Dars-1 Mavzu: Maxsus pedagogika va psixologiya fanining maqsadi va predmeti Reja

Dars - 23

Mavzu: Maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalarni tarbiyalash

Reja: 1.Aqli zaif bolalarni milliy istiqlol ruhida tarbiyalash
2. Aqli zaiflikni keltirib chiqaruvchi sabablar
3. Aqli qoloqlik tushunchasi
Aqli zaif bolalarni o‘rganish va ularga yordam tashkil etish masalalari, aqli zaif bolalarni o‘qitish va milliy istiqlol ruhida tarbiyalashda ishtimoiy-pedagogik omillar haqida , aqli zaif bolalar tasnifi hamda uning aqli zaif bolalar uchun maxsus muassasaiarm differensiyalashdagi ahamiyati hamda yordamchi maktab o'quvchilarining pedagogik tasnifi borasida ma’lumotlar berishni ko‘zda tutadi.
Aqli zaiflikning yengil darajalarida bu nuqson tashqarida! qaraganda uncha ko‘zga tashlanmaydi Butur dunyo sog‘lomlashtirish jamiyati tomonidan intellekt koyffitsiyendr' belgilashga oid shartli belgilar qabul qilingan. Bular: yengi: darajadagi aqli zaiflik (lQ=F-70)( oligofireniya diagnizi), o ‘m darajadagi intellektning pasayishi (IQ=71) (imbitsel darajasidagi ac zaiflik) chuqur aqli zaiflik (IQ=72) (idiot darajasidagi aqli zaiflik; Bunday bolalarda odatdagi nuqsonni tengqurlaridan ajratib olish nan.., ko‘p hollarda, qiyinchilik tug‘diradi. Ba’zi hollarda tegishli la'un - tarbiya amalga oshirilmasa, bunday bolalar pedagogik qarovsiz bolalar safiga kirib qoladilar. K o‘p hollarda yengil darajadagi aqli zaiflik hoi lari ilk yoshlarda aniqlab olinmasligi natijasida rivojlanishi orqada qolgan, sustlashgan bolalarga aralashtirib yuboriladi. Nuqsonli bolalarni diagnostika qilish ishlaridagi xatoliklar ba’zi hollarda ko‘ngilsiz natijalarga olib kelishi mumkin. Masalan, ommaviy maktabga tushib qolgan aqli zaif bola nuqsonsiz tengqurlari singari ular bilan birga o ‘quv materiallarini o ‘zlashtira olmaydi. O‘z vaqtida malakali yordam olmagandan keyin borgan sari bunday bolalarning bilim saviyasi pasayib, surunkali o‘ziashtirmovchilar qatoriga kirib qoladilar. Xuddi shu tarzda aqli zaiflar qatoriga noto‘g ‘ri qo‘shib qo‘yilgan nuqsonsiz bola sun’iy ravishda o‘z rivojlanishida orqada qola boshlaydi. Chunki nuqsonli bolalar ta’limi materiallari unga yengillik qiladi, u o ‘z ong-bilim doirasiga mos bilim olmasligi natijasida uning aqliy rivojlanishi sekinlashadi. Yordamchi maktab dasturi materiallari elementar, sodda mazmunda tuzilganligi uchun nuqsonsiz bolalarning bilishga bo’lgan talablarini qondira olmaydi. Bolaning aqliy rivojlanishigina emas, balki umumiy rivojlanishi ham orqada qoladi. Ayniqsa, shaxsiy sifatlari noto‘g‘ri shakllana boshlaydi. Bulardan tashqari, bunday bolalaming ota-onalariga ham og‘ir ruhiy ta’sir yetkaziladi. Bunday noxush, ko‘ngilsiz holatlar aqli zaiflikning mohiyatini tushunib yetmaslik natijasida sodir boiadi. Shuning uchun oligofrenopedagogikada aqli zaiflik masalasi alohida o ‘rganishni talab etadigan mavzulardan biridir.
Aqli zaiflik deganda me’yoriy ruhiy rivojlanishdan chetlashib, haqiqiy, aynan aqliy nuqsonlikka olib keluvchi holat tushuniladi. Bunday holat «aqli zaiflik» nomi bilan atala boshlandi. Bu yerda «aqli qoloqlik» bilan «aqli zaiflik» tushunchasi orasida hech qanday farq yo‘q. Ammo keyingi yillarda «aqli qoloqlik» tushunchasiga e’tibor kuchaymoqda. Qandaydir ilmiy asoslar yetarli boim asa-da, turli manbalarda ba’zan bir-birini to’ldiruvchi fikrlar uchrab turadi. «Aqli zaif» yoki «aqli kam» tushunchalarida aqlning yetarli emasligi qayd etiladi. «Aqli qoloq»likda esa aqlning yetarli emasligini e’tirof etish bilan birga, aqlning rivojlanish imkoniyatlarini inkor etmaydi. Chunki sekinlashish, orqada qolish deganda rivojlanish to‘xtagan degan ma’no kelib chiqmaydi. So‘nggi yillarda aqli zaiflik mohiyatini tushuntirishda m a’lum ruhiy, kasalliklar emas, balki qobiliyatlarining rivojlanmasligi asosida kelib chiqadigan xulqning buzilishidir, deb ko‘rsatish odat tusiga kirib qolmoqda. Shular asosida noto‘g ‘ri holda «aqliy qoloqlik» tushunchasi kengaytirilib, unga pedagogik qarovsiz bolalar, ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalar, huquq-tartib normalarini buzuvchi bolalar ham kiritilinoqda. Aqli zaiflikning mohiyatini nuqsonning moddiy asosi bilan bog‘lab, bunga bosh miyaning organik buzilishini ko‘rsatadilar. Boshqacha aytganda, aqli zaiflikning moddiy asosi sifatida kasallangan bosh miya e’tirof etiladi. Bu kasallik natijasida bolaning bilish faoliyatlari keng ma’noda buzilib, aqliy rivojlanish tezligi, samaradorligi pasayadi. Bosh miya kasalliklari sababini kelib chiqishiga ko‘ra ichki (endogen) va tashqi (ekzogen) sabablarga boiishim iz mumkin.
Aqli zaiflikni keltirib chiqaruvchi sabablar turli ilmiy, uslubiy, psixologopedagogik va tibbiy adabiyotlarda turlicha bayon etiladi. Bu sabablami qisqacha quyidagi tarzda ifodalashimiz mumkun. a) homila davrida turli salbiy ta’sir etuvchi infeksiya, intoksikatsiya va jarohatlar, b) tug‘ilish vaqtidagi jarohat va asfiksiya; d) chaqaloqning ilk yoshida salbiy ta’sir etuvchi yuqumli intoksikatsiya, ovqatlanishning buzilishi va boshqalar; e) turli irsiy y o i bilan avloddan-avlodga o ‘tadigan gen, xromosoma kasalliklari. Aqli zaif bolalar bosh miyasi chuqur zararlanganligi sababli barcha oliy asab faoliyatlari buzilgan boiadi. Patologik buzilishiar shartsiz reflekslarning hosil boiishida ham namoyon boiadi. Bu buzilishiar bosh miyaning qo‘zg‘alish va tormozlanish jarayonlarida ham o‘z aksini topadi.
Oligofrenopedagogikaning maxsus markazida turadigan manba nuqsonning o‘zi emas, balki u bilan bogiangan buzilgan ruhiy holatlardir. Shu bilan birga, biz aqli zaif deb bu holatning turg‘unligini ham tushunamiz. Mana shu mezonning bor yoki yo‘qligiga qarab aqii qoioqlikni boshqa unga o ‘xshash turlardan farqlashimiz lozim. Aqli qoloqlikning asosiy belgilari:
a) bosh miyada organik buzilishning mavjudligi; b) bilish faoliyatlarining umumiy, chuqur buzilganligi; d) bilish faoliyatlari buzilganligining turg‘un xarakterdaligi.
Aqli zaif bolalar guruhiga quyidagi bolalar kirmaydi:
a) aqliy rivojlanmaganlik bosh miyaning organik buzil ish lari bilan bogliq boim agan pedagogik qarovsizlar;
b) ruhiy rivojlanishi orqada qolgan bolalar;
d) aqliy jihatdan saqlangan bolib , chuqur nutq kamchiliklari bolgan bolalar.
Aqliy nuqson peshona qism kamchiliklari bilan birga kelganda bilish faoliyatining maqsadga muvofiqligi qo‘pol buzilgan bo‘ladi. Ayrimlarida bo‘shanglik, so‘zsiz bo‘ysunish ko‘zga tashlansa, boshqalarida uyatsizlik, kayfiyatning sababsiz ustunligi, tez-tez diqqatning tarqalib turish hollari uchrashi mumkin. Bunday bolalar nutqi tashqi tomondan juda «boy, sermazmun» bo‘lib tuyulsa-da, aslida ularga o‘zlarining gaplarini tushunmaslik, birovlarning flkrlarini qaytarish, o ‘zlariga tanqidiy qaramaslik xislatlari xosdir. Salbiy ta’sirlaming bola organizmiga ikki yoshidan keyingi ta’siridan kelib chiqadigan oligofreniya demensiya deb yuritiladi. Demensiyani keltirib chiqargan sabablar, uning kechish xususiyatlari, asoratlariga qarab organik, epileptik va shizofrenik demensiya kabi turlarga ajratiladi.