_dan_ı_ş_ı_lacaq_.

_Bel_Y_likl_Y_,_iqtisadi_sistem_–_maddi_v_Y_qeyri_-_maddi_nem_Y_tl_Y_rin_v_Y_xidm_Y_tl_Y_rin_istehsal_ı_,_bölgüsü_,_mübadil_Y_si_v_Y_istehlak_ı_zaman_ı_yaranm_ı_ş_,_bir_-_biril_Y_möhk_Y_m_tell_Y_rl_Y_ba_ğ_l_ı_olan_t_Y_s_Y_rrüfat_münasib_Y_tl_Y_rinin_m_Y_cmusudur_.

İqtisadi sistemin xarakterik xьsusiyyYtlYri

TYsYrrüfatçılığın maddi vY ictimai tYrYflYrinin qarşılıqlı asılılığı: subyekt-Yşya- Yşya-subyekt

İqtisadi sistemin bütün tYrkib hissYlYrinin vYhdYtliyi vY bütövlüyüdür. İstehsal-bölgü-mübadilY-istehlak

Strukturunun mürYkkYbliyi: iqtisadiyyatın hYr elementi ayrılıqda iqtisadi sistemin bir hissYsidir, yaxud yarım sistemidir
_{Sxem 1. İqtisadi sistemin xysusiyyYtlri}
_{İqtisadi sistemi tYşkil edYn Ysas ünsünlYr bunlardır:}

_{1.İqtisadi resurslar üzYrindY qYrarlaşmış mülkiyyYt formaları vY tYsYrrüfat fYaliyyYtinin nYticYlYrinin mYnimsYnilmYsinY Ysaslanan sosial-iqtisadi münasibYtlYr;}

_{2.tYsYrrüfat mexanizmi vY iqtisadiyyatın tYşkili vY idarY edilmYsi formaları, iqtisadi fYaliyyYtin tYnzimlYnmYsi üsulları;}

_{3.tYsYrrüfat subyektlYri arasındakı konkret iqtisadi YlaqY formaları.}

_C_YmiyyYtin_mYhsuldar_qьvvYlYri_iqtisadi_sistemin_maddi_-_texniki_Ysas_ı_n_ı_vY_insani_potensial_ı_n_ı_tY_ş_kil_edir_.

_Akademik_Q_._P_._Juravlyeva_iqtisadi_sistemin_a_ş_a_ğı_dak_ı_ümumi_momentl_Y_rini_göst_Y_rmi_ş_dir_:

_{İstehsal qüvvYlYri – mYhsuldar qüvvYlYr: 1) tYbii resurslar, insanların imkanları vY s. 2) ictimai qüvvYlYr (istehsal vasitYlYri, YmYk bölgüsü vY s.), ümumi qüvvYlYr (elm, tYhsil, mYdYniyyYt) vY s.}
_{İqtisadi münasibYtlYr: 1) sosial-iqtisadi münasibYtlYr (mülkiyyYt münasibYtlYri), 2) tYşkilati-iqtisadi münasibYtlYr (tYcrübY mübadilYsi, menecment, marketinq vY s.), 3) texniki-iqtisadi münasibYtlYr.}

_{Adı çYkilYn müYllifY görY iqtisadi sistem – istehsalçılarla istehlakçılar arasında, maddi nemYtlYr istehsalı sahYlYri ilY qeyri-maddi istehsal sahYlYri vY xidmYt sferası arasında YlaqYlYrin qaydaya düşmüş, müvazinYtli olan sistemidir.}

_{C.Helbreytin fikrincY «n yaxşı iqtisadi sistem insanların çox ehtiyac duyduğu şeylYrlY onların maksimum tYlYbatını ödYmYyY qadir olan sistemdir». Bunun üçün iqtisadi sistem aşağıdakı mYsYlYlYrin hYllinY nail olmalıdır:}

_{İqtisadiyyatın optimal strukturu formalaşdırılmalıdır;}
_{İqtisadi fYaliyyYtin bütün növlYrinin YlaqYsini tYmin etmYlidir;}
_{Sosial mYqsYdlYrin hYyata keçirilmYsini tYmin etmYlidir.}

Yüklə 15,57 Mb.

Dostları ilə paylaş:

1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... 43

Blogumuzu ziyarYt etmYyi unutmayın: utopiaderslik blogspot com

§2. İqtisadi münasibYtlYr sistemi

İqtisadi nYzYriyyYnin inkişafının Ysas istiqamYtlYri

_{İqtisadi nYzYriyyYnin inkişafının Ysas istiqamYtlYri}