Cavanşir Yusifli azərbaycan poeziyasinda əLİ KƏRİm məRHƏLƏSİ Bir neçə söz Poeziya haqqında yazmaq yəqin ki, çox çətindir. Deyə bilərsiniz ki,

Lit.az-Azərbaycanın ədəbiyyat portalı

© Cavanşir Yusifli
AZƏRBAYCAN POEZİYASINDA ƏLİ KƏRİM MƏRHƏLƏSİ


Bir neçə söz
Poeziya haqqında yazmaq yəqin ki, çox çətindir. Deyə bilərsiniz ki, «yəqin ki» sözü yerinə düşmür. Çətindir. Dəhşətli dərəcədə çətindir. Bəzən elə olur ki, şer sənin demək istədiklərinin də əvəzinə danışır və özünü onu təsvir etməkdən güclə saxlayırsan. Təsvir etmək yanılmaqdır, şeri bir kənara qoyub onun əvəzində, onun havasına başqa bir şeir yazmaq kimi bir şeydir. Bədii mətn – şeir mətni çox qəribə və mürəkkəb bir hadisədir. Onun strukturu, yaddaş mənasında necə deyərlər oyaq və mürgüləyən (əsrlər boyu) «toxumalardan» ibarətdir. Olur ki, yüz illər boyu şeir mətninin yalnız oyaq hissəsi oxunur, millət bundan feyziyab olub, doyub bir kənara «tullayır», unudur, ancaq əsrlər ötəndən sonra (bir an kimi – işıq sürəti ilə-!) şeir mətninin bu vaxta kimi yatan, yuxuda olan hissəsi oyanır, insan ruhunda möcüzəli təbəddülat doğurur, dünyanın əvvəlki sabit yozumu dəyişir, şübhəli, cavablandırılması çətin olan suallar meydana çıxır. Fikrimizcə, müqəddəs kitablardakı mətnlərin əvvəlki halını – şeir şəklini bərpa etmək mümkündür. Şerin qafiyələri, bənzətmə və digər «texniki vasitələri» sadəcə aradan qaldırılıb, şerin, poeziyanın özü bir bölünməz metaforaya çevrilib, məhz belə olduğu üçündür ki, bu mətnləri oxuyub anlayan insan başını içinə doğru aşağı əyib sükuta qərq olur, səssizliyin içində qeyb olur. Bu sadə faktı nəzərə almasan, sadəcə axmaq vəziyyətinə düşə bilərsən.

Bizdə sadəcə gözəl, bəyənilən, sevilən və oxunmayan, bəyənilməyən, kitabda qalan… şairlər var. Bunların hamasını bir ümumi ovqat birləşdirir: bu insanlar haqqında təsadüfi hadisələr kimi yazılır, onları bir-birinə birləşdirən, ümumi inkişaf, təkamül stixiyası müsətvisinə gətirən cəhətlər araşdırmadan kənarda qalır, bədii mətnə belə bir istehlakçı münasibət bu gün ona gətirib çıxarıb ki, Füzuliyə elliklə pərəstiş edildiyi kimi, S.Vurğun və R.Rza da elliklə, eyni fanatik ehtirasla, sadəcə proletkultçuluq, sadəcə sovet poeziyası kimi inkar edilir.

Tarixi inkişafın müəyyən dönəmlərində bəzən ideoloji iqlim və hərarət o dərəcədə yüksək olur ki, ən istedadlı şair belə, nə qədər çırpınsa da bu «qəfəsin» içindən çıxa bilmir, yazmağı «ölüm», ölümü «həyat» kimi yaşayır. Mistik bir ovqat yaranır: ölən adamın yaşaması bəzən ölümdən betər olur. Səməd Vurğun dünyasının dəyişəndən sonra da sovet tərzində nə qədər təbliğ edildi, hətta Ermənistanda öz ata-baba ocaqlarında yaşayan Azərbaycanlılar qovulandan sonra, 20 yanvar hadisələri ərəfəsi kommunist partiyasının baş katibinin müraciətində də Səməd Vurğundan misralar vardı. Bu artıq ideologiya gücünə «yaşamağın» ifrat formasıydı. Olsun ki, Səməd Vurğunun burada bir elə günahı yox iydu, ancaq... Səməd Vurğunun əzablı, min cür müşkül və problemlərlə dolu həyatı, müstəqil həyatı bundan sonra başlanacaqdı…

Bütün bu hadisələri sadəcə bəzi yazılarda olduğu kimi «inkarı inkar» qanunu ilə (inkar edibsən – edəcəklər-!) izah etmək müşkül məsələdir. Unutmaq lazım deyil ki, ədəbi mətnlər mahiyyətcə həm də mif mətnləridir. Mifdəki özü-özünü doğma, özü-özünü törətmə funksiyası bədii mətnlərə də xasdır. Səməd Vurğunun yüksək ilham və istedadla qələmə aldığı şeirlər bu gün, sabah… özü-özünü, gerçək halını, bir damcı kimi qələmdən düşməyən, onun içində boğulan halını da bərpa edir və edəcək. Bir dəfə indi çox məşhur bir şairlə görüşdə Əli Kərim haqqında sual verildi. Qonaq bu sualı belə cavablandırdı ki, Əli Kərim doğrudan da çox böyük şairdir (bu fikri «Üçüncü Atlı» poemasından əzbərdən dedyiyi misralarla möhkəmləndirdi), ancaq onun poeziyasında vətənpərvərlik yetərincə deyil. Bu elə kommunist partiyasının baş katibinin Səməd Vurğuna münasibətinin o biri üzüdür. Mahiyyətcə fərqlənmir.

Poeziya, əbədiyyat, milli şüuru və təfəkkürü ifadə və ona xidmət edən əbədiyyat tamam başqa şeydir.

Əli Kərim Azərbaycan ədəbiyyatında və poeziyasında əsrlər boyu gedən «çarpışmaların» nəticəsi olmaqla çox maraqlı bir hadisədir. Onun missiyası, kitabdan da görəcəyiniz kimi, təkcə zaman-zaman ideoloji basqılar nəticəsində, ideoloji iqlimin və hərarətin yüksəkliyi səbəbindən yaranmış boşluqları doldurmaqdan ibarət deyildi. Həm də… uzaqdan təsir göstərmək idi. Bunu özü də yazmışdı:

Ömür tənhalıqda bada gedərdi,

Əgər olmasaydı gözəl insanlar.

Mənimdir onların sevinci, dərdi

Mənə özüm kimi əzizdir onlar

Bəzən rastlaşıram özümlə özüm,

Düşəndə bir yerə güzarım mənim.

Yüz gördü, min gördü, sox gördü gözüm

Bir deyil, on deyil məzarım mənim.

... Baxsan bu dünyanın ha tərəfinə

Bir yerdə qəbrim var, on yerdə sağam.

Göy uçsa, yer qopsa, ölmərəm yenə,

Hələ neçə dəfə doğulacağam…

Bu kitabın yazılmasının bir məqsədi də Əli Kərim və ümumən XX əsr Azərbaycan poeziyası haqqında monoqrafik tədqiqatların yazılmasına yön verməkdir; elə indiyə qədər də adını çəkdiyimiz mövzuda neçə-neçə dissertasiyalar, kitab və məqalələr yazılmışdır. Ancaq, mübahisəli görünsə də, bütün bunlar hadisə kimi yox, təzahürlər kimi öyrənilmişdir. Səməd Vurğun haqqında yazılan cild-cild əsərlərdə çoxmu mətləb var, yaxud belə deyək: onların Səməd Vurğuna çoxmu dəxli var? Məlum olur ki, bu qədər əzbərlənən, haqqında yazılan Səməd Vurğun ümumiyyətlə oxunmayıb.

Bizə belə gəlir ki, Səməd Vurğun və Əli Kərim haqqında ən gözəl əsərlər bundan sonra yaranacaq....

Bu kitab o həsrətlə yazıldı...

GƏLİŞİN MİSSİYASI
Böyük Azərbaycan şairi Əli Kərim haqqında bir çox məqalələr yazmışam, poeziyadan bəhs edən yazılarımda, demək olar ki, bütün məqalələrdə bu və ya digər münasibətlə Əli Kərim yaradıcılığına müraciət etmişəm. Əksər hallarda ölçü və etalon kimi. Bu söz təsadüfən işlənməmişdir. Əli Kərim o şairlərdəndir ki, yazı prosesində illər boyu içində yaratdığı ƏDƏBİYYAT ETALONUNA güvənərək yazırdı, belə deyək, yazılmaq üçün axışıb gələn yazıların qarşısını ala bilirdi, qeyd edək ki, YAZI PROSESİNDƏ bu çox əhəmiyyətli və çox az yaradıcı adama nəsib olan faktorlardandır. Əli Kərim yazıları içində və arxivində saxlaya bilirdi.

Şair kimi Əli Kərimin missiyası Azərbaycan poeziyasında yeni mərhələ yaratmaqdan ibarət idi. Bu məsələni işin bütün strukturunda izah etməyə çalışacağımızdan bir neçə kəlməylə ötüşməyə çalışacağıq. Məsələnin bütün məğzi Əli Kərimin poeziya adlanan dərgaha nəyi, necə gətirməsindən daha çox bu gəlişin səbəbləri ilə bağlıdır. İndinin özündə də (hətta dəyərlərin korşaldığı əlahiddə, yəni «özcə qanunları ilə» dövr edən, yaşayan zaman çərəklərində belə) qənirsiz, gözəl, bütün bənzətmələrdən ucada duran, yerlə göyü birləşdirib (..yalançı kimyagərliyə bənzəri var...) «moda möcüzələrinin» yaranmasına imkan verməyən... şeir deyəndə çoxları Əli Kərimin atasına həsr etdiyi şerini misal gətirir.

O sərt idi. Səhər dərsə tələsəndə mən

Bildirməzdi yolda durub boylandığını.

Bircə dəfə söz açmazdı qəlbindəkindən

Söyləməzdi övlad üçün çox yandığını.

Gizli-gizli məni süzüb gülərdi bəzən,

Durub-durub güc gələrdi əyri qəlyana.

Övladına bircə kərə «can» söyləməkdən

Övlad üçün can verməyi asandı ona.

Əməksevən, ağır, enli, cod əli vardı,

Tale kimi endirərdi çiynimə hərdən.

Sərt üzünə bircə anlıq səhər doğardı

Bilməzdim ki, hansı nurlu düşüncələrdən.

Sevgisi də soyuq idi – təzə əkini

Hər bəladan hifz eləyən qalın qar kimi.

Moskvada oxuyurdum,

Tərk etdi məni

Gələn zaman bir əbədi ayrılıq dəmi.

Gah istəyib məni görə, gah deyib ki, mən

Qoy bilməyim,

O utanıb öz ölümündən.

Ah, o niyə belə etdi, bu nə qubardı?

Nə zamansa bu nişanda bir atam vardı.

Hər şeydən qabaq belə bir şərti kəsmək lazımdır ki, Əli Kərim poeziyası Azərbaycan poeziyasının ümumi inkişaf stixiyası daxilində, ənənə və novatorluq çərçivəsində izah və şərh edilir. Onun şair naturası min illik Azərbaycan ədəbiyyatı fonunda xüsusi modus tələb edən heç nə ilə fərqlənmir. Əksinə, Əli Kərim adlı şair Azərbaycan məmləkətində illər, əsrlər boyu formalaşan «şair obrazı»ndan çıxır, görünür: kitabda, şəkildə, xatirələrdə, hətta unudulmaqda və sonradan yerin altından qəfil püskürən vulkan kimi yada düşməsində, elə bir tərzdə ki, elə bil dünyaya təzə şair gəlib...

Bir anlıq düşünək: nəyə görə həmişə yaxşı şeirdən, insanı ürəkdən, könüldən razı salan, ürəyində dərdlə, kədərlə, lap öz şəxsi dərdi, qubarı kimi pıçıldamağa rəfa bildiyi şeirdən danışılanda deyək ki, «Şəhidliyin zirvəsi», «Qayıt» və başqa şeirlər yox, məhz «Atamın xatriəsi» yada düşür? Bu şeri bir də, təmkinlə, misra-misra oxumağa çalışaq. «Tarix sübut edir ki, şeir dili (hava, havacat kimi) əvvəllər bədii söz sənətinin yeganə mümkün dili sayılırdı. Bu faktla dilin sonradan «parçalanması», onun adi nitqdən ayrılması hadisəsinin baş verməsi ifadə edilir. Və yalnız çox sonralar «birləşmə» prosesi həyata keçəcəkdi: artıq «ayrılmış hissələrdən»- bir-birinə kəskin şəkildə oxşamayan materialdan gerçəkliyin mənzərəsi yaradılırdı.» (Y.M.Lotman. «Bədii mətnin strukturu», s. 120-121.) Müəllif daha sonra qeyd edir ki, üsuldan, yanaşma tərzindən irəli gələn bədii effekt həmişə münasibətdir (məsələn, mətnin oxucu intizarına, epoxanın norma və ənənələrinə, ilkin süjet və digər ştamplara münasibəti). Lotmanın fikrincə bu münasibətlərsiz bədii effekt ümumiyyətlə təsəvvür edilmir və edilə də bilməz. İş burasındadır ki, Əli Kərim bu tipli şeirləri, daha doğrusu bu tipli şeir intonasiyası ilə ona qədər misralar boyu «ləpələnə-ləpələnə» gələn romantik, coşqun pafosdan vaz keçdi, intonasiyanı adi, belə deyək, heç kəsin baxmaq istəmədiyi detalların üzərinə salmağa çalışdı, - əllinci illərin sonunda qələmə aldığı şeirlərdə bu cəhd hələ tam şəkildə, ayrı-ayrı intonasiya modelləri vasitəsi ilə deyil, sadəcə didikatika ilə müşayiət edilirdi. Bu dövrün ən uğurlu şeirlərində belə həmin o didaktikanın heç olmazsa uçub getməyinə az qalmış, misralar altında titrəyən havası yaşayırdı. Ancaq bütün bunlara baxmayaraq Əli Kərim gecə-gündüz şeir oxuyan, Səməd Vurğunu dəlicəsinə sevən millətin diqqətini, məftun baxışlarını başqa tərəfə, ağıl gəlməyən yerlərə yönəltməyə çalışırdı (başqa cür ola da bilməzdi, - Səməd Vurğun həm də XX əsrin əvvəllərində qırğına verilmiş böyük bir Ədəbiyyatı əvəz eləyirdi, bundan başqa Səməd Vurğun orijinal poetika-məcazlar sisteminə malik idi və aydın həqiqətdir ki, həmin dövrdə Azərbaycan poeziyası etnik-mədəni sistemin varlığını həm də bu poeziya vasitəsi ilə ifadə edirdi; Səməd Vurğun poeziyası həm də belə deyək, obyektiv şəkildə o dövrdə millətin çatmadığı, yetişmədiyi bir çox şeyləri də əvəz etmişdi və bu poeziyadan vaz keçmək son dərəcə ağlasığmaz idi...). «Əli Kərimin tez-tez müraciət etdiyi eyni bədii üslula «ZAQS-da» şerində də rast gəlirik. Şair, ZAQS-ı təsvir edənlərin heç birinin toxunmadığı orijinal bir detalı seçir-ayaqaltını! O bu qeri-poetik obyektə estetik, hətta simvolik bir məna verir və ayaqaltını da şerinin həqiqi bədii materialına çevirir.» (Yaşar Qarayev. «Poeziya və Nəsr». s. 104.). Əli Kərim poetik detala münasibətdə tam fərqli, ənənə ilə üst-üstə düşməyən bir sistem irəli sürürdü və hər bir şeri ilə bu sistemi qurub-yaradırdı. Və məsələ təkcə «qeyri-poetik obyektə estetik, hətta simvolik bir məna verməklə də» bitmirdi, bu –belə deyək, məsələnin yalnız bir tərəfi idi. Fikir verdinizsə, «Atamın xatirəsi» şerində şərti mənada ənənəvi şeirdəki «deklamasiya səs ucalığı» sanki sıfır həddinə endirilmişdir. Necə deyərlər, aradan götürülən «materialın» yeri poetik düşüncənin bir qayda olaraq şerə, poetik mətnə gətirilməyən çalarları və modelləri ilə doldurulurdu. Məhz bu məqamda poetik ənənənin konkretləşməsi (xüsusi üslub qəlibində ayrılması və ona qarşı durması) hadisəsi baş verirdi. İllər boyu işlənən, istifadə edilən ənənəvi model və intonasiya qəlibləri fərdi üslubun daxili strukturundakı özünü ayırma, fərqləndirmə potensiyası ilə rastlaşdıqda bu fərqləndirmə gücündən asılı olaraq qarşıdurma yaranır: üslubla artıq qərarlaşmış, hamının beynində sitat kimi əzbərlənib qalan poetik ənənənə arasında. Adı çəkilən güc az olduqda, başqa sözlə desək, güclü və əsaslı müqavimət üçün kifayət etməkdikdə ilkin qarşıdurma «barışığa», başqa sözlə desək, güclənmək əvəzinə ənənənin bir az da zəifləməsinə və bağların elə bil ki, qırılmasına səbəb olur. Süleyman Rüstəmin «Ana və Poçtalyon» şeri bədii emosiyası, poetik enerjisi, hadisənin kiçik epizodlar vasitəsi ilə geniş panorama üzərində parlaq şəkildə üzə çıxarılması baxımından son dərəcə güclü bir şeirdir. ...Dörd ay vardı ananın gözləri yol çəkirdi, Başqa bir dərdi yoxdu, oğul dərdiydi dərdi... Şerin ilk misraları söhbətin qəti şəkildə nədən gedəcəyini aydınlıqla göstərir. Hər bir misra «müharibə» deyə qışqırır. Hər bir misra, hər bir passaj (əslində şeir özü bir nəfəslik fəryaddır, qırıntı, passaj, hissə yoxdur) oxucunun yadına müharibəylə bağlı bu şerə qədər oxuduğu və ümumiyyətlə yer üzündə müharibə haqqında mövcud olan sitatları salır, məsələn, orta məktəbdə bu şeri öyrənərkən, oxuyarkən sonra həmişə yadıma Lermontovun hansısa bir əsərindəki sitatı xatırladırdım: göz yaşı insan üçün nədirsə, müharibə də bəşəriyyət üçün odur. «Ana və poçtalyon» şeri milyon-milyon sitatı bir ovqat üstündə düyünləyir, bir də açılmamaq ümidiylə, ancaq düyün gözlənilmədən açılır, həmin sitatların yerinə konkret obraz yaranır və nəticədə oxucu da məhz bu obrazı yadında saxlayır. Əli Kərimin «Poçtalyon» şeirində isə bu ənənə «konkretləşir», yalnız meşin çantadan gələn səsə dönür, hadisə müəyyən ovqat (yaddan çıxmayan, unudulmayan-!) yaratmaq üçün «şişirdilmir», əksinə mümkün olduqca adiləşdirilir (... bəlkə hər qapını min dəfə açmış, mahud pencəyinin yaxası kimi), «təsirlilik» effektindən bu şəkildə qaçma intonasiyadakı «küyün» alınması ilə nəticələnir, intonasiya maksimum yığcamlılığa əsaslanır. Bu hadisənin özü də ənənədən qaçmaq, onu bəyənməmək və ya qamçılamaq mənasını daşımırdı, hardasa ənənənin özünün normal, təbii, ancaq bir az «radikal» yolla davam etdirilməsi idi. Təsadüfi deyildir ki, bir zamanlar anadilli şerimizdəki bu hadisə düzgün başa düşülməmiş, məhz əllaməçilik, ənənəyə qarşı durma kimi yozulmuşdur. Məhz bu münasibətlə də Rəsul Rza o zaman «duman oyuğu» ifadəsini işlətmişdi. Əli Kərimin təsbit etdiyi üslubi xəttin daxildən, poetik struktur baxımından öyrənilməsi başqa bir önəmli cəhəti və elmi mülahizəni ortaya qoyur – Əli Kərimin məhz bu şəkildə yazması, Səməd Vurğun adı ilə təmsil edilən məktəbin potensialının tükənməsi yox, bu məktəbin başqa bir istiqamətdə davam etdirilməsi, yeni üslub qəlibi içində inkişaf etdirilməsi demək idi. Səməd Vurğunun, belə deyək, böyük bir eşq və şövqlə ifadə və əvəz etdiyi ümumi poetik tendensiya Əli Kərimin və onunla eyni zamanda ədəbiyyata gələn digər şairlərin şəxsində və yaradıcılıqlarında lokallaşır və xüsusiləşirdi. Burada başqa bir məqam da var: o zaman Əhməd Cavadın, Səməd Vurğun və Müşfiqin yaza bilmədiyi və ya yazmağa macal tapmadığı mətləblər də çox sonralar Əli Kərimin qələmində, onun üslub qəlibində doğuldu. Bu məqam Əli Kərimin Azərbaycan poeziyasında tutduğu mövqeyi, oynadığı rolu dəyərləndirmək baxımından çox böyük əhəmiyyətə malikdir. Belə bir tezis irəli sürmək olar: şərti mənada Səməd Vurğun, Rəsul Rza, yaxud Mikayıl Müşfiq poetikası harada qurtarırsa, Əli Kərim üslubu oradan başlayır və ya başqalaşır. Müşfiqin «Sənin gülüşlərin» şerini bir də oxuyaq. Sitat gətirmədən fikrimizdə dolandıraq.
İndi isə Əli Kərimin «Bakı küləyi» şerini nəzərdən keçirək:
Demirəm hər zaman gəz bu diyarı,

Sındır budaqları, əy budaqları.

Bəzən də sakit əs, su kimi durul,

Gəlib dalğa-dalğa tökül qoynuma.

Gah da mənə çatıb havada burul,

Burula-burula dolan boynuma.

Amma ürəyimdə bir sözüm də var,

Sən ey soyuq xəzri, isti gilavar!

Gəlsə yuxu kimi bu həyat sənə,

Min bir mübarizə xatırlat mənə.

O güclu dalğalar, o gur dalğalar

Qəfil yerimdən də qoparsın məni.

Gurlasın o ki var, coşsun o ki var,

Yüyürə-yüyürə aparsın məni.

Görsən tufansızam, görsən rahatam,

Qoyma xumarlanıb evdə də yatam.

Ey Bakı küləyi, səhərə kimi

Sındır pəncərəmi, döyü pəncərəmi.

Bir-birindən mövzuca fərqlənən bu iki şeri biri-digərinin davamı olma və başqalaşma müstəvisində nəzərdən keçirmək maraqlı mülahizələrin meydana çıxmasına səbəb olur. Mikayıl Müşfiq gülüşü canlandırmaq, cilvələndirmək üçün müqayisədən müqayisəyə keçir və bu keçid elə sıçrayışla baş verir ki, bu anı tuta bilmirsən, hər şey göz açıb yumunca baş verir. Müqayisənin sırası çoxalır, özü-özünü doğurur, qafiyələr tapılmır, sanki özbaşına axışıb gəlir, keçid sürəti bir az da artırılarsa (lalə yarpağındakı şehdən ulduza, aya qədər yürüş bir göz qırpımında baş verir...) hərəkət özü obrazın yerini tutacaq, melodiyanın, misranı əlavə küylə yükləməyən intonasiyaının hərəkiliyinin artması nəticəsində dalğa kimi misra misranın üstünə gəlir, hər şey hərəkətə gəlir ki, «sənin gülüşünün» bütün dünya ilə üzvi vəhdətdə olması təəssüratı güclənsin.

Əli Kərimin şerində də eyni hərəkət izlənilir, daha doğrusu davam etdirilir, intonasiya, intonasiyanın poetik qəlibi etibarilə. Davam edir və qarşısıalınmaz hərəkətə, dinamikaya çevrilir. Külək dalğa-dalğa qoynuma tökülür, mənə çathaçatda burulur, burula-burula boynuma sarılır... Mikayıl Müşfiqin şerində müqayisələr sırasının sıxlığı tez bir zamanda, bir nəfəslik yer tapıb bir belə müqayisəni nəyə görə işlətməyi, necə deyərlər izah etmək zərurəti yaradır: ... yazıq o şəxsə ki, qaraqabaqdır, nə gözəl yaraşır insana gülmək...Əli Kərimin şerində belə bir analoji funksiya yoxdur, şerin, metaforanın özü artıq vahid bir funksiyaya çevrilmişdir, şeir necə başlayırsa, elə də bitir, daha doğrusu bütün mətləbi «havada burulan» hərəkətin özü deyir, faktlaşdırır, ona qəti əşyavi xarakter verir. Bu şeirdə poetik mətləb şerin ilk misralarından start götürən hərəkət nəticəsində hasil olur, belə deyək: hərəkət həm təsvir edilir, həm də «təsvir edir», funksiyaların qoşalaşması və qəfil ayrılması bədii effekti gücləndirir, Mikayıl Müşfiqin şerində isə, zənnimizcə bu tipli «ikili» funksiya yoxdur. Funksiyanın ayrılmasını Əli Kərim şerin başlanğıcında, iki misra ilə göstərir:

Demirəm hər zaman gəz bu diyarı,

Sındır budaqları, əy budaqları.

Analoji müqayisəni Səməd Vurğun poetikası ilə də aparmaq olar. Səməd Vurğun müəyyən bir obraz yaratmaq üçün, belə deyək, hadisəni konkret müqayisə (təqribən gecə və gündüz kimi) çəmbərinə salır, açıq-aydın seçilən konkret nəsnələri həmin çəmbərin bətnində mücərrədləşdirir, dairəni getdikcə daraldır, belə deyək, niyyətində tutduğu «fiquru» aldıqdan sonra obrazın konkret bəlirti-əlamətlərinə müraciət edir, onları sitat kimi təkrarlayır, iri kadrlar içində göstərir, bundan məqsəd günün ideoloji emosiyasını yeritmək, yaradılan obrazı bir hərəkətlə müasirləşdirməkdir. Günün ideoloji emosiyasının bu şəkildə sürəkliliklə bədii əsər mətninə daxil olması sonradan mətnə pərçimlənən ştampa çevrilir, ondan ayrı təsəvvür edilmir, diqqət yetirin, bədii mətnə ümumiyyətlə dəxli olmayan bir ştampın sonradan onun ayrılmaz tərkib hissəsinə çevrilməsi ədəbiyyatı sövq-təbii ideologiyanın ruporuna çevirir. Şairin 1936-cı ildə qələmə aldığı «Sabirin şərəfinə» şeri bu mənada xarakterikdir. Əvvəlcə şeirdə obraz yaradıcılığının «qatı boyaları» gəlir:
Xəyalım bu gecə varaq-varaqdır,

Dilsiz əsrləri o yaracaqdır.

Gözümə bir qara keçmiş görünür,

Bir qara keçmiş ki, bizdən uzaqdır.

O keçmiş – gecədir, bulutu lay-lay,

Yaslı gəlin kimi pərişandır ay;

Orda təbiət də qara geyinmiş,

Sonalar dərdlidir, yorğun axır çay.

Orda parçalanır, didilir vətən,

Tez düşür insanın saçlarına dən...

Orda haqq bağıran qəhrəmanların

Bir qılıncla gedir başı bədəndən.

Bu rənglər bir az da qatılaşandan sonra şeirdə ikinci ovqat «açılır», onun tam əksi olan, mücərrəd mülahizələr üstündə ona qarşı duran bir ovqat. Bu hissə əslində Sabirin «...bənzərəm bir qocaman dağa ki, dəryada durar» mətləbinin bədii təsvirinə çevrilir. Bu poetika qəlibi sadə quruluşa malik olduğu üçün indi də yaşayır, Əli Kərimsə ənənəni necə deyərlər «dərininə» inkişaf etdirərək, birinci hissədəki boyaların «işlənmə funksiyasını» dəyişərək, poetik niyyəti başqa modellərin içinə salır; Əli Kərim bütün şeir boyu ümumi mənzərə tipindən qaçır, bütün diqqətini müccərrəd anlayışları konkret anlayışlar kimi işlətməyə yönəldir. Bu hərəkəti bir dəfə, iki dəfə... yox bütün mətn boyu icra edir, realla irreal olanın yerlərini dəyişir. Bu üsul məhz yuxarıda göstərdiyimiz «sadə oppozisiyadan» qaçmaq naminə işlədilir. Belə olduqda təqdim edilən modelin içində heç zaman yuxarıda göstərildiyi kimi «ikinci, yardımçı ovqat» açılmır, «təhqir kimi iti qılınclar» bədii obrazın funksionallığının artamısna gətirib çıxarır, obraz konkret vəzifədən başqa digər incəlikləri də işıqlandırır, «təhqir qədər iti qılınc» ifadəsi Xətayiyə qədərki bütün tarixi vərəqləməyə məcbur edir, belə bir struktura malik olan polifonik obraz həm də tarixi gerçəkliyi qəlpə-qəlpə canlandırır. Müqayisə edin: Səməd Vurğun deyir: o keçmiş – gecədir, bulutu lay-lay... mücərrədlik öz təbii halından «çıxarılır», tərkibindəki boya bir az da qatılaşdırılır: lay-lay... Təbiət qara geyinir, sakit axır çay, gül, sünbül möhnətlə boy atır. Əli Kərim belə təsvir tipinin sadəcə istiqamətini dəyişdirir. Xətaiyə həsr etdiyi poemadan parçaya fikir verin:
...Düşmənin təhqir qədər

İti qılınclarından

Yerdə Vətən bölünür,

Dodaqda «Vətən» sözü,

Çayda axan duru su.

Günəş də parçalanır

Yaralı bir əsgərin

Gözlərinə tökülür.

Torpaq ayaqlar altda,

İntizar bir ananın

Köksü kimi sökülür.

Xətayi at belində...

O qədər qəzəblənib

Yanıb dırnağınadək

İndi elə bilir ki,

Atı da o aparır,

Keçirib ayağının

Barmaqları ucunda...

Xətayi at belində,

At qəzəbin belində

At az qalıb uçuna...

Qurumuş boğazını

Yaş eləməkçün bir az

Xətayi hərdən sorur

Dodaqdakı qanından.

Ona elə gəlir ki,

Qılıncını heç zaman

Çıxarmamış qınından...

Burada bircə ayrıntını nəzərə almadan ötüşmək mümkün deyildir: bütün orijinallığına, hətta poetik missiyanın fərqli olmasına baxmayaraq, müəyyən dövr ərzində Səməd Vurğunun yaratdığı poetik ənənələrdən kənarda, bunun bilavasitə təsiri olmadan keçinmək mümkün deyildi. Obrazlı şəkildə deyilərsə, ağaca baltanın vurulduğu yerdən qalxan pöhrələr uzunömürlü olmasa da, özündə dünyadakı bütün ömrü kəsilən nəsnələrin taleyini bütövləşdirmək həsrətini yaşadır. Əli Kərimin şair kimi missiyasını məhz bu məqamın içində axtarıb-aramaq lazımdır. Bizim fikrimizcə, missiyası «bütövləşdirməkdən» ibarət olan şair öz içini həm də özü kimi milyonlarla insanın daxili dünyası kimi «oxuyur», insan varlığındakı hər bir ayrıca hüceyrəni tanımaq, bilmək istəyir və buradan da qarşıya çıxan, səthdən müəyyən dərinlik ölçüsündə yerləşən hər bir hadisəni simvollaşdırmaq mərəzi yaranır. Bu şəkildə başqalarının ömrünə «qoşulmaq» (şair əslində şeirdə elə bu işi görür) məhz həmin simvolik ərazinin vurub-dağıdılmasını tələb edir. Təsadüfi deyildir ki, Əli Kərimin şerində «tərlan kimi...» qəbilindən olan ifadələrə rast gəlməzsən, burada sözün o vaxta qədər kəşf edilməyən dərinliyi üzə çıxır: arzu ləpədöyəni, arzu qızmarı, sevgi alatoranı və s. Ancaq bu hələ ilk mərhələdir, gələcəkdə bu ifadələrin işlənmə sıxlığı seyrələcək, yerini varlığın min bir bilməcələriylə baş sındıran metaforaya verəcəkdi. Səməd Vurğunu hərfi mənada «davam» etdirənlər «hərfdən» o yana gedə bilmədilər. Bu fikrə qarşı çıxmaq olar, ancaq onu köklü-dibli qazıyıb atmaq, inkar etmək olmaz. Başqalarından fərqli olaraq Əli Kərimin ədəbi prosesə təsiri hər bir şeri, bəndi, misrası, deyimi... ilə, yəni birdən-birə, qəfildən yox, zaman keçdikcə, keçib uzaqlaşdıqca baş verirdi. Bu, sadəcə baş verən yox, davam edən bir təsir haləsi idi. Bu mənada Bəxtiyar Vahabzadənin Əli Kərimə həs etdiyi şerin məna «kristalının» içindən gələn səslər təsirlidir; şerin mündəricəsi bundan ibarətdir ki, ulduzlar var ki, işığı bizim dünyaya min, milyon illər sonra gəlib yetişir. Əli Kərimin özündə də ülduz metaforası rəngarəng, çoxcəhətli, zaman keçdikcə həm içinə yığılan, həm də maksimum güclə ətrafa yayılan bir anlama bağlanır; hətta belə bir ayrıntı da var: bir ulduz kəşf edib, onu sevdiyin qız kimi çağırmaq! Yaşar Qarayev yazırdı: «Siqlətli ideya ilə, fikir vüsəti və miqyası ilə yanaşı, bu şeirlər bədii forma mədəniyyətinin yüksəkliyi və zənginliyi ilə seçilir. Bizim müasir şerimizdə yeni poetik lüğət, bədii sintaksis, vəzn və ritm mürəkkəbliyi, sənətkarlıqda poetik novatorluğun əlamətləri öz yaxşı ifadəsini bir də məhz bu şeirlərdə tapmışdır. Müasir əlvan polifonik vəzn, müxtəlif ritmik vahidlər və formalar, söz materialının məharətlə seçilməsi, orijinal qafiyə, bənzətmə və ifadə sistemi – bütün bunlar Əlinin üslubunda sözün enerjisini, onun bədii zərbə qüvvəsini, təsir və sirayət gücünü artırır, kəskinləşdirir. Burada «vəznsiz şeir» bəlkə də var, lakin vəznsiz, musiqisiz misra yoxdur. Yüksək dərəcədə yığcamlıq, təbiilik və səmimiliyyət, poetik nitqin canlılığı, vüsəti və çevik, dinamik bir düşüncə tərzi onun sərbəst şeir ədasını fərqləndirir» (Yaşar Qarayev, yenə orada, s. 106.). Bu mətndə bir sözü xüsusi olaraq seçib ayırmaq lazımdır: polifoniya. Məhz polifonik düşüncə tərzi, hər şeyə, bütün gerçək dünyaya bu pəncərə çərçivəsindən baxmaq Əli Kərimin şeirlərini hətta onunla eyni dövrdə ədəbiyyata gələn şairlərin poetikasından kəskin şəkildə fərqləndirirdi. Bu fikri, mülahizəni izah etmək üçün başqa bir fərqləndirici cəhətə fikir verək: məhz Əli Kərimin təqdim etdiyi poetika sistemində şeir həm də bitdikdən sonra başlayırdı. Məsələn, «Babəkin qolları» şerinə diqqət yetirək:
Qolu sındırılmış Babək,

Yurdu yandırılmış Babək,

Qan rəngli bir arabada,

Şərq boyda bir xarabada,

Söyə-söyə,

Döyə-döyə,

Hamıya körk olsun deyə

Kənd-kənd gəzdirilən Babək,

Ölübən-dirilən Babək;

Qollarını görməyəndə

Azca rahat olan Babək;

Bir qırmızı yuxu içrə

Uzaqlara dalan Babək.

Deyən Babək: - Aman dostlar,

Hücum çəkin qoşun-qoşun,

Orda mənsiz qılınc çalan

Qollarımla bir vuruşun.

Burada bədii mətn necə deyərlər «özünü qapayan», bitməsi, qurtarması, əzbərlənməsi üstündə təkid edən bir sistem yox, «sonsuzluğa açılan sonsuzluq» (R.Bart) kimi çıxış edir. Sistem elə qurulur ki, deklamasiya, əzbərlənmək, yadda qalmaq stixiyası ölür, yerini sonsuz sayda müstəvilərin- fikir, məna müstəvilərinin eyni zamanda bir-biri ilə kəsişməsinə verir. Sistem elə qurulub ki, hər misra qurtardıqdan, oxunub başa çatdıqdan sonra yeni şeir başlayır: qan rəngli bir araba, şərq boyda bir xaraba... bütün bünların hər biri təzə sətirdən başlayan şerlərdir. Yaşar müəllimin yuxarıda sitat gətirdiyimiz məqaləsində verdiyi ayrıntı burada özünü doğrultmur – Əli Kərim poeziyası tapılan detalın simvollaşdırılması ilə bitmir, yaxud başlamır. Babəkin qolları – sivmol deyil – bitib-tükənməyən bir metaforadır, elə bir metafora ki, semantik enerjisi etibarilə xalqın, millətin həyatını, taleyini, AZIDLIQ uğrunda savaşını... sonsuz şeyləri az qala hər bir dövrün musiqi yaddaşında həkk edilən polifonik ladları ilə canlandırır. Babəkin qolları ... məhz şeir fiziki biçimdə başa çatdıqdan sonra necə deyərlər «vuruşmağa» yollanır. Bu detalın poetik funksiyası – indiyə qədər qədim qalaların altında sirr kimi yatan nəsnələri, tarixi yaddaşa ilişib qalan və heç bir təsadüfdə yada düşməyən mənzərələri və mətləbləri canlandırmaqdır. Bu üsulla əslində Əli Kərim simvola varmırdı, simvollar üzərində dayanıb, nəfəs dərib nəsə qurub-yaratmırdı, bütün bunlardan hiss olunmayan bir jestlə vaz keçir, bütün diqqətini bədii MƏTLƏBİ göstərməyə sərf edirdi. Babəkdən yazanda əsas elementi seçib, ayırıb... metaforalaşdırırdı. Xətaiyə həsr etdiyi şeirdə at, kişnərti, qılınc... şerin ümumi havası içində sərbəst şəkildə süzüb gedən, mənalanan, vaxt modusu dəyişdikcə dəyişən, simvola çatanda qəribə cəldliklə dar döngələrdən burulub qaçan metafora elementləridir. Əli Kərim şerini simvollardan «qaçırdan» çoxdillilikdir. Bu poeziyada poetik mətləb bir neçə dilin qarışığında deyil, qovuşuğunda ifadə olunur. Bu dillər gah vahid simfoniya şəklində, gah ayrıca dilə gəlir, səslənir, bu dillər mütaliə olunduqca, zaman keçdikcə, onlara uyğun gələn hadisələr baş verdikcə açılır. Bu hadisə, yəni POLİFONİYA Əli Kərim şerində sadəcə bir poetik ünsür, yaxud bu kimi ünsürləri birləşdirən «müxtəlif səs tezlikləri» kimi başa düşülməmlidir. Əli Kərim poteikasında polifoniyanın daha dərin mənası vardır. Əli Kərim şerində, onun poetikasında polifoniya şeirə ənənəvi münasibətin kökündən dəyişdirilməsi anlamına gəlir; yəni, şeir bir bütöv struktur kimi müxtəlif «səs ucalığına və səs tezliyinə» malik olan hücrə və ya hüceyrələrdən hörülür – bu hücrələr poetik hərəkətin gedişində, hansı məqamdasa baş verən çevrilmə prosesini əks etdirir. Poetik mövqe hiss edilmədən dəyişir, transformasiyaya uğrayır. Şerin mətni, bu mətni idarə eləyən intonasiya modeli, bu modellərin bir-birinə münasibəti elə qurulur ki, deyək ki, «Babəkin qolları» şerində ani olaraq müəllif də qəhrəmana – Babəkə çevrilir, Babəkin sifətlərinin xatırlanmadığı, onun apardığı azadlıq mübarizəsinin tarixinə heç bir ekskurs edilmədən müəllifin də bir göz qırpımında qəhrəmana çevrilməsi inandırıcı görünməyə bilər. Ancaq nəzərə almaq lazımdır ki, bu – adi, hamının öyrəşdiyi, hardasa dilinin əzbəri olan bir mətn parçası deyildir, burada şüurlu olaraq «kəsilən», doğranan yerlər xüsusi semanitik-maqnit sahəsi ilə tutulmuşdur – müxtəlif, həm də qeyri-adi çalarda verilən metaforaların yaratdığı görüntü (qan rəngli bir arabada, Şərq boyda bir xarabada, döyə-döyə, söyə-söyə, hamıya körk olsun deyə...) yuxarıda xatırlatdığımız çevrilmənin əyaniləşməsinə xidmət edən semantik sahə-cazibə məkanı yaradır.

Bu məqamda irəli sürdüyümüz ideyanı (bizə belə gəlir ki, müəllifin də bir göz qırpımında qəhrəmana çevrilmə zərurətini məhz poetik mətləbin əsaslandığı müxtəlif dillərin, bir-birini tamamlayan və inkar edən dillərin hansı virtual məkandasa qovuşması şərtləndirir...) izah etmək məqsədilə «Mətn içində mətn» termini işlətmək istərdik. Mətn içində mətn, yaxud intertekst nə deməkdir? Bu hər şeydən qabaq XX əsrdə, ondan da qabaq barokko mədəniyyət tipində bədii mətnin hiperritorik quruluşudur və məna etibərilə əsas mətnin əsərin məzmununu təşkil edən başqa mətnləri də çevrələməsini bildirir. Əsas mətnin digər paralel mətnlərlə konfliktə girməsi daxili və xarici mətn sərhəddində illüziyadan vaz keçərək reallığı parlaq şəkildə əks etdirmək