Cihan bulut elçin SÜleymanov döVLƏt maliYYƏSİ Bakı 2015

6. Pul emissiyası
Kağız pul və metal pul yayımı dövlətin sərbəstlik haqqını istifadə edərək əldə etdiyi hökumət gəlir növüdür. Bu gəlir növü dövlət üçün rahat olsa da, inflyasiyaya birbaşa təsir etdiyi üçün və təhlükəli nəticələrə gətirib çıxarmasına görə bir o qədər də istifadə edilməməkdədir.
7. İqtisadi monopoliya
Dövlət, bir vaxt mal və xidmətlərin istehsalını öz əlində saxlayaraq gəlir mən-bələrini artıra bilər. Monopoliya məhsullardan, xüsusən, yerləşmə imkanı olmayan-ların dəyərini yüksək tutmaq mümkündür.
Dövlət, monopoliya məhsullardan əldə etmək istədiyi gəliri ya bu məhsullar üzərinə bilavasitə bir vergi tətbiq etmək, ya da dəyəri yüksək tutmaq surəti ilə tə-min edə bilər.
8. Pul cəzaları
Pul cəzalarının tətbiqindəki məqsəd dövlətin gəlirlərini artırmaq deyil, qanun və qaydalara riayət olunmasını təmin etməkdir. Qeyri-qanuni davrananlar üçün azadlığı məhdudlaşdırıcı və oxşar cəzalar tətbiq olunmaqdadır. Ancaq bir çox cəza-lar vardır ki, bu cəzalar pul cəzası ilə ödənir.
Məsələn, yol hərəkəti qaydalarını pozanlara tətbiq olunan pul cəzaları kimi.
9. Dövlət əmlakı və təsərrüfatının idarəolunmasından gəlirlər
Əmlak gəlirləri, dövlətə aid daşınan və daşınmaz əmlakların satışından, işlədil-məsindən və icarəyə verilməsindən əldə edilən gəlirlərdir. Dövlətin sahib olduğu əmlak, ümumiyyətlə kənd təsərrüfatı ərazisi, meşələr, mədən və yataqları və bina-lar kimi daşınmazlardan ibarətdir.
Dövlət, əmlak gəlirləri yanında Dövlət İqtisadi fəaliyyət vasitəsi ilə də gəlir əldə edir.

6.8.3. Büdcədə balans

Büdcədə balans, dar mənada, büdcədə göstərilən gəlirlərin edilməsinə icazə ve-rilmiş xərclərin qarşılanmasıdır. Ancaq müasir baxımdan daha böyük bir məna ver-məkdədir. Büdcə balansı, dövlətin edəcəyi xərclərə aid avansların vergi gəlirləri ilə tam olaraq bağlanmasıdır. Dövlət əmlakından əldə edilən gəlirlərin çox aşağı qaldığı nəzərə alınacaq olarsa, cari dövlət xərclərinin layihəsində əsas qaynağın, həqiqətən də vergilər olduğu başa düşülür. Borclanma və çox vacib olduğunda pul emissiyası büdcə balansını təmin etmək üçün normal bir yol kimi görülməz və zərərli nəticə yaradar.
Müasir büdcə anlayışına görə borclanma normal bir gəlir qaynağı deyil; sadəcə fövqəladə xərclərin qarşılanması üçün istifadə edilən bir yol olmalıdır. Yenə bu an-layışa görə, əgər büdcə düşünülmüş borclanmanın faiz və hissələrini qarşılayacaq verəcəkləri əhatə edərsə və bu verəcəklər də normal gəlirlərlə qarşılana bilirsə, büdcə balansda sayılır. Normal gəlirlər başda vergilər, xərclər və rüsumlar olmaq üzrə dövlət əmlakından və müəssisələrdən əldə edilən gəlirlər olaraq qəbul edil-məkdədir.
Hugh Dalton, büdcə balansının müəyyən bir zaman dilimi içində gəlir və ya xərc artığının olmamağı halı olduğunu vurğulamaqdadır. Daltona görə, gəlirlər ar-tıq olduğunda da büdcənin balansda olmadığından söhbət etmək olar. Bu ifadə, klassik maliyyəçilərin nəzəriyyə tərzinə çox uyğundur. Çünki bunlar dövlət xərclə-rinin normal gəlirlərdən daha çox olmamağı fikrini irəli sürmüşdülər. Klassiklərə görə, “büdcə artığı” deyilən gəlirlərin xərcləri aşması durumu da maliyyə balan-sında pozucu xarakterdədir. Bu halda, maliyyə balansı dövlət büdcəsinin kəsir və ya artıq verməməyidir.
Təcrübədə iki cür balans vardır: real balans və görünüşdə balans. “Real balans” səmimiyyət prinsipinə uyğun olaraq hazırlanan büdcələrin tətbiq edilmə-sindən sonra gəlir və xərclərin bərabər olmasıdır. “Görünüşdə balans” büdcələr ha-zırlanarkən və səlahiyyətli orqan tərəfindən təsdiq edildikdən sonra gəlir-xərc ta-razlığının bərabər olmasıdır.⁵⁵

6.8.4. Büdcə kəsiri

Büdcənin xərc tərəfinin gəlir tərəfindən daha çox olduğu halda büdcə kəsiri olmaqdadır.
İnkişaf etmiş ölkələrdə meydana gələ biləcək büdcə kəsiri, ümumiyyətlə, təhlü-kəli deyil. Çünki bu ölkələrdə iqtisadi tarazlıq olduğundan, qısa bir vaxtda büdcə yenidən tarazlığa gələ bilməkdədir. Ancaq inkişaf etməkdə olan ölkələr üçün bu hal çox əhəmiyyətlidir. Çünki inkişaf etməkdə olan ölkələr inkişaf etmək üçün çalış-maqdadır. Bu səbəblə, müdafiə və idarəetmə xərclərinin yanında böyük investisiya xərcləri də vardır. Buna baxmayaraq, maliyyə ehtiyatları çatışmamaqdadır. Cari xərclərin saxladılması isə mümkün deyil. O zaman bəzi dövlət xidmətlərinin yerinə yetirilməməyi lazım olacaq ki, bu da investisiya qoyulmamağına, nəticədə inkişafın yavaşımasına yol açacaqdır.⁵⁶