D. A. Nabiyeva, H. R. Zokirova O‘zbek tili fonetikasi

polya / proxlada sumrachnoy dubravы / jurchane tixogo ruchya. Bundan ko‘rinadiki, 
kun yangi emas, balki dalalar, salqinlik va shivirlash yangi edi. Agar ushbu jumlani 
tashkil etgan turli komponentlarni, xususan, ikki kun ni pauza yordamida ajratib kun 
ni unga bilan bog‘lasak, bunday holatda be’manolik yuzaga keladi 
Rus intonatsiyasining o‘ziga xos jihatlarini yoritar ekan, M.I.Matusevich 
melodika sub’ektiv, erkin bo‘lishi mumkin emasligini ta’kidlaydi. Uning 
ta’kidlashicha, melodika har bir tilning grammatik strukturasiga mos bo‘lishi lozim; 
so‘zlovchida (tinglovchida ham) o‘z tili melodikasining muayyan modellari mavjud 
bo‘ladi. Bularni bilmasdan turib so‘zlovchilar bir-birlarini, ayniqsa, bildirilayotgan 
jumlalarning nozik qirralarini tushunmasligi mumkin. Melodikaning sub’ektivligi 
haqida esa faqat uning cheklangan miqdorda variantlanishi mumkinligini e’tiborga 
olgan holatlardagina gapirish mumkin. Masalan, bir matnning turli xil intonatsion 
interpretatsiyasi mavjud. Shunda ham so‘zlovchi tilda mavjud bo‘lgan intonatsion 
modellardan ularning semantik-sintaktik strukturasiga mos ravishda foydalanadi. 
Buni sintaktik strukturasi bir xil, lekin intonatsiya yordamida farq qiluvchi darak va 
so‘roq gaplar misolida ko‘rish mumkin
5
. 
1
Бондарко Л.В., Вербицкая Л.А., Гордина М.В. Основы общей фонетики. – Санкт-Петербург: Изд. С.-Петербургского 
университета, 1991. –с.118. 
2
Матусевич М.И. Современный русский язык. Фонетика. –М.: Просвещение, 1976. –с.242.
3
Матусевич М.И. Современный русский язык. Фонетика. –М.: Просвещение, 1976. –с.242.
4
Бондарко Л.В., Вербицкая Л.А., Гордина М.В. Основы общей фонетики. Санкт-Петербург: Изд. С.-Петербургского 
университета, 1991. –с.118.
5
Матусевич М.И. Современный русский язык. Фонетика. –М.: Просвещение, 1976. –с.242.

---

76 
Ye.Brizgunova ham rus tilida intonatsiyaning xususiyatlarini o‘rganar ekan, 
uning ma’no farqlash imkoniyatlarini gap leksik-grammatik sostavining 
kommunikatsiya jarayonida turli ma’nolarda qo‘llanilishi mumkinligi bilan bog‘laydi 
va buni quyidagi holatlarda yuzaga keladigan gaplar misolida izohlashga harakat 
qiladi. Siz ekskursiyaga ketyapsiz. Ekskursiya rahbari sizga chiptalarni tarqatyapti: 
Vash bilet…Vash bilet…(Sizning chiptangiz... Sizning chiptangiz...)( IK – 1). Siz 
chiptani tushirib qo‘ydingiz. Uni olgan kishi sizdan so‘raydi: Vash bilet? (IK – 3) 
(Sizning chiptangiz? (Chipta siznikimi?)). Tekshiruvchi har bir kishining chiptasini 
tekshirayotib so‘raydi: (A) Vash bilet? (IK – 4). (Bu -chi yuklamasi yordamida 
beriladigan savolning qisqartirilgan shakli: Sizning chiptangiz? (Sizning chiptangiz-
chi?))
1
. 
Uning fikricha, gaplarning ma’nolari o‘rtasidagi farq shu gaplarning leksik-
grammatik tuzlishi va ohangi o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir natijasida yuzaga chiqadi. 
Masalan, Bugun havo sovuq! Bugun havo sovuq? Qanday ovoz! Qanday ovoz? kabi 
gaplarda o‘zaro ta’sir bir leksik-grammatik sostavga (tuzilishga) turli intonatsion 
konstruksiyalarning yuklanishi bilan ifodalanadi. Muallif kommunikatsiya jarayonida 
turli ma’nolarda birdan ortiq usulda qo‘llanish imkoniyatiga ega bo‘lgan leksik-
grammatik tuzilishlarni ko‘p ma’noli deb baholab, ularga aloqa-aralashuvda bir 
qo‘llanishli leksik-grammatik tuzilishlarni zidlaydi. Bunda ko‘p ma’nolilik gaplarni 
so‘roq, xabar, baho kabi turlarga ajratishga sabab bo‘luvchi farqlovchi belgilarning 
mo‘’tadillashuvi natijasida yuzaga chiqadi
2
. Masalan, baho ifodalovchi Qanday 
yoqimli ovoz! gapidagi farqlovchi belgi yoqimli so‘zidir. Gap leksik-grammatik 
sostavidan baho ifodalovchi ko‘rsatkichning (yoqimli so‘zining) tushirilishi gap 
mazmunining o‘zgarishiga olib keladi. Uning mazmuni kommunikatsiya jarayonida 
ohang yordamida konkretlashtiriladi. 
E.A.Brizgunova 7 xil intonatsion konstruksiyalarni (IK) va ma’nolari shu IKlar 
yordamida konkretlashuvchi gaplarning quyidagi turlarini ajratadi: 
1. IK – 1 (darak gap) Qanday ovoz sihibi 
2. IK – 2 (neytral so‘roq) Qanday ovoz sihibi? 
3. IK – 3 (savolning qaytarilishi) Qanday ovoz sihibi? 
4. IK – 4 (savol-eslatma) Qanday ovoz sihibi? 
5. IK – 4a (baho gap: yengil hayrat) Qanday ovoz sihibi! 
6. IK – 5 (baho gap: chuqur hayrat yoki g‘azab) Qanday ovoz sihibi! 
7. IK – 5a (baho gap: negativ baho, bepisandlik) Qanday ovoz sihibi!