D. A. Nabiyeva, H. R. Zokirova O‘zbek tili fonetikasi
Yüklə 1,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Akkomodatsiya
| uya
va l , uya va t qismlariga ajralmaydi. Demak, bir o‘zak morfemaning uyal va uyat variantlari soddalashish hodisasi tufayli tarixan ikki morfemadan tashkil topgan. Birinchi morfema (uya)ning mustaqil leksik morfema sifatida iste’moldan chiqishi affiks morfemaning leksik morfema tarkibiga singib ketishiga – soddalashuviga 1 zamin yaratgan. Shuni ta’kidlash kerakki, leksik morfemaga qo‘shilgan affiks morfemalar tarixan ikki xil nisbat (o‘zlik va orttirma) nisbat shakllari bo‘lib, ular o‘rtasida neytrallashuv ro‘y bergan. Shuning uchun bir xil qurshovda ma’noga ta’sir etmagan holda o‘zaro erkin almashinish distributsiya munosabatida bo‘lgan. O‘zaro erkin almashinish distributsiyasi munosabatida bo‘lgan birliklar esa bir invariantning turli variantlari bo‘ladi. 2 1 Ғуломов А., Тихонов А.Н., Қўнғуров Р. Ўзбек тилининг морфем луғати. Тошкент: Ўќитувчи, 1977. 2 Глисон Г. Введение в дескриптивную лингвистику. -М.,1959. -С.15. 92 Garchi hozirgi o‘zbek tili nuqtai nazaridan uyal va uyat bitta morfemaning ikkita varianti sanalib, boshqa mayda ma’noli qismlarga bo‘linish xususiyatini yo‘qotgan bo‘lsa ham, lekin bu leksik morfema variantlarining oxirgi tovushi -l va (- t) nisbat ma’nosini ham saqlab qolgan. Shuning uchun bu variantlar uyalish holatini ifodalashi bilan birgalikda sub’ektning shunday holatga tushishi ma’nosini ham ifodalaydi. Bundan ko‘rinadiki, tarixan ikki morfemaning ma’nosi saqlanib qolgan holda, soddalashish faqat ularning shakliga daxldor bo‘lgan. Shunday qilib, turkiy tillarda so‘z morfemik tuzilishida garchi agglyutinatsiya yetakchilik qilsa ham, ayrim hollarda fuziya holatlari ham ko‘zga tashlanadi. So‘zlarning o‘zak morfemasida fuziyaning ro‘y berishi leksik morfemaning variantlanish darajasining ko‘payishiga olib keladi. Turkiy tillarning aglyutinativ tabiati barchaga ma’lum. Aglyutinatsiyaning fuziyadan muhim farqlovchi belgilari sifatida har bir grammatik ma’noning alohida- alohida shakllar yoRdamida ifoda-lanishi, grammatik ma’noni ifodalovchi grammatik shakllarning ko‘payishi bilan so‘zning chapdan o‘ngga qarab cho‘zilib borishi, leksik va grammatik morfemalarning bir-biriga qo‘shilish chokining ajralib turishi, shuningdek, grammatik shakllarning qo‘shilishi o‘zak morfema-ning fonetik tuzilishini o‘zgartirmasligi kabi belgilar ta’kidlanadi. Shunday qilib, turkiy tillarda so‘z morfemik tuzilishida garchi agglyutinatsiya yetakchilik qilsa ham, ayrim hollarda fuziya holatlari ham ko‘zga tashlanadi. So‘zlarning o‘zak morfemasida fuziyaning ro‘y berishi leksik morfemaning variantlanish darajasining ko‘payishiga olib keladi. Akkomodatsiya -(muvofiqlashuv). Yonma-yon kelgan undosh va unli tovushlar artikulyasiyasining bir-biriga uyg‘unlashuvi; i—u, k—g; kiyik, sig Yüklə 1,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|