D. A. Nabiyeva, H. R. Zokirova O‘zbek tili fonetikasi
Yüklə 1,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
| bir, bil, biz
kabi so‘zlardagi i unlisi urg‘u ostida bo‘lishiga qaramay, reduksiyaga uchraydi, ya’ni miqdor belgisini yo‘qotadi; o‘quvchimiz (kesimlik formasida) va o‘quvchimiz (egalik formasi) kabi so‘zlarning uchinchi bo‘g‘inida talaffuz kuchining ortiqligi kuzatiladi, lekin oxirgi bo‘g‘indagi i ning miqdoriy belgisi undan oldingiga nisbatan ortiqroqdek ko‘rinadi. Bu kabi so‘zlarda urg‘u qaysi turga mansub? Urg‘u olmaydi deb qabul qilinayotgan elementlar chindan ham urg‘u olmaydimi? Yordamchi (ko‘makchi va yuklamalar) va oraliq (undov, taqlid va modal so‘zlar) so‘zlarda urg‘uning xususiyati qanday? O‘zbek tilida urg‘usiz bo‘g‘inning urg‘uli bo‘g‘inga nisbatan cho‘ziqroq va aniqroq talaffuz qilinishi ko‘plab uchraydi. Buni lingvistik paradokslardan biri, deb qabul qilish kerakmi yoki o‘zbek tilining aksentual xususiyatlarini chuqurroq tahlil etib, urg‘u haqidagi mavjud qoidalarni o‘zgartirish kerakmi? Bu kabi savollarga javob berish hozirgi tilshunoslik oldida turgan dolzarb muammolardan biridir. Intonatsiya butunlik sifatida uni tashkil etuvchi elementlarning barqaror munosabatlaridan tashkil topadi. Intonatsiyaning tarkibiy qismlari ilmiy adabiyotlarda turlicha ko‘rsatiladi 1 . Ularni umumlashtirgan holda, quyidagicha belgilash mumkin: asosiy ovoz tonining pasayib ko‘tarilishini nazorat qiluvchi komponent – melodika; artikulyatsiya tezligining o‘zgarishini nazorat qiluvchi nutq tempi; artikulyatsion harakatlar kuchining o‘zgarishi bilan bog‘liq bo‘lgan ovoz balandligi; nutq jarayonida fonatsiyaning to‘xtalishi, ya’ni pauza; urg‘u hamda ovozning o‘ziga xos bo‘yoqdorligini aks ettiruvchi ovoz tembri. Bu komponentlarning intonatsiya tarkibidagi mavqei masalasida ham tilshunoslar o‘rtasida bir xillik mavjud emas. Ba’zi tilshunoslar intonatsiyaning asosiy komponenti sifatida melodikani ajratsalar 2 , boshqalari urg‘u va pauzani ko‘rsatadilar 3 . Ta’kidlash kerakki, til sistemasida intonatsiyani tashkil etuvchi komponentlar teng qimmatlidir. Lekin bu komponentlarning mavqei nutq jarayonida so‘zlovchining emotsional holati, kommunikativ maqsadi, nutq vaziyati va har bir xususiy tilning o‘ziga xos jihatlari kabi omillar ta’sirida o‘zgarishi mumkin. Intonatsiya supersegment birlik sanalib, huddi leksik va grammatik vositalar singari gapni tashqi tomondan shakllantiruvchi, sintaktik uyushtiruvchi vositadir. Demak, intonatsiyaning funksiyasi nutq jarayonida ko‘rinadi. V.G.Gak to‘g‘ri 1 Бондарко Л.В., Вербицкая Л.А., Гордина М.В. Основы общей фонетики. – Санкт-Петербург: Изд. С.-Петербургского университета, 1991; Матусевич М.И. Современный русский язык. Фонетика. –М.: Просвещение, 1976; Жинкин Н.И. Взаимоотношения компонентов интонации в речи и в музыке. –Сб. Проблемы структурной лингвистики 1982. –М.: Наука, 1984; Брызгунова Е.А. Основные типы интонационных конструкций и их употребление в русском языке. – Русский язык за рубежом, 1973, №1, №2. Панов М.В. Современный русский язык. Фонетика. –М.: Высшая школа, 1979. 2 Матусевич М.И. Современный русский язык. Фонетика. –М.: Просвещение, 1976; Панов М.В. Современный русский язык. Фонетика. –М.: Высшая школа, 1979; Бондарко Л.В., Вербицкая Л.А., Гордина М.В. Основы общей фонетики. – Санкт- Петербург: Изд. С.-Петербургского университета, 1991;. 3 Жинкин Н.И. Взаимоотношения компонентов интонации в речи и в музыке. –Сб. Проблемы структурной лингвистики 1982. –М.: Наука, 1984. 74 ta’kidlaganidek, intonatsiya gapda ikki funksiyani bajaradi: struktur-sintaktik (uyushtiruvchi) va xususiy semantik 1 . Intonatsiyaning struktur-sintaktik funksiyasi intonemalarni birlashtirish va ajratish imkoniyatlari bilan belgilanadi. Bu funksiya yordamida jumlaning tugallanganligi va tugallanmaganligi oppozitsiyasi, jumla komponentlarining bog‘liqligi va ajralganligi, uyushganligi va uyushmaganligi kabi oppozitsiyalar ifodalanadi. Intonatsiyaning semantik funksiyasi esa kommunikatsiya jarayonida yuzaga chiqadi. U nutq akti va muloqot vaziyati ta’sirida jumla mazmunining o‘zgarishi bilan belgilanadi. Bunga ko‘ra, intonatsiya gaplarning kommunikativ hamda informativ turlarini, mazmuniy tugallanganligi yoki tugallanmaganligini, emotsional bo‘yog‘ini, kommunikantlarning bir-biriga va bildirilayotgan fikrga munosabatlarini ifodalaydi. Masalan, quyidagi misollar orqali intonatsiyaning gapning aktual bo‘linishiga ta’sirini ko‘rishimiz mumkin. Ovoz tonining ko‘tarilishi gap tarkibidagi qaysi bo‘lakka to‘g‘ri kelishi (logik urg‘uning o‘rni)ga va pauzaning o‘rniga qarab gapning tema-rematik munosabati o‘zgarishi mumkin: Yüklə 1,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|