Dədə Qorqud ● 2016

Məmmədhüseyn HÜSEYNOV

Azərbaycan Dövlət Rəssamlıq Akademiyasının dosenti

e-mail: [e-mail]
TÜRK XALQLARININ İNANC YADDAŞINDA ŞAQULİ DÜZ VƏ QIRIQ XƏTLƏRİN SEMANTİKASI

(“Qaba ağac”, “yada daşı” və “ dirək” kultunun işarəsi)
Xülasə

Şaquli düz və qırıq xətlərin semantikası, qədimdən bəri türkdilli xalqların dekorativ incəsənətində və folklorunda özünəməxsus ənənəvi xüsusiyyətlərə malikdir.

Dekorativ incəsənətin bütün sahələrində “yağış”, “qaba ağac”, “dirək”, “yada daşı” və digər xətlə­rin təsvirlərindən geniş istifadə olunmuşdur. Bu da zaman və məkan daxilində insan təfək­kü­rü­nün təbiətlə qarşılıqlı münasibətlərindən doğan amillərlə bağlı olmuşdur.

Adi şaquli düz və qırıq xətlərlə təsvirlənmiş qədim daş oymalar, keramik qablar, xalı – xalça və digər dekorativ sənət nümunələrinin daşıdığı simvolik mənaların öyrənilməsi həm də onların nə üçün düzəldiyini, eyni zamanda türkü, bayatı və dastanlarımızdakı məna gərəkliliyini aşkar etməkdə müstəsna əhəmiyyət kəsb edir. Bu simvolların Azərbaycan türklərinin təfəkküründə iz salması onun mifogenetik təsəvvürləri ilə tuş gəlir. Və araşdırma predmetinə çevrilirlər.

Açar sözlər: qırıq, xətt, düz , Türk, şaquli, “qaba ağac”, “dirək”, “yada daşı”, xalça, “Məkkə - Mədinə”, çünki.
THE SEMANTICS OF VERTICAL AND BROKEN LINES

IN BELIEFS OF TURKIC PEOPLES

(Symbols of the cult of "tree", "rain stone", and "column")
Summary

Since the ancient time, the semantics of vertical and broken lines demonstra­ted its characteristic traditional features in the decorative and applied arts of an­cient Turkic peoples.

In all the areas of decorative art, line motives, such as "rain", "rough tree", "column", "stone" etc, were used. This was due to factors that were generated in space and time as a result of the relationship between the man and nature.

The study of the meaning of the usual vertical and broken lines depicted on ancient stone figurines, ceramics, carpets and other works of decorative art is of huge importance not only for understanding the purpose of objects on which they are represented, but also for a more profound understanding of the national folklore. These motives have left traces in the mentality of Azerbaijani Turks, influencing their mytho-genetic outlooking.

Key words: broken lines, flat, turkey, vertical, rough tree, column, stone, carpet, Mecca-Medina.

СЕМАНТИКА ВЕРТИКАЛЬНЫХ И ПРЕРЫВИСТЫХ ЛИНИЙ В РЕЛИГИОЗНЫХ ПРЕДСТАВЛЕНИЯХ ТЮРКСКИХ НАРОДОВ

(Символы культа "древа", "дождевого камня" и "столба")

Резюме

Испокон времен семантика вертикальных прямых и ломаных линий в декоратив­ном искусстве и фольклоре тюркоязычных народов обладает своеобразными традицион­ными особенностями.

Во всех отраслях декоративного искусства широко используются изображения таких линий, как «дождь», «жесткое дерево», «столб». Применение этих изображений, в свою оче­редь, связано с факторами, возникающими из взаимодействия человеческого мышления и природы во времени и пространстве.

Изучение символического смысла гравированных на камне древних рисунков с изобра­жением простых вертикальных прямых и ломанных линий, керамических изделий, коров, ковровых изделий и других образцов декоративного искусства позволяет обнаружить их предназначение , а также глубину содержания в народных песнях, баяты и эпосах.

Запечатление этих символов в мышлении азербайджанских тюрков соответствует их мифогенетическим представлениям и становится предметом исследования.

Ключевые слова: ломанная, линия, прямая, турок, вертикальная, жесткое дерево, столб, ковер, Мекка-Медина.

Dekorativ incəsənətin əsasları qədim dövrlərdən bəri formalaşmağa başlayaraq müxtəlif mərhələləri keçmişdir. Sadədən mürəkkəbə doğru stilizə edilmiş dekorativ formaların incəsənətdə öz əksini tapması, zaman və məkan daxilində insan təfəkkürünün təbiətlə qarşılıqlı münasibətlərindən doğan amillərlə bağlıdır.

Dekorativ incəsənətdə xətt anlayışının tam şəkildə dərk olunması mümkün deyil. Amma onun əsas mahiyyəti özül olması ilə əsaslanır. Bu baxımdan şaquli düz və qırıq xətlə­rin rəmzi xüsusiyyətləri maraq doğuran məsələ kimi meydana çıxır. Hələ ən qədim dövrlərin qayaüstü, daş və sümük, dulusçuluq, toxuculuq və digər dekorativ sənət nümunələri üzərində həkk olunmuş şaquli düz və qırıq xətli təsvirlərin olması bu timsalda özünəməxsus yer tutur.

Adi şaquli düz və qırıq xətlərlə təsvirlənmiş və diqqət göstərmədiyimiz qədim daş oymalar, keramik qablar, xalı – xalça və digər dekorativ sənət nümunələrinin daşı­dığı simvolik mənaların öyrənilməsi həm də onların nə üçün düzəldiyini, eyni zamanda gərəkliliyini aşkar etməkdə müstəsna əhəmiyyət kəsb edir.

Arxeoloji qazıntılar zamanı əldə olunmuş üzərində dekorativ vasitə kimi cızma bəzək üslublu gil və keramik qablar Azərbaycan türklərinin məişətində xüsusilə geniş ya­yılmışdı. Əsasən qabların boğaz və çiyin hissələrində şaquli düz və qırıq xətlərin cızılaraq naxışlanması elə “yağış” kultuna inamın təcəssümü idi. Tək, paralel şaquli zolaqlar və yaxud daraq dişləri kimi bir-birinə yaxın qırıq şaquli xətlərin cızma bəzəyi olması insanı bir az fərqli düşünməyə vadar edir. Bəzi qab nümu­nələrində cızma bəzəyi ritmik surətdə təkrarlanan şaquli istiqamətli batıqlarla da əvəz olunurdu.

Şaquli düz xəttin “dirək” simvolu qismin­də keramik qablarda təsvir olun­ması çox maraqlı təsəvvür yaradır. Məsə­lən, Azərbaycanın Dərəzə­min ərazi­sindən tapılmış eradan əvvəl VII – VI əsrlərə aid olan dolçanın gövdə hissəsində cızma üsulu ilə təsvir edilmiş şaquli düz xətlərin sıralı şəkildə düzümü “dirək” kultunun ən yaxşı nümu­nələrindən hesab oluna bilər. Bu qabda əsasən su və yağış kultunu ifadə edən cizgilərdən fərqli olaraq, “dirək” kultunun elementi, qabın aşağı yə­ni gövdə hissəsində təsvir edilməklə tanınır. Çünki, çox vaxt “yağış” işarəsindən fərqli olaraq qabların boğaz hissəsində suyu təmsil edən üfüqi düz və ya qırıq xətlər təsvir olunurdu. Bu da ayin və mərasimlərin tələbindən irəli gəlirdi.

Qədimdən bəri türkdilli xalqların xalça sənətində özünəməxsus ənənələr vardır. Əsrlərdən əsrlərə ötürülən bəlgələrin, rəmzlərin xalçalarda ornamental və ya işarə kimi yer alması sistemli şəkildə inkişaf etmiş və kodlaşdırılmışdır. Bəzən çox sadə quruluşa malik olan xovlu, yaxud, xovsuz xalçaların daşıdığı rəmzi mahiyyətləri dərk etmədən ötüb keçirik. Lakin, hər bir naxışın hətta texnoloji üsulun belə düşüncə əsasında yaranmasına şübhə etmək olmaz. Bu xüsusda xovsuz xalçalardan “palaz” və “cecim” adlanan toxuculuq nümunələrinin toxunuş üsuluna diqqət etmək kifayət edir.

Cecim və palazın oxşarlığı onların zolaqlarının olması ilə bağlıdır. Lakin, cecimin zolaqları üfüqi deyil, şaquli düz xətt şəklində toxunur. Burada sanki, palazın üfüqi düz xətli, cecimin isə şaquli düz xətli olması bir-birini tamamlayır. Və onları fərqləndirən əsas cəhət texnoloji xüsusiyyətləridir ki, bu da onların qarışdırılmasına təsir etməz. Çünki, hər bir məmulatın özünə görə funksiyası və təyinatı vardır. Bu sırada Cecimin bədii quruluşunu təşkil edən elementlər onun “dirək”, “Qaba ağac”, “su”, “yağış”, “Yada daşı” və “ilan” simgələri ilə əlaqəli olması bu fikirləri söyləməyə imkan yaradır.

Azərbaycan türklərinin məişətində cecim çox əhəmiyyətli həm də ritual xarakterli toxuculuq məmulatı hesab olunmuşdur. Cecimin sadə zolaqları şaquli şəkil­də toxunduğuna görə onun yerdən göyə yönəlməsi insan təfəkküründə yuxarıya doğru hərəkəti ifadə etməklə “dirək” , “yol” anlayışını formalaşdırır.

Xovsuz toxuculuq sənətində cecimlərin zəngin ənənə əsasında yaradılan kompo­zi­siyaları, şaquli düz və qırıq xətt simvollarının timsalında Oğuz – türk təfək­kürünün sirli dünyasından qalan irs tək, Dekorativ in­cəsənətin dürlü nümunəsi kimi əc­dad­larımızın mirası­dır. Və şaquli düz və qırıq xətt anlayışının qavranılmasında cecim əvəz­siz dekorativ sənət nümunəsidir.