Blogumuzu ziyarYt etmYyi unutmayın: utopiaderslik blogspot com

Yüklə 15,57 Mb.

səhifə	6/43
tarix	21.11.2018
ölçüsü	15,57 Mb.
	#84324

1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... 43

_Bir_iqtisadi_sistem_kimi_bazar_iqtisadiyyat_ı_XV_I_-_XV_III_YsrlYr_YrzindY_formala_ş_m_ı_ş_d_ı_r_._VY_цz_inki_ş_af_ı_nda_iki_Ysas_mYrhYlYdYn_keзmi_ş_dir_{: 1.}_azad_rYqabYtY_Ysaslanan_bazar_iqtisadiyyat_ı_{; 2.}_mьasir_bazar_iqtisadiyyat_ı_.

_Azad_r_Y_qab_Y_tin_hakim_oldu_ğ_u_m_Y_rh_Y_l_Y_d_Y_Y_sas_t_Y_nziml_Y_yici_mexanizm_bazar_ı_n_öz_mexanizmidir_,_dövl_Y_t_iqtisadi_prosesl_Y_r_Y_Y_sas_Y_n_müdaxil_Y_etmir_.

_{Müasir bazar iqtisadiyyatı şYraitindY bazarın öz mexanizmi, inhisar mexanizmi vY dövlYt tYnzimi mexanizmi eyni vaxtda fYaliyyYt göstYrir. (Bu iqtisadi sistem haqqında sonra Ytraflı danışılacaq).}

_{III. Planlı iqtisadi sistem. Bu iqtisadi sistem istehsal vasitYlYri vY digYr iqtisadi resurslar üzYrindY ictimai (dövlYt) mülkiyyYtY, iqtisadiyyatın mYrkYzdYn planlı idarY olunmasına Ysaslanır. sas iqtisadi qYrarlar mYrkYzlYşdirilmiş qaydada qYbul olunur.}

_Цlk_Ynin_sosial_-_iqtisadi_inki_ş_af_planlar_ı_haz_ı_rlan_ı_r_,_icra_olunmaq_ьзьn_yerlYrY_,_{mьYssisYlYrY}_зatd_ı_r_ı_l_ı_r_._Plan_tap_ş_ı_r_ı_qlar_ı_n_ı_n_yerinY_yetirilmYsi_ьзьn_resurslar_tap_ş_ı_r_ı_qlara_uy_ğ_un_olaraq_bцlь_ş_dьrьlьr_._İ_stehsal_edilmi_ş_mYhsullar_planl_ı_qaydada_istehlakз_ı_lara_зatd_ı_r_ı_l_ı_r_._Planlar_ı_n_yerinY_yetirilmYsi_ьzYrindY_mYrkYzi_nYzarYt_hYyata_keзirilir_vY_s_._Burada_sцhbYt_mYrkYzdYn_planl_ı_idarY_edilYn_vY_bьtьn_iqtisadiyyat_ı_YhatY_edYn_bir_sistemdYn_gedir_._Buna_misal_olaraq_keзmi_ş_SSR_İ_iqtisadiyyat_ı_n_ı_gцstYrmYk_olar_.

_I_V_._Qar_ı_ş_ı_q_iqtisadi_sistem_._Bu_sistem_haqq_ı_nda_vahid_fikir_yoxdur_._Bu_sistem_a_ş_a_ğı_dak_ı_c_Y_h_Y_tl_Y_ri_il_Y_xarakteriz_Y_olunur_:

_Burada_iqtisadiyyat_ı_n_xьsusi_vY_dцvlYt_bцlmYsi_eyni_vaxtda_fYaliyyYt_gцstYrir_.
_Bu_iqtisadi_sistemd_Y_bazar_mexanizmi_il_Y_yana_ş_ı_dövl_Y_t_t_Y_nzimi_mexanizmi_d_Y_f_Y_aliyy_Y_t_göst_Y_rir_.
_{Bu iqtisadi sistemdY bazar mexanizmi vY plan mexanizmindYn istifadY olunur.}
_{Qarışıq iqtisadi sistemdY iqtisadiyyatın sosial yönümü güclüdür. Burada sosial müdafiY tYdbirlYri geniş miqyasda hYyata keçirilir.}

_V._Keзid_iqtisadiyyat_ı_._Bu_keзid_xarakterli_oldu_ğ_una_gцrY_keзid_iqtisadiyyat_ı_adlan_ı_r_vY_bir_iqtisadi_sistemdYn_digYr_iqtisadi_sistemY_keзmYklY_ba_ğ_l_ı_olaraq_yaran_ı_r_vY_mьYyyYn_bir_dцvr_YrzindY_mцvcud_olur_._Hal_-_haz_ı_rda_keзmi_ş_sosialist_{цlkYlYrindYki}_,_o_cьmlYdYn_dY_AzYrbaycan_ı_n_mьasir_iqtisadiyyat_ı_keзid_iqtisadiyyat_ı_d_ı_r_._Burada_mYrkYzdYn_idarY_olunan_iqtisadi_sistemdYn_bazar_iqtisadiyyat_ı_sisteminY_keзid_prosesi_gedir_._Bu_proses_mьYyyYn_dцvr_YrzindY_ba_ş_verdiyinY_gцrY_ona_keзid_dцvrь_iqtisadiyyat_ı_da_deyilir_._Keзid_iqtisadiyyat_ı_a_ş_a_ğı_dak_ı_cYhYtlYrlY_sYciyyYvidir_:

_{Burada eyni zamanda hYm keзmiş sistemin iqtisadi mьnasibYtlYri vY hYm dY yeni meydana gYlYn sistemin mьnasibYtlYri mцvcuddur.}
_{Keзid dцvrь iqtisadiyyatı зoxukladlıdır, mьxtYlif tYsYrrьfat formaları fYaliyyYt gцstYrir.}
_{Bu iqtisadiyyatın цzьnYmYxsus tYsYrrьfatзılıq mexanizmi vY idarYetmY sistemi vardır.}
_{Keзid iqtisadiyyatı şYraitindY sosial-iqtisadi ziddiyyYtlYr зox vY kYskin xarakterdY olur.}
_{KeзilmYsi nYzYrdY tutulan yeni iqtisadi sistem keзid dцvrь şYraitindY formalaşır.}

_{Bu mцvzu haqqında sonra Ytraflı danışılacaq.}

_{§4. MьlkiyyYt: mYzmunu, iqtisadi vY hьquqi kateqoriya kimi. MьlkiyyYt hьququ. MьlkiyyYtin obyektlYri vY subyektlYri.}
_{MülkiyyYt bütün iqtisadi sistemlYrin Ysasıdır. MülkiyyYt münasibYtlYr sistemidir. Dünyanın görkYmli elm xadimlYri mülkiyyYtin fYlsYfi, iqtisadi, hüquqi mahiyyYtini vY onun cYmiyyYtin hYyatında oynadığı rolunu açıb göstYrmişlYr.}

_{MülkiyyYt Yşya, predmetlYrlY bağlı olsa da o, Yşya, şey deyildir. O, insanlar arasında sosial-iqtisadi münasibYtdir (Hegel).}

_{İqtisadiyyat elmi mülkiyyYtY çox mühüm bir kateqoriya, münasibYt kimi baxır. MülkiyyYt – istehsal vasitYlYri vY istehsalın nYticYsi olan mYhsullar (nemYtlYr) vY xidmYtlYrin müYyyYn ictimai formada mYnimsYnilmYsidir. İctimai formada mYnimsYmYnin müxtYlif formalarda olduğunu başa düşmYk üçün aşağıdakı sualların cavablarına fikir vermYk lazımdır. Bu müYssisY kimindir? –MYnimdir! Bu müYssisY kimindir? – Sahibkarındır! BYs bu müYssisY kimindir? – Bizimdir! O müYssisY kimindir? – DövlYtindir vY s. Burada mYnimdir, sahibkarındir, bizimdir vY dövlYtindir ifadYlYri mYnimsYmYnin (mülkiyyYtin) müxtYlif formalarda olduğunu ifadY edir.}

_{MülkiyyYt real mYzmuna malik olan iqtisadi kateqoriyadır. O, real olan şeylYrin insanlar tYrYfindYn mYnimsYnilmYsi üzrY yaranan sosial-iqtisadi münasibYtlYri ifadY edir. MülkiyyYt hYr bir iqtisadi sistemdY aparıcı mövqeyY malikdir. MülkiyyYt münasibYtlYri istehsal vasitYlYri vY istehsalın nYticYlYrinin mYnimsYnilmYsinY görY insanlar arasında yaranan vY müntYzYm tYkrar olunan iqtisadi münasibYtlYr sistemidir.}

Мцлкиййят мцнасибятляри бунлары характеризя едир

Истещсал ресурсларына сярянъам вермя вя истифадя шяртлярини

Иш гцввясинин истещсал васитяляри иля бирляшмяси цсулуну

Истещсалын мягсядини вя

ъямиййятин типлярини мцяййян едир

Истещсал васитяляри цзяриндя мцлкиййят мцнасибятляри – сосиал -игтисади мцнасибятлярин ясасыны тяшкил едир

_{MülkiyyYt hYm dY hüquqi kateqoriyadır. Bu müYyyYnlikdY mülkiyyYt sahib olmaq, sYrYncam vermYk vY istifadY etmYk kimi hüquqi anlayışlarda ifadY olunur.}

_{Müasir iqtisadi nYzYriyyYdY «mülkiyyYt hüququ iqtisadi nYzYriyyYsi»ndYn geniş istifadY olunur. Bu nYzYriyyYnin müYllifi ABŞ iqtisadçısı R.Kouzdur vY onun çoxlu tYrYfdarları vardır. Bu nYzYriyyY tYrYfdarları öz tYdqiqatlarında «mülkiyyYt» deyil, «mülkiyyYt hüququ» anlayışından istifadY edirlYr. Bu müYlliflYrY görY özlüyündY resurslar mülkiyyYt deyil, «resurslardan istifadY etmYk hüququ mülkiyyYtdir – bax bu mülkiyyYti tYşkil edir.» (Çepurin, Kiselyova, s.69).}

_{İngilis hüquqşünası A.Oner 1961-ci ildY aşağıdakı 11 mülkiyyYt hüququnun olduğunu göstYrmişdir.}

_{Sahib olma hüququ – nemYt üzYrindY tam fiziki nYzarYt hüququ:}
_{İstifadY hüququ – nemYtin faydalı xassYsini özün üçün istifadY etmYk:}
_{İdarYetmYk hüququ – nemYtin istifadY olunmasını kimin vY necY hYyata keçirYcYyinY qYrar vermYk:}
_{GYlir götürmYk hüququ – nemtin istifadY olunmasından YldY olunan nYticYyY sahib olmaq hüququ:}
_{Suverenlik hüququ – nemYti özgYninkilYşdirmY, istehlak etmYk, mYhv etmYk, dYyişmYk hüququ:}
_{TYhlükYsizlik hüququ – nemYtlYrdYn mYhrum olmaqdan vY xarici mühitin vurduğu ziyandan qorunmaq hüququ:}
_{NemYtin vYrYsYliyY verilmYsi hüququ:}
_{NemYtlYrY sahib olmanın möhkYmliyi hüququ:}
_{Ziyanlı istifadYdYn müdafiY hüququ – digYr tYsYrrüfat agentlYrinY ziyan vura bilYcYk formadan istifadYyY qadağa qoymaq:}
_{CYzalandırmaq formasında cavabdehlik hüququ – yYni nemYtin borca görY ödYnilmYsinin mümkünlüyü:}
_{Pozulmuş hüquqların bYrpa etdirilmYsi hüququ – bu qalıq xarakterli hüquq adlanır.}

_Mьlkiyy_Yt_hьququ_«_oyun_qaydalar_ı_»_ndan_ba_ş_qa_bir_ş_ey_deyildir_._Bu_davran_ı_ş_qaydalar_ı_,_{mьnasibYtlYridir}_vY_ham_ı_onlara_YmYl_etmYlidir_._Bu_hьquq_dцvlYtin_mьYyyYn_etdiyi_normalar_,_qYbul_etdiyi_qanunlar_{зYrзivYsindY}_hYyata_keзirilir_.

_{MьlkiyyYtin obyektlYri vY subyektlYri vardır.}

_{MьlkiyyYtin obyektlYri – mьlkiyyYt ola bilYcYk hYr şey, yYni mьlkiyyYtin maddi varlığı hesab olunur. MYsYlYn, torpaq, zavod, bina, zinYt Yşyaları, pul, iş qьvvYsi vY s.}

_{MьlkiyyYtin subyektlYri – mьlkiyyYtin sahiblYri: dцvlYt, kollektivlYr, icma, sosial qrup, tYşkilat, şYxs vY s.}
_{§5. MьlkiyyYtin formaları vY onların reallaşdırılması. AzYrbaycanda yeni mьlkiyyYt formalarının yaradılması.}
_{İnsan cYmiyyYtinin bütün inkişaf dövrlYrindY, bütün ictimai-iqtisadi formasiyalarda mülkiyyYtin müYyyYn tipi vY ona uyğun gYlYn formaları olmuşdur.}

_Mьlkiyy_Ytin_iki_Ysas_tipi_mYlumdur_{: 1.}_İ_ctimai_mьlkiyyYt_tipi_{; 2.}_Xьsusi_mьlkiyyYt_tipi_.

_İ_ctimai_mülkiyy_Y_t_tipinin_d_Y_iki_Y_sas_formas_ı_vard_ı_r_{: 1.}_İ_cma_mülkiyy_Y_ti_{; 2.}_Sosialist_ictimai_mülkiyy_Y_ti_–_bu_geni_ş_m_Y_nada_dövl_Y_t_Y_m_Y_xsus_olan_mülkiyy_Y_t_formas_ı_d_ı_r_._Kooperativ_mülkiyy_Y_ti_d_Y_ictimai_mülkiyy_Y_tdir_._Müasir_Y_d_Y_biyyatda_dövl_Y_tl_Y_r_Y_m_Y_xsus_olan_mülkiyy_Y_t_d_Y_ictimai_mülkiyy_Y_t_adlan_ı_r_.

_{Xüsusi mülkiyyYt tipi. Bu tipin Ysas formaları:}

_{quldarlıq xüsusi mülkiyyYt forması – burada istehsal vasitYlYri vY qullar üzYrindY quldarların şYriksiz mülkiyyYti mövcud olur.}
_{feodal torpaq mülkiyyYti forması – burada torpaq üzYrindY feodalın tam, tYhkimli kYndli üzYrindY natamam mülkiyyYti mövcud olur.}
_{kapitalist xüsusi mülkiyyYt forması. Burada istehsalın bütün maddi amillYri üzYrindY xüsusi kapitalist mülkiyyYtidir. İş qüvvYsinin sahibi olan işçi isY öz iş qüvvYsinin mülkiyyYtçisidir.}

_HYr_mьlkiyyYt_tipinY_uy_ğ_un_olan_digYr_forma_vY_nцvlYr_dY_vard_ı_r_.

_{HYr bir iqtisadi sistemdY Ysas, aparıcı mьlkiyyYt forması vardır. HYr bir mьlkiyyYt formasına Ysaslanan tYsYrrьfat formaları da yaranır vY fYaliyyYt gцstYrir. TYkrar olmasın deyY mьlkiyyYtin forması ilY tYsYrrьfatın formasını bir yerdY şYrh edYcYyik.}

_I_._F_Y_rdi_mülkiyy_Y_t_formas_ı_–_bu_mülkiyy_Y_tin_sahibl_Y_ri_Y_sas_Y_n_x_ı_rda_Y_mt_YY_istehsalç_ı_lar_ı_d_ı_r_v_Y_istehsal_ş_Y_xsi_Y_m_Y_y_Y_Y_saslan_ı_r₍_s_Y_n_Y_tkarlar_,_x_ı_rda_k_Y_ndli_t_Y_s_Y_rrüfatlar_ı_,_x_ı_rda_xidm_Y_t_obyektl_Y_ri_);

_{II. Xüsusi mülkiyyYt forması – bunun Ysasında xüsusi sahibkarlıq tYsYrrüfatları yaranır. Yaradılmış müYssisYlYr kiçik, orta, iri ola bilYr. Bu tYsYrrüfatlarda muzdlu YmYkdYn istifadY olunur. MYqsYd mYnfYYt YldY etmYkdir.}

_{III. DövlYt mülkiyyYti forması – bu bilavasitY dövlYtY mYxsusdur vY onun Ysasında dövlYt tYsYrrüfatları yaradılır. Yaradılmış müYssisYlYr dövlYtin tYyin etdiyi rYhbYrlYr tYrYfindYn idarY olunur. ldY olunmuş mYnfYYt dövlYt büdcYsinY daxil olur.}

_{IV. Kooperativ mülkiyyYt forması – KooperativlYr müYyyYn tYsYrrüfat növü olmaqla ona daxil olan üzvlYrin könüllü qoyduqları vYsait hesabına tYşkil olunur. Kooperativ YvvYlcYdYn tYsdiq edilmiş nizamnamYyY uyğun idarY olunur, gYlir YdalYtli bölüşdürülür. Kooperativ hüquqi şYxsdir.}

_{V. mYk kollektivlYrinin mülkiyyYti. MüYyyYn bir müYssisYnin bütün Ymlakı orada işlYyYnlYrin sahibliyindY olur, kollektiv bu Ymlaka sYrYncam verir, ondan istifadY edir. MüYssisY YmtYY istehsalçısı olur vY hüquqi şYxsdir. Kollektivin üzvlYri idarY işlYrindY iştirak edir, gYliri müYyyYn etdiklYri qaydaya uyğun bölürlYr, hYrY öz payını alır.}

_{VI.BYlYdiyyY mülkiyyYt forması. Burada söhbYt yerli özünüidarY orqanı olan bYlYdiyyYlYrin sYrYncamında olan mülkiyyYtdYn gedir. BYlYdiyyY mülkiyyYti Ysasında müYyyYn tYsYrrüfatlar yaradılır.}

_{VII.SYhmdar cYmiyyYti mülkiyyYt forması. Bu mülkiyyYtY sYhmlYrin satılması yolu ilY yaradılmış müYssisYlYrin mülkiyyYti daxildir. SYhmin sahibi cYmiyyYtin YldY etdiyi mYnfYYtin bölgüsü nYticYsindY dividend (gYlir) YldY edir. CYmiyyYtin işini ümumi yığıncağın seçdiyi idarY heyYti tYnzimlYyir.}

_{VIII.ŞYxsi mülkiyyYt - ailYnin şYxsi ehtiyaclarının ödYnilmYsinY xidmYt edYn na varsa hamısını YhatY edir.}

_{IX.Qarışıq mülkiyyYt – müxtYlif mülkiyyYt sahiblYrinin razılaşması Ysasında yaradılır. İdarY işlYri vY qYrarların qYbulu mülkiyyYt sahiblYrinin birgY sYyilY hYyata keçirilir.}

_{X. İntellektual mülkiyyYt – intellektual resurslar YsasYn elmdY, tYhsildY, sYhiyyYdY, idarYetmYdY, kütlYvi informasiyada, konstruktur bürolarında vY s. sahYlYrdY mYrkYzlYşir. 1967-ci ildY Stokholmda «İntellektual mülkiyyYt»lY bağlı ümumdünya tYşkilatının tYsis edilmYsi haqqında konvensiya imzalanmışdır. MülkiyyYtin bu forması ilY bağlı hüquqlar da müYyyYn edilmişdir: patent hüququ; müYlliflik hüququ vY s. intellektual mülkiyyYt elmi yaradıcılıq, YdYbiyyat, kYşflYr, ixtiralar, layihYlYr, mYlumatlar vY s ilY bağlıdır.}

_{İqtisadi sahYdY intellektual mülkiyyYtin subyektlYri konstruktor bürosu YmYkdaşları, mühYndislYr, müYssisY rYhbYrlYri, menecerlYr, ustalar, aqronomlar, zootexniklYr vY s.-dir.}

_{Bütün bunlarla yanaşı mülkiyyYtin çoxsaylı törYmY formaları da vardır. Dini icmaların, könüllü ictimai tYşkilatların vY s. törYmY mülkiyyYt formalarıdır. SYhmdar, kooperativ, qarışıq mülkiyyYtlYr dY müYyyYn mYnada törYmYdir.}

_{AzYrbaycanın keçid dövrü şYraitindY yuxarıda göstYrilYn bütün mülkiyyYt formaları vardır.}

_{MülkiyyYt formaları iqtisadi vY hüquqi cYhYtdYn reallaşdırılır.}

_{İqtisadi cYhYtdYn reallaşdırma o demYkdir ki, mülkiyyYt sahibinY gYlir gYtirsin, yYni iqtisadi xeyir versin. iqtisadi reallaşdırma gYlir, mYnfYYt, faiz, renta vY s. YldY etmYyY imkan yaradır.}

_{Hüquqi cYhYtdYn reallaşdırma – sahibolma, sYrYncamvermY vY istifadYetmY, obyektin satılması, icarYyY verilmYsi vY s. ilY bağlıdır. Bu hallarda qanunvericilikdY nYzYrdY tutulmuş normalar, qaydalar Ysas götürülür vY bütün YmYliyyatlar sYnYdlYşdirilib tYsdiq edilir.}

_{Müasir dövrdY AzYrbaycanda dövlYt mülkiyyYtinin özYllYşdirilmYsi prosesi gedir. NYticYdY mülkiyyYtin müxtYlif formaları yaradılır ki, bu da bazar iqtisadiyyatına keçmYk üçün obyektiv zYrurYtdir. AzYrbaycanda tYsvir olunmuş mülkiyyYt formaları.}

Азярбайъанда мцасир мцлкиййятин формалары

_{AzYrbaycanda müasir mülkiyyYtin}

_formaları
Хцсуси
Бялядиййя

Дювлят

_{Sxem 3. AzYrbaycanda tYsbit olunmuş mülkiyyYt formaları}

_{Müasir dövrdY mülkiyyYtin iqtisadi sahYsindY müYyyYn dYyişikliklYr baş verir ki, bu da özünü mülkiyyYtin fYrdilYşmYsindY, mülkiyyYtin difersifikasiyasında bYzi mülkiyyYt formalarının güclYnmYsindY vY s. göstYrir.}

Мцлкиййятин инкишафынын

мцасир мейлляри

Тясяррцфатчылыьын айрылмасы мясялян кянд тясяррцфатында тясяррцфатчылыьын иъаря формасы, сянайедя-истещсалын тяшкилинин модул цсулу

Мянимсямянин фярдиляшмяси

Мцлкиййятин кооператив вя диэяр ири мигйаслы формалары чярчивясиндя щяр бир шяхс хцсуси мцлкиййятчи олур

Активлярин мягсядли истифадясинин

Иътимаи мящдудулуьу (мяс. кянд

тясяррцфат тяйинатлы торпаг)

Мцлкиййятин диверсификасийасы

мянимсямянин минлярля сящмдар-

лара сяпялянмяси

Мцлкиййятин мцхтялиф формаларынын

эцъляндирилмяси

Дювлятсизляшмя вя юзялляшдирмя

истещсал цзяриндя дювлят нязарятинин азалмасы просеси

_{Sxem 4. MülkiyyYtin inkişaf meyllYri}

_{IY FYsil.}

_{BAZAR İQTİSADİYYATI: ЬMUMİ ЏSASLARI, QANUNLARI}

_{VЏ MODELLЏRİ}

_1._Bazar_iqtisadiyyat_ı_v_Y_onun_genetik_Y_saslar_ı_._Natural_v_Y_Y_mt_YY_istehsal_ı_.

_{2. MYhsulun iqtisadi forması. mtYYnin xassYlYri. Pulun meydana gYlmYsi vY mahiyyYti.}

_{3. Bazar iqtisadiyyatı: mahiyyYti, Ysas cYhYtlYri, obyekt vY subyektlYri.}

_{4. Bazar iqtisadiyyatının qanunları, tiplYri vY modellYri.}

_{5.İnzibati-amirlik sistemindYn (planlı iqtisadiyyatdan) bazar iqtisadiyyatına keçidin zYruriliyi vY yolları. «Şok terapiyası». AzYrbaycan bazar iqtisadiyyatına keçid yollarında.}

_§_1._Bazar_iqtisadiyyat_ı_vY_onun_genetik_Ysaslar_ı_._Natural_vY_YmtYY_istehsal_ı_.

_{Bazar iqtisadiyyatı dьnyada mцvcud olan iqtisadi sistemlYrdYn Yn geniş yayılmış sistemdir. Bazar iqtisadiyyatı mYfhumundakı «bazar» iqtisadiyyatın sifYtini, necYliyini, onun bazar tYbiYtli olmasını bildirir. Bazar tYbiYtli olmaq o demYkdir ki, iqtisadiyyat bazar ьзьn işlYyir, bazar mexanizmi vY bazar qanunları ilY tYnzim olunur. TarixYn bazar bazar iqtisadiyyatından YvvYl meydana gYlmişdir. Ancaq o bazar iqtisadi sistemindY fYaliyyYt gцstYrir vY buna gцrY dY YvvYl bazar iqtisadiyyatının mahiyyYti, Ysasları ilY bağlı mYsYlYlYri nYzYrdYn keзirmYk lazımdır.}

_Bazar_istehsalç_ı_v_Y_istehlakç_ı_lar_ı_n_qar_ş_ı_l_ı_ql_ı_f_Y_aliyy_Y_tini_t_Y_min_ed_Y_n_mexanizmdir_,_onlar_ı_n_mövcudluq_üsuludur_._Bazar_Y_sas_Y_n_t_Y_davül_sferas_ı_,_alq_ı_-_satq_ı_il_Y_ba_ğ_l_ı_d_ı_r_._Bazar_iqtisadiyyat_ı_daha_geni_ş_,_Y_hat_Y_lidir_._O_,_istehsal_ı_,_bölgünü_,_mübadil_Y_ni_v_Y_istehlak_sah_Y_l_Y_rinin_ham_ı_s_ı_n_ı_Y_hat_Y_edir_,_onlar_ı_n_tam_hal_ı_nda_mövcudlu_ğ_unu_t_Y_min_edir_.

_{Bir iqtisadi sistem kimi bazar iqtisadiyyatının tam formalaşması kapitalizm cYmiyyYtindY baş vermişdir. Bazar iqtisadiyyatı ilY kapitalizm iqtisadiyyatı eyni mYnalıdır. Bazar iqtisadiyyatı kapitalizmin iqtisadi Ysasını tYşkil edir. Buna görY dY ABŞ iqtisadçıları «bazar iqtisadiyyatı - kapitalizm» ifadYsini işlYdirlYr.}

_{Bazar iqtisadiyyatı bütün iqtisadi mYktYblYr vY cYrYyanlar tYrYfindYn bu vY digYr şYkildY öyrYnilmiş vY indi dY öyrYnilir.}

_{Bazar iqtisadiyyatı özünY xas genetik Ysaslara malikdir. Bu iqtisadi sistemin Ysasını YmtYY istehsalı tYşkil edir. mtYY istehsalının meydana gYlmYsilY YmtYY mübadilYsi, mübadilYnin inkişafı gedişindY pul meydana gYlir. mtYY-pul münasibYtlYri Ysasında bazar yaranır vY iqtisadiyyatın bütün sahYlYrini YlaqYlYndirir. O, kapitalizm cYmiyyYtindY özünün yüksYk zirvYsinY çatır vY müstYqil iqtisadi sistem kimi fYaliyyYt göstYrir.}

_{İnsan cYmiyyYtindY istehsalın tYşkilinin ilkin forması natural tYsYrrüfat olmuşdur. Natural tYsYrrüfat elY tYşkil olunmuşdur ki, insanlar ancaq öz tYlYbatlarını ödYmYk üçün mYhsul istehsal edirlYr. Onun aşağıdakı spesifik cYhYtlYri vardır: 1) tYsYrrüfatın qapalı olması; 2) YmYk universal xarakter daşıyır; 3) tYsYrrüfat YlaqYlYri birbaşadır.}

_{Natural tYsYrrüfat qapalıdır. Bu tYsYrrüfatın mövcud olduğu cYmiyyYtlYrdY tYsYrrüfat YlaqYsiz, dağınıq şYkildY fYaliyyYt göstYrir (ailY, icma, malikanY). HYr bir tYsYrrüfat vahidi özlYrinY mYxsus resurslardan istifadY edir vY ailYnin tYlYbatını ödYmYk üçün mYhsul istehsal edirlYr. Müasir dövrdY (dövlYtin daxilindY inkişaf etmiş YmtYY istehsalı olduğu halda) bYzi tYsYrrüfat birliklYrindY, kYnd tYsYrrüfatı müYssisYlYrindY vY hYtta ayrıca bir dövlYtdY dY qapalılığa, naturallığa meyl ola bilYr.}

_{Natural istehsal üçün universal Yl YmYyi xarakterikdir. mYyin növlYrY bölünmYsi yoxdur. MYsYlYn, bir nYfYr Yyirir, toxuyur, boyayır vY s. Burada Yn sadY alYtlYrdYn istifadY olunur.}

_{Natural tYsYrrüfatda istehsalla istehlak arasında birbaşa iqtisadi YlaqY yaranır. Burada «istehsal-bölgü-istehlak» YlaqYsi var, mübadilY isY yoxdur. Bu cür YlaqY natural tYsYrrüfatın davamlığını tYmin edir. Burada ancaq sadY tYkrar istehsal baş verir.}

_{QYrb YdYbiyyatında natural tYsYrrüfat sistemi YnYnYvi iqtisadiyyat adlandırılır. (Onun xarakterik cYhYtlYri: 1) istehlak üçün eyni, YnYnYvi mYhsul istehsal etmYk; 2) texniki tYrYqqinin mYhdudluğu; 3) cYmiyyYtin hYyat tYrzindY dYyişikliyin olmasında geriliyin qalması; 4) sosial-iqtisadi münasibYtlYrdY durğunluq).}

_{mtYY istehsalı. TYsYrrüfat tYşkilinin ikinci forması YmtYY istehsalıdır. mtYY istehsalı – tYşkilati-iqtisadi münasibYtlYrin elY sistnmidir ki, burada mYhsullar bazarda satılmaq üçün istehsal olunur.}

_{mtYY tYsYrrüfatının Ysas cYhYtlYri:}

_{tYsYrrüfat açıqdır;}
_{YmYk bölgüsünY Ysaslanır;}
_{tYsYrrüfat YlaqYlYri bilvasitYdir (dolayıdır), bazar vasitYsilYdir.}

_{mtYY istehsalı ictimai YmYk bölgüsünY Ysaslanır. HYr bir istehsalçı konkret, ixtisaslaşmış mYhsulun istehsalı ilY mYşğul olur. HYr bir sahYdY, müYssisYdY yaradılmış artıq mYhsul başqa faydalı şeylYrlY mübadilY edilir. mtYY istehsalında YmYk bölgüsünün rolu elmi cYhYtdYn A.Smit tYrYfindYn Ysaslandırılmışdır.}

_{mYk bölgüsü YmtYY istehsalı sayYsindY geniş meydan alır vY ictimai YmYk bölgüsü qanun statusu alır vY fYaliyyYt göstYrir. İctimai YmYk bölgüsünün aşağıdakı formaları meydana gYlir: 1. BeynYlxalq (ölkYlYrarası) YmYk bölgüsü; 2. Ümumi (xalq tYsYrrüfatının sahYlYri arasında) YmYk bölgüsü; 3. Xüsusi (sahYlYr daxilindY) YmYk bölgüsü; 4. TYk (müYssisY daxilindY) YmYk bölgüsü.}

_{mtYY tYsYrrüfatı – açıq sistemdir. Burada işçilYr öz istehlakları üçün deyil, başqa adamlara satm aq üçün istehsal edirlYr. Bu tYsYrrüfatda hYr şey bazar üçün istehsal olunur.}

_{mtYY tYsYrrüfatına istehsalçı vY istehlakçılar arasında dolayı, bilvasitY YlaqY forması xasdır. Bu istehsal – mübadilY – istehlak YlaqYsidir. MYhsul ancaq mübadilYdYn sonra istehlaka daxil olur. İstehsalçı vY istehlakçı arasında iqtisadi münasibYt bazar vasitYsilY yaranır. mtYY tYsYrrüfatı üçün geniş tYkrar istehsal xasdır.}

_{mtYY istehsalının 5-7 min il tarixi vardır. O, ibtidai - icma dövrünün sonlarından indiyY kimi mövcuddur. O, bütün ictimai-iqtisadi sistemlYrdY mövcud olmuşdur vY özünün tarixi inkişaf mYrhYlYlYrini keçmişdir.}

_{mtYY istehsalının meydana gYlmYsinin ümumi Ysası ictimai YmYk bölgüsüdür. mYk bölgüsünün inkişafı ilY YmtYY istehsalı da genişlYnir. Artıq elY müYssisYlYr yaranır ki, onlar bir deyil, bir neçY YmtYYlik mYhsul istehsal edir (diversifikasiya).}

_{mtYY istehsalının meydana gYlmYsinin başqa bir sYbYbYi adamların tYsYrrüfatca YlahiddYlYşmYsidir (ayrılsmasıdır). Ayrılma müYyyYn bir YmtYYnin istehsalına şYrait yaradır. Ayrılmış istehsalçı öz mYhsulunu mübadilY etmYk üçün bazar YlaqYsinY girir. BelY bir YlaqY, kYnar müdaxilY olmadan, öz mYnafeyini reallaşdırmaq naminY baş verir vY mYhsulun keyfiyyYti vY miqdarını artırmaqda maraqlı olur.}

Иътимаи тясяррцфатын типляри

_{TYsYrrüfatca YlahiddYlYşmY mülkiyyYtin forması ilY bağlıdır. Buna uyğun gYlYn isY xüsusi mülkiyyYt formasıdır. Xüsusi mülkiyyYt ayrılıb müstYqil YmtYY istehsalçısı olmağı şYrtlYndirir.}
Ямтяя тясяррцфаты- ямяк бюлэцсцня ясасланан, бу вя йа диэяр мящсул истещсалы йахуд хидмятляр цзря ихтисаслашан иътимаи истещсалын тяшкили формасыдыр

Натурал тясяррцфат-истещсалчынын шяхси тялябатыны,тясяррцфатдахили тялябатлары юдямяйя йюнялдилян игтисадиййатын тяшкилинин садя формасыдыр.

Иътимаи ямяк бюлэцсцнцн инкишаф етмиш

системи

_{Xarakterik YlamYtlYri Xarakterik xüsusiyyYtlYr}

Инкишаф етмямиш ямяк бюлэцсц

Истещсал вя истещлак арасында базар васитясиля ялагя

Истещсал вя истещлак арасында билаваситя ялагя

машынлы истещсалын мювъудлуьу
Тябии ресупсларын щялл едиъи ролу
Базар инфраструктурунун мювъудлуьу
Ял ямяйинин цстцнлцйц
Базар системинин олмасы
Сосиал мцнагишялярин игтисади базасынын олмамасы

Сосиал мцнагишялярин игтисади базасынын мювъудлуьу

_{mtYY istehsalının iki növü vardır:}

_{SadY YmtYY istehsalı (tYsYrrüfatı);}
_{Kapitalist YmtYY tYsYrrüfatı (istehsalı)}

_Sad_Y_YmtYY_tYsYrrьfat_ı_istehsalз_ı_n_ı_n_ş_Yxsi_YmYyinY_vY_sadY_alYtlYrY_Ysaslanan_kYndlinin_vY_sYnYtkarlar_ı_n_{tYsYrrьfatlar}_ı_d_ı_r_.

_Kapitalist_Y_mt_YY_t_Y_s_Y_rrüfat_ı_–_istehsal_vasit_Y_l_Y_ri_üz_Y_rind_Y_xüsusi_mülkiyy_Y_t_Y_v_Y_Y_sas_Y_n_muzdlu_Y_m_Y_y_Y_Y_saslan_ı_r_._Bu_t_Y_s_Y_rrüfat_ı_n_meydana_g_Y_lm_Y_s_v_Y_inki_ş_af_ı_il_Y_istehsal_edil_Y_n_h_Y_r_ş_ey_v_Y_h_Y_tta_i_ş_qüvv_Y_si_d_Y_Y_mt_YY_olur_._V_Y_natural_t_Y_s_Y_rrüfat_ı_s_ı_x_ı_ş_d_ı_r_ı_b_aradan_ç_ı_xar_ı_r_._Kapitalist_Y_mt_YY_istehsalç_ı_s_ı_sahibkar_olur_.

_{Klassik kapitalizm şYraitindY, xüsusi mülkiyyYtin artması ilY YmtYY istehsalı daha da genişlYnir vY özünün Ysası kimi yeni mülkiyyYt formaları – sYhmdar, korporativ vY yoldaşlıq – yaranır (XX YsrdY).}

_{Klassik kapitalizm şYraitindY YmtYY istehsalı Yn ümumi forma alır vY hYr şey YmtYY olur. XX Ysrin ikinci yarısından etibarYn elmi-texniki tYrYqqinin tYsiri vY dövlYtin tYsYrrüfat hYyatına müdaxilYsinin tYsiri altında iqtisadiyyatın qeyri-YmtYY bölmYsi yaranır (fundamental elmi tYdqiqatlar, pulsuz tYhsil, hYrbi-sYnaye kompleksinin bir çox mYhsulları vY s.). Bu forma getdikcY genişlYnir. Buna görY dY müasir istehsalı qarışıq istehsal adlandırmaq olar. Ancaq üstünlük YmtYY tYsYrrüfatına mYxsusdur.}
_{§2. MYhsulun iqtisadi forması. ЏmtYYnin xassYlYri.}

_{Pulun meydana gYlmYsi vY mahiyyYti.}

_{İstYnilYn YmYk mYhsulu, цzьnьn natural formasında bu vY digYr tYlYbatı цdYmYk qabiliyyYtinY malikdir. MYhsulun bu qabiliyyYti «istehlak dYyYri» adlanır. MYsYlYn, зцrYk insanın yemYyY, paltar geyinmYyY olan tYlYbatını цdYyir. Traktor, kombayn faydası olan istehsal vasitYlYridir.}

_İ_qtisadi_n_Y_z_Y_riyy_Y_d_Y_«_faydal_ı_l_ı_q_»_dedikd_Y_h_Y_r_cür_t_Y_l_Y_bat_ı_öd_Y_m_Y_k_qabiliyy_Y_ti_,_h_Y_tta_ziyanl_ı_olanlar_da₍_narkotik_,_papiros_v_Y_s_.)_faydal_ı_hesab_edilir_.

_{Maddi nemYtin neçY cür faydası vardır? İnsanlar tYcrübYdY vY elm sayYsindY şeylYrin bir çox faydalı keyfiyyYtlYrini aşkar edir. Bir mYhsul bir çox cYhYtdYn faydalı ola bilYr. MYsYlYn, çıxarılan xam neftdYn çoxsaylı mYhsullar alınır. Sual olunur ki, nemYtin faydasını kim vY necY müYyyYn edir, hansı meyar Ysas götürülür – obyektiv meyar yaxud subyektiv? Bu istehsalçı vY istehlakçı tYrYfindYn müxtYlif cür qiymYtlYndirilir.}

_{MYhsulun istehsalçısı onun keyfiyyYtini obyektiv qiymYtlYndirir. MYhsulun faydalılığı onun Yşyavi xassYsindYn ayrı deyildir vY ölçülY bilir. MYsYlYn, südün tYrkibi yağdan, zülaldan, vitaminlYrdYn vY s. ibarYtdir. Bu komponentlYrY görY onun keyfiyyYti vY demYli faydalılıq dYrYcYsi müYyyYn edilir. rzaq mYhsulunda olan faydalı maddYlYr çoxdursa o keyfiyyYtli hesab olunur vY onun dYyYri artır. İstehlakçı isY özünün subyektiv düşüncYsi ilY nemYtin faydasını müYyyYn edir. Bu zaman özünün zövqünü, ona olan ehtiyacını vY seçimini Ysas götürür. Biri seylon çayını xoşlayır, digYri kYklikotu çayını. Subyektiv qiymYtlYndirmY nemYtin azlığından vY çoxluğundan da asılıdır. mtYY istehsalı şYraitindY faydalılıq kateqoriyası daha böyük YhYmiyyYt kYsb edir.}

_{MYhsulun iqtisadi forması müxtYlif olur. MYhsulun natural forması vY YmtYY forması onun Ysas formalarıdır. Bunlarla yanaşı zYruri mYhsul vY izafi mYhsul, xüsusi mYhsul vY ictimai mYhsul, milli mYhsul vY s.dY mYhsulun ictimai-iqtisadi formalarıdır.}

_{mtYY vY onun xassYlYri. mtYYnin iki xassYsi vardır: onun birinci xassYsi faydalı olub insanın bu vY ya digYr tYlYbatını ödYmYk qabiliyyYtidir. mtYY kimi istehsal olunan mYhsulun keyfiyyYtinY tYlYb yüksYk olur. Faydası olan hYr şey YmtYY deyildir. Hansı halda faydalı şey YmtYY olur? 1. O şeylYr ki, insan YmYyinin mYhsuludur. 2. İstehsalçının özü üçün deyil, başqası üçün istehsal olunur vY ictimai cYhYtdYn faydalı olur. 3. Bazarda başqa bir faydalı şeylY mübadilY olunur vY ekvivalenti satıcıya ödYnilir.}

_{DemYli, YmtYY ictimai cYhYtdYn faydalı olub bazarda başqa bir mYhsula mübadilY olunan ictimai YmYk mYhsuludur.}

Yüklə 15,57 Mb.

Dostları ilə paylaş:

1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... 43

Blogumuzu ziyarYt etmYyi unutmayın: utopiaderslik blogspot com

Bir iqtisadi sistem kimi bazar iqtisadiyyatı XVI - XVIII YsrlYr YrzindY formalaşmışdır. VY цz inkişafında iki Ysas mYrhYlYdYn keзmişdir: 1. azad rYqabYtY Ysaslanan bazar iqtisadiyyatı; 2. mьasir bazar iqtisadiyyatı.

_Bir_iqtisadi_sistem_kimi_bazar_iqtisadiyyat_ı_XV_I_-_XV_III_YsrlYr_YrzindY_formala_ş_m_ı_ş_d_ı_r_._VY_цz_inki_ş_af_ı_nda_iki_Ysas_mYrhYlYdYn_keзmi_ş_dir_{: 1.}_azad_rYqabYtY_Ysaslanan_bazar_iqtisadiyyat_ı_{; 2.}_mьasir_bazar_iqtisadiyyat_ı_.