D. A. Nabiyeva, H. R. Zokirova O‘zbek tili fonetikasi

uya
va 
l
, 
uya
va 
t 
qismlariga ajralmaydi. Demak, bir o‘zak morfemaning uyal va uyat variantlari 
soddalashish hodisasi tufayli tarixan ikki morfemadan tashkil topgan. Birinchi 
morfema (uya)ning mustaqil leksik morfema sifatida iste’moldan chiqishi affiks 
morfemaning leksik morfema tarkibiga singib ketishiga – soddalashuviga
1
zamin 
yaratgan. 
Shuni ta’kidlash kerakki, leksik morfemaga qo‘shilgan affiks morfemalar 
tarixan ikki xil nisbat (o‘zlik va orttirma) nisbat shakllari bo‘lib, ular o‘rtasida 
neytrallashuv ro‘y bergan. Shuning uchun bir xil qurshovda ma’noga ta’sir etmagan 
holda o‘zaro erkin almashinish distributsiya munosabatida bo‘lgan. O‘zaro erkin 
almashinish distributsiyasi munosabatida bo‘lgan birliklar esa bir invariantning turli 
variantlari bo‘ladi.
2
1
Ғуломов А., Тихонов А.Н., Қўнғуров Р. Ўзбек тилининг морфем луғати. Тошкент: Ўќитувчи, 1977.
2
Глисон Г. Введение в дескриптивную лингвистику. -М.,1959. -С.15.

---

92 
Garchi hozirgi o‘zbek tili nuqtai nazaridan uyal va uyat bitta morfemaning 
ikkita varianti sanalib, boshqa mayda ma’noli qismlarga bo‘linish xususiyatini 
yo‘qotgan bo‘lsa ham, lekin bu leksik morfema variantlarining oxirgi tovushi -l va (-
t) nisbat ma’nosini ham saqlab qolgan. Shuning uchun bu variantlar uyalish holatini 
ifodalashi bilan birgalikda sub’ektning shunday holatga tushishi ma’nosini ham 
ifodalaydi. Bundan ko‘rinadiki, tarixan ikki morfemaning ma’nosi saqlanib qolgan 
holda, soddalashish faqat ularning shakliga daxldor bo‘lgan. 
Shunday qilib, turkiy tillarda so‘z morfemik tuzilishida garchi agglyutinatsiya 
yetakchilik qilsa ham, ayrim hollarda fuziya holatlari ham ko‘zga tashlanadi. 
So‘zlarning o‘zak morfemasida fuziyaning ro‘y berishi leksik morfemaning 
variantlanish darajasining ko‘payishiga olib keladi. 
Turkiy tillarning aglyutinativ tabiati barchaga ma’lum. Aglyutinatsiyaning 
fuziyadan muhim farqlovchi belgilari sifatida har bir grammatik ma’noning alohida-
alohida shakllar yoRdamida ifoda-lanishi, grammatik ma’noni ifodalovchi grammatik 
shakllarning ko‘payishi bilan so‘zning chapdan o‘ngga qarab cho‘zilib borishi, leksik 
va grammatik morfemalarning bir-biriga qo‘shilish chokining ajralib turishi, 
shuningdek, grammatik shakllarning qo‘shilishi o‘zak morfema-ning fonetik 
tuzilishini o‘zgartirmasligi kabi belgilar ta’kidlanadi. 
Shunday qilib, turkiy tillarda so‘z morfemik tuzilishida garchi agglyutinatsiya 
yetakchilik qilsa ham, ayrim hollarda fuziya holatlari ham ko‘zga tashlanadi. 
So‘zlarning o‘zak morfemasida fuziyaning ro‘y berishi leksik morfemaning 
variantlanish darajasining ko‘payishiga olib keladi. 
Akkomodatsiya
-(muvofiqlashuv). Yonma-yon kelgan undosh va unli 
tovushlar artikulyasiyasining bir-biriga uyg‘unlashuvi; i—u, k—g; kiyik, sigir, 
bugun, gul. i—u, q —k; qiyin, g‘ujum, g‘ijim. 
Apokopa
. So‘z o‘zagidagi oxirgi unli yoki undoshnig tushishi; do‘st-do‘s, 
xursand-xursan kabi. 
O‘zbek tilidagi bu fonetik jarayonlar nutqning qulayligi hamda tejamkorligi 
uchun hizmat qiladi. 
Savollar 
1. Fonemalarning sintakmatik munosabati haqida nimani bilasiz? 
2. Tovush o‘zgarishi va almashinuvini farqlab bering. 
3. Unlilar reduksiyasini izohlang.
4. Singarmonizm ta’siridagi o‘zgarishlar qaysilar? 
5. Assimilyativ o‘zgarishlarni tushuntiring. 
6. Metateza qanday o‘zgarish? 
7. Fonetik moslashtirish haqida so‘zlang. 
8. Eliziya va sinerezis farqini aytib bering. 
9. Aferezis va eliziya farqini izohlang. 
10. Fuziya hodisasini tushuntiring.