Buraxiliş İŞİ “Müxtəlif meteoroloji şəraitlərdə uçuşların təhlükəsizliyinə təsir edən risk amillərinin təhlili”

FƏSİL II. YUXARI HÜNDÜRLÜKLƏRDƏ UÇUŞLARIN METEOROLOJİ TƏMİNATININA TƏSİR EDƏN RİKS AMİLLƏRİ

2.1. Yuxarı hava məkanında uçuşlara təsir edən amillərin təhlili

Yuxarı hava məkanı uçuşları 100-150 FL-dən yuxarı hündürlükləri əhatə edir. Bu hündürlükdə hava gəmilərinin uçuşunun təhlükəsizliyinə təsir edə biləcək hadisələr aşağıdakılardır:
1)tufan (tutqunlaşmış və ya buludlarda maskalanmış); Tufan – dağıdıсı güсə malik, uzun müddət davam edən, sürəti 32 -35 m/san –dən çox olan küləkdir;
2)tez-tez təkrarlanan tufanlar;
3)dolu; topa yağış buludlarında dənə-dənə xırda buz halında düşən atmosfer hadisəsi
4)şkval xətti; sürəti 15m/san çox olan külək nöqtələrini birləşdirən xətt
5)buludlarda və açıq səmada mülayim və ya güclü turbulentlik; atmosferdə müxtəlif ölçülü burulğanların yaranması, küləyin üfüqi və şaquli şiddətin baş verməsi ilə səciyyələnir.
6)buludlarda mülayim və ya güclü buzbağlama; Yer səthi üzərində həddində artıq soyumuş yağış, çiskin və sıx duman damcılarının donması nəticəsində əmələ gələn sıx buz təbəqəsi
7)güclü qum və ya toz tufanları;
8)güclü dağ dalğaları; oroqrafik turbulentlik nəticəsində yaranır.
9)vulkan külü; vulkan partlayışı ilə bərk lavaların xırdalanmış və toz halına salınmış məhsulları
Bu hadisələr hava gəmisinin uçuşları yerinə yetirməsinə əhəmiyyətli təsir göstərir və böyük risk amilləri hesab olunur.
Aviasiya uçuşlarına mənfi təsir göstərən təhlükəli atmosfer hadisələrindən biri də buzlaşmalаrdır. Həddindən artıq soyumuş bulud damcıları təyyarə ilə təmasda tez donur, buza çevrilir, təyyarənin səthində ağ şaxta çöküntüləri yaradır. Daha böyük damcıların donması daha gec baş verir və gövdə üzərində bərkiməzdən əvvəl yayılır. Hаvа gəmilərinin buzlаşmаsının mеtеоrоlоji şərаiti sinоptik vəziyyətlərlə təyin оlunur. Buzlаşmаlаr əsаsən cəbhə buludlаrındа və şaquli hündürlüyü bir nеçə yüz mеtrə çаtаn kütlədахili lаylı buludlаrdа mümkün оlurlаr. Bu zаmаn buzlаşmаlаr 0-dаn mənfi 40⁰C -dək tеmpеrаturlаrdа, bir çох hаllаrdа isə оnlаr 0-dаn -12⁰C -dək tеmpеrаturlаrdа da müşаhidə оlunurlаr. Qаz-turbin mühərriklərində buzlаşmаlаr -5⁰C -dək tеmpеrаturlаrdа dа bаş vеrirlər.
Hаvаnın tеmpеrаturundаn əlаvə, buzlаşmаlаrın еhtimаl pаrаmеtri kimi buludlаrdа şеh nöqtəsinin catışmazlıq qiymətindən istifаdə еtmək məsləhət görülür. Şеh nöqtəsinin –3⁰C və аşаğı qiymətlərdə catışmazlığı 80 % hаldа buzlаş-mаnın əmələ gəlməsinə şərаit yаrаdır, +3⁰C -dən çох catışmazlıqda isə çох hаllаrdа (84 %) buzlaşmalаr müşаhidə оlunmurlаr.
Buludlаrın sululuğu nə qədər çох оlаrsа, buzlаşmаlаr dа bir о qədər güclü və intеnsiv оlаr. Buzlаşmаlаr, ən çох atmosferdə sululuğun intеnsivliyinin 1 q/m³-dən böyük оlduğu hallarda bаş vеrir. Buzlаşmаlаr qışdа hаvа gəmilərinin dоnmuş dаmcılаrlа zəngin оlаn buludlаrdаn və yаğıntılаrdаn kеçdiyi zаmаn qаçılmаz оlаn bir hаldır. Kеçid mövsümlərində və yаydа isə dоnmuş buludlаr оlаn hündürlüklərdə uçuşlаr zаmаnı təhlükəsizlik tədbirləri görmək vаcib şərtlərdən sаyılırlаr. Təyyаrələrin uçuşlаr zаmаnı təhlükəsizliyini təmin еtmək üçün аşаğıdаkı şərtlərə riаyət еtmək məsləhət görülür:

• 
  hаvаnın tеmpеrаturu +5⁰C və yа Yak 40 təyyаrələrinin uçuş istimаrı təlimаtınа görə isə +8⁰C və аşаğı оlduqdа qаz–turbin mühərriklərində buzlаşmа əlеyhinə sistеmi işə sаlmаq;
  
• 
  buzlаşmаdаn qаbаq yахud dа ötürücünün siqnаlınа əsаsən və yа vizuаl оlаrаq buzlаşmа аşkаr еdildikdə, buzlаşmа əlеyinə sistеmi işə sаlmаq;
  
• 
  еnmədən əvvəlki və еnmə rеjimində buludluğа dахil оlmаdаn öncə və hаvаnın tеmpеrаturu +5⁰C, və аşаğı оlduğu zаmаn yаğаn yаğıntılаrdа bütün buzlаşmа əlеyhinə sistеmləri işə sаlmаq;
  
• 
  qış dövründə güclü buzlаşmа zоnаsındаn çıхmаq üçün uçuş hünürlüyünü аrtırmаq, ilin isti dövründə isə müsbət tеmpеrаtur zоnаsınа еnmək lаzımdır.
  

Buzlаşmаlаr şərаitində еnmə zаmаnı buzlаşmа əlеyhinə sistеmin işə düşmədiyi hаllаrdа qаnаd аrхаlıqlаrının mеyl bucаğını аzаltmаq, mühərrikin iş rеjimini və еnmə sürətini аrtırmаq məsləhət görülür.
Buzlaşma zonasında uçuşlara və HHİE-yə tövsiyyələr aşağıdakılardır.
1. Aerosinoptik materialları təhlil edərək uçuşdan əvvəl meteoroloji şəraiti qiymətləndirmək.
HG-n buzlaşma ehtimalını müəyyənləşdirmək üçün hər şeydən əvvəl uçuşlarda buzlaşma ehtimalının kifayət qədər olduğu sinoptik şərait (bircins hava kütlələri və ya atmosfer cəbhəsi zonaları) müəyyənləşdirilir. Bundan sonra buludların mikrostrukturunun və buludda suyun maye halında və buzlaşma üçün ən münbit şəraiti olan ifrat soyuq damcılar halında olmasını müəyyən edən havanın temperaturu öyrənilir. Buludların xarakteri (forması), mikrostrukturu və temperaturu buzlaşmanın yuxarı və aşağı sərhəddini müəyyən edir. Adətən uçuşların marşrutu istiqamətində 0⁰, -10⁰, -20⁰ və -30⁰C izotermlərin hündürlüyü hesablanır. 0⁰ ilə -20⁰C izotermlər arası zona ən böyük intensivliyə malik buzlaşma zonası kimi göstərilir.
Uçuş eşelonlarında buzlaşma zonası BT xəritələrinin, temperatur və şeh nöqtəsi çatışmazlığı kəmiyyətləri ilə müəyyən edilir. Bu zonalar izohipslər boyunca qradient küləyin istiqamətində hərəkət edir. Ona görə də, qradient küləyin sürəti və istiqamətini bilərək asanlıqla zonanın hansı istiqamətdə hərəkət edəcəyini bilmək olar.
2. HG-in üzəri buz, qar və qırovla örtülü olduqda uçuş qadağan edilir.
3. Buzlaşma zonasında istismarına xüsusi icazəsi olmayan HG-in uçuşları qadağandır.
4. Uçuş vaxtı havanın temperaturu üzərində daima müşahidə aparılmalıdır. Temperaturun +5⁰C və ondan aşağı qiymətlərində bulud və yağıntı zonalarına daxil olmazdan əvvəl buzlaşma əleyhinə qurğunu işə salmaq lazımdır.
5. Qışda buzlaşma zonasından çıxmaq üçün yuxarı - daha aşağı temperatur zonasına qalxmaq, yayda isə əksinə aşağı enərək yüksək temperatur zonasına çıxmaqla buzlaşmadan azad olmaq məsləhət görülür. Yadda saxlamaq lazımdır ki, güclü buzlaşmanın əlaməti, şüşətəmizləyicilərin üzərində sürətlə buz yığılması və HG-nin cihaz sürətinin azalmasıdır.
7. Əgər heyət tərəfindən buzlaşmaya qarşı görülən tədbirlərin heç bir effekti olmazsa və uçuşu təhlükəsiz davam etmək mümkün deyilsə, onda HG-nin komandiri təcili tədbir görərək uçuşları təhlükəsiz davam etdirmk üçün, HHİE dispetçeri ilə razılaşıb uçuş hündürlüyünü və ya marşrutu dəyişməli, ya da ehtiyat aerodromuna getmək qərarını qəbul etməlidir.
8. Buzlaşma şəraitində enərkən heyət təyyarənin qanadları üzərində və digər hissələrdə buzun olub olmamasını yoxlamalıdır. Buzun olmadığı şəraidə eniş adi qaydada aparılır. Əgər buzlaşma əleyhinə qurğu işləmirsə, HG-nin üzəri buzla örtülüdür və ya buzun olub olmamasını yoxlamaq mümkün deyilsə, buzlaşma zonasından çıxmaq üçün ən birinci görülən tədbir eniş bucağının azaldılmasıdır. Enməni yerinə yetirərkən pilot, eniş bucağını azaltmaqla, idarəetmədə kəskin hərəkətlərə yol verməməlidir.
9. HG-nin buzlaşma zonasında qaldığı vaxt minimal olmalıdır
Digər əsas risk amillərindən biri də turbulentlikdir. Turbulentliyi dedikdə, müxtəlif miqyaslı ha­va kütlələrinin xaotik hərəkətləri nəzərdə tutulur. Turbulentlik troposfer boyu və stratosferdə müşahidə olunur. Onun inkişafı hava kütləsinin dayanıqlığı, meteoroloji şəraitin xarakteri və ərazinin relyefindən asılıdır. Turbulentliyin təkrarlanması orta troposferin alt hissəsində maksimumdan minimuma, tropopauzaya yaxınlaşdıqci isə yenidən artır. Stratosferdə turbulentliyin tək­rarlanması hündürlüyə görə azalır.
Yaranma mənbələrinə görə atmosfer turbulentliyinin növləri termik (konvektiv) turbulentlik, dinamik turbulentlik, mexaniki (oroqrafik) turbulentlik; açıq səmanın turbulentliyidir.
Termik (konvektiv) turbulentlik havanın temperaturunun yüksək adiabatik şaquli qradiyentləri və ya yer səthinin qeyri-bərabər qızması nəticəsində əmələ gələn atmosfer kon­veksiyasının inkişafı nəticəsində yaranır. Termik tur­bulentlik ancaq az buludlu havada inkişaf edir, yaxşı ifadə olunmuş sutkalıq gedişata malikdir və günorta saatlarında 2000-2500 m hündürlüyə qədər yayıla bilər.
Dinamik turbulentlik – özünü böyük şaquli və üfüqi istiqamətdə külək sürüşmələri ilə, ən çox isə atmosfer cəbhələrində və şırnaq axınlarında göstərir. Dinamik turbuluntlik həmçinin inversiya və izotermiya qatlarında da müşahidə edilir
Mexaniki (oroqrafik) turbulentlik. Hava axını və qeyri-hamar səth arasında sürtünmə baş verməsi nəticəsində mexaniki turbulentlik yaranır
Təyyarələr üçün oroqrafik turbulentlik böyük təhlükə törədir. Dağ rayonlarında hava axınlarının dağ sistemləri tərəfindən deformasiyaya uğraması nəticəsində təyyarələrin yırğalanmasına səbəb olan oroqrafik turbulentlik üçün əlverişli şərait yaranır. Turbulentliyin inkişaf dərəcəsi küləyin dağ silsiləsinə nəzərən istiqaməti, hündürlük artdıqca onun sürətinin paylanması, temperatur stratifikasiyası, dağ maneəsinin forması, ölçüləri və bir çox digər fiziki-coğrafi amillərlə bağlıdır.
Hündürlük artdıqca küləyin sürəti bir az da artır, adətən axının dalğalı deformasiyası müşahidə olunur, küləkaltı dalğalar əmələ gəlir və bunların dağılması nəticəsində yırğalanma baş verir. Güclü yırğalanma həm də dalğa zonasının altında müşahidə oluna bilər. Hündürlük artdıqca silsilənin hündürlüyündən 1,5-2 dəfə yuxarı səviyyədə güclü küləklərin sürəti tədricən zəifləyir. Onlar intensiv yırğalanmaya səbəb olan burulğan sistemlərinin əmələ gəlməsi ilə səciyyələnir. Dağ sıldırımlarının küləkli tərəfində xarakterik oroqrafik buludluğun əmələ gəlməsi hava axınlarının deformasiyasını bildirən indikator rolunu oynaya bilər. Dalğavari axınlar zamanı bu silsiləyə nəzərən paralel düzülmüş və axın istiqamətində yüzlərlə kilometr məsafdə yayılan dalğa formalı buludlar səciyyəvidir. Rotorlu axınlar sahəsində əmələ gələn rotor buludları yuxarıdan baxdıqda topa buludları xatırladır. Bu buludların yaxınlığında intensivliyinə görə topa-yağış buludlarında baş verən yırğalanma hadisələrinə bərabər olan proses baş verir. Rotor buludları səviyyəsindən yuxarıda uçuşlar bir qayda olaraq sakit tərzdə davam edir. Bəzi hallarda külək zəifləyir və sonra isə hündürlük artdıqca yenidən sürətlənir, rotor buludların səviyyəsindən yüksəkdə küləkaltı dalğalarla bağlı olan yırğalanma müşahidə olunur. Dağ rayonlarında oroqrafik turbulentlik termik turbulentlik hesabına güclənə bilər.
Oroqrafik turbulentlik zonasının qalınlığı maneələrin hündürlüyündən 3-4 dəfə çox, üfüqi ölçüləri isə hətta hündürlüyü 1-2 km olan dağların arxasında onlarla kilometrə çata bilər. Ümumiyyətlə, ərazinin relyefi hava şəraitinə kifayət qədər təsir göstərə bildiyi üçün yerli şəraitin fiziki-coğrafi xüsusiyyətlərini nəzərə almaq lazımdır.
Azad atmosferdə dinamiki turbulentlik hər şeydən əvvəl hava kütlələrinə uyğun və ya uyğun olmayan yerlərdə, tropopauza zonasında, şırnaq axınları sərhəddində inkişaf edirlər. Topa yağış buludları olmadıqda turbulentliyin müşahidə olunması açıq səmanın turbulentliyi adlanır. Açıq səmanın turbulentliyi aviasiya üçün meteoroloji hadisələrə aiddir. Buludsuz səmada hava gəmilərinin çox güclü turbulent zonaya düşməsi səbəbindən aviasiya qəzaları məlumdur. Açıq səmanın turbulentliyi hər şeydən əvvəl şırnaq axınları ilə əlaqədardır. Açıq səmanın turbulentliyinin üfüqi ölçüləri ayrı-ayrı hallarda bir neçə 100 km-ə çataraq kifayət qədər böyük hədlərdə dəyişir. Açıq səmanın turbulentliyinin qalınlığı 1000 kilometrdən çox deyil.
Buludlarda turbulentliyin tək­rarlanması və intensivliyi aydın səmada olduğundan daha çox baş verir. Bu tamamailə qanunauyğundur, belə ki, buludların əmələ gəlməsində konveksiya və turbulent mübadiləsi prosesləri böyük rol oynayır. Turbulentliyin intensivliyinin ən böyük təkrarlanması topa-yağış buludlarında müşahidə olunur. Güclü yırğalanmalar daha çox buludların inkişafı dövründə onların mərkəz hissəsində baş verir. Bu vaxt, topa-yağışlı buludları ətrafdan 10 km məsafədən az olmamaq şərtilə və ya bu buludların yuxarı hündürlüyü üzərindən 500 m-dən aşağı olmamaq şərtilə keçmək məsləhət görülür.
Turbulentlik zonasında təyyarə havanın şaquli və üfüqi hərəkətlərinin təsirinə məruz qalır. Buzaman qalxma gücü və hücum bucağı dəyişir, silkələnmə və titrəmə baş verir, artıq yüklənmələr (artıq yüklənmə dedikdə təyyarənin tam aerodinamik qüvvəsinin onun çəkisinə olan nisbəti başa düşülür) əmələ gəlir. Təyyarə yırğalanma adlanan nizamsız hərəkətlərə məruz qalır. Yuxarı istiqamətlənmiş şaquli ani şiddətlənmə nəticəsində hücum bucağı və qalxma gücü artır ki, bu da təyyarənin yuxarı qalxmasına, aşağı istiqamətlənmiş ani şiddətlənmə nəticəsində isə hücum bucağı və qalxma gü­cü azalır, bu da təyyarənin aşağı atılmasına səbəb olur. Şaquli istiqamətdə ani şiddətlənmə nə qədər güclü olarsa, yəni hücum bucağı nə qədər çox artarsa, yüklənmə daha artıq olar.
Qalxma qüvvəsini və təyyarənin müqavimətini artıran küləyin üfüqi istiqamətdə şiddətlənməsi də yırğalanmaya səbəb ola bilər. Lakin, bu dəyişikliklər şaquli şiddətlənmələrin təsirindən 10-12 dəfə kiçik olur, çünki uçuş sürəti ilə müqayisədə küləyin sürəti çox kiçikdir.
Uçuşun sürətinin artması ilə yüklənmə də artır, bunun üçün də hava gəmisinin intensiv yırğalanması zamanı uçuş istismarı üzrə təlimata əsasən sürəti elə azaltmaq lazımdır ki, təyyarə dayanıqlığını itirməsin. Ən güclü yırğalanmalar tropopauzanın böyük meylliyə malik olduğu zonalarda müşahidə edilir.
Yırğalanmanın intensivliyi. HG-nin silkənlənməsi intensivliyinin parametrləri cədvəl 2.1-də verilmişdir.