Ders notlari

CANLILARIN DÜNYASINI GEZELİM TANIYALIM

DERS NOTLARI

CANLI DEYİNCE NE ANLIYORUZ?

Gelin, bir düşünce fırtınasına kapılalım. Yakın çevremize baktığımızda taş, toprak, su, ağaç, kuş, kedi, insan, köpek, gibi varlıklar görürüz. Bunlar çevremizdeki varlıklardır. Peki, varlıkların canlı mı cansız mı olduğuna nasıl karar veririz? Evimizde beslediğimiz balığı, kuşu besleriz; çiçeğimizi sularız. Peki neden bunları masamıza, halımıza, televizyonumuza yapmayız?

NEDEN Mİ?

Çünkü biz varlıkları ikiye ayırırız. Bunlar canlı varlıklar ve cansız varlıklardır. Bir varlığın canlı veya cansız olduğunu belirleyen bazı özellikler vardır.

Resim -1- Varlığın belirlenmesinde yardımcı bir şema

CANLI VE CANSIZ VARLIKLAR ARASINDAKİ BENZERLİKLER

• 
  Maddedirler.
  
• 
  Boşlukta yer kaplarlar, hacimleri vardır.
  
• 
  Belirli bir kütleleri vardır.
  
• 
  Belirli bir şekil ve büyüklükleri vardır.
  

CANLI VE CANSIZ VARLIKLAR ARASINDAKİ FARKLILIKLAR

ÖZELLİKLER	CANLILAR	CANSIZLAR
Doğma	+	-
Büyüme	+	-
Beslenme	+	-
Ölme	+	-
Solunum yapma	+	-
Boşaltım yapma	+	-
Hareket edebilme	+	-
Tepki gösterme	+	-
Çoğalma	+	-

*Artılar (+) özelliğin olduğunu, eksiler (-) özelliğin olmadığını ifade etmektedir.

NOT: Artıyla gösterilen özellikler tüm canlılarda görülür. Yani ortak özelliklerdir.

CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ

Canlıları oluşturan ve canlılık özelliği gösteren en küçük yapı birimine hücre denir. Hücreler çok küçük oldukları için gözle görülemezler. Ancak mikroskop denen araçlarla görülebilirler.

1. 
   BESLENME
   

Canlıların yaşamaları için enerjiye ihtiyaçları vardır. Canlılar bu enerjiyi besinlerden sağlarlar. Bütün canlılar beslenirler. Beslenmeyen canlılar ölür.

Canlılar kendi besinini kendi yapabilenler ve hazır besinlerle beslenenler olmak üzere ikiye ayrılırlar.

Yeşil bitkiler kendi besinini kendileri yapan canlılardır. Hayvanlar ve yeşil olmayan bitkiler, kendi besinini kendileri yapamazlar. Bun nedenle yeşil bitkiler ve onların hazırladığı besinlerle beslenirler.
Yeşil bitkiler, kökleriyle topraktan suda erimiş madensel maddeler ve su, yapraklarıyla da havadan karbondioksit alırlar. Bunları klorofil yardımıyla güneş ışığıyla birleştirerek besin hazırlarlar. Yeşil bitkiler hazırladıkları bu besinlerle beslenirler.

Karbondioksit+su --klorofil & ışık------ besin+ oksijen

Yeşil olmayan bitkiler ve mantarlar çürümüş hazır besinlerle beslenirler.

Hayvanlardan bazıları otla, bazıları etle, bazıları da hem etle hem otlar beslenirler.


HAYVANLAR



OTOBURLAR

Koyun

Keçi

İnek

Tavşan

At

ETOBURLAR

Kurt

Çakal

Kartal

Leylek

HEM OTOBUR HEM OTOBURLAR

Tilki

Tavuk

Kaz

Balık

Ayı

2. 
   BÜYÜME VE GELİŞME
   

Yeni doğan küçük bebekleri görmüşsünüzdür. Siz de doğduğunuz zaman öyle küçüktünüz. Anneniz babanız da bebekti, zamanla büyüdüler.

Canlılar büyür ve gelişirler. Yumurtadan çıkan civciv küçüktür. Bakılıp beslenince, büyüyüp gelişerek tavuk veya horoz olur.

Bahçede ağaç fidanlarının ve tohumlardan çıkan küçük bitkilerin, zamanla büyüyüp geliştiğini görürsünüz.

Büyüme, canlıların hücre sayısının ve boyutlarının artmasıdır. Canlıların büyümesiyle birlikte yetenekleri de artar. Buna da gelişme denir. Bütün canlılar gelişip olgunlaşarak çoğalma yeteneği kazanırlar.

3. 
   TEPKİ VERME
   

Pencere önlerindeki saksıları incelerseniz yaprakların ışığın geldiği tarafa yöneldiğini görürsünüz. Ayçiçekleri başlarını sürekli olarak Güneş’ e doğru çevirirler.

Bütün canlılar kendileriyle ilgili uyarıcılara karşı tepki gösterirler. Kedi fareyi görünce arkasında koşar; köpeği görünce kaçar. Susayan hayvan suyu görünce suya koşar. Avcıyı gören tavşan kaçar.

Bütün bu örneklerde olduğu gibi; canlıların, çevrelerine karşı bir hareket göstermesine irkilme denir.

4. 
   HAREKET ETME
   

Canlılar beslenmek, tehlikelerden korunmak, rahat yaşanacak yer bulmak için yön ve yer değiştirirler. Canlıların yön ve yer değiştirmesine hareket denir. Bütün canlıların hareket özelliği vardır.

Hayvanların hareket organları türlerine ve yaşadıkları yere göre farklıdır. İnek, koyun, at, köpek, tavşan gibi hayvanlar ayaklarıyla yürüyerek hareket ederler. Kuşlar uçarken kanatlarını kullanırlar. Balıklar yüzgeçleriyle hareket ederler. Solucan ve yılan gibi hayvanlar ise sürünerek hareket ederler.

Bitkiler kökleriyle toprağa bağlı oldukları için yer değiştiremezler. Ancak kökleriyle suya doğru, gövde ve yapraklarıyla da ışığa doğru yönelirler.

5. 
   SOLUNUM YAPMA
   

Bitkiler, hayvanlar ve insanlar solunum yapmadan yaşayamazlar. Havasız yerde kalan bitkiler sararır ve kururlar. İnsanlar ve hayvanlar ise havasızlıktan boğulur ve ölürler.

Canlılar solunum sırasında, havadan oksijen alır ve havaya karbondioksit verirler. Solunumda alınan oksijen, canlıların aldığı besinlerin hücrelerde yanmasını sağlar. Besinlerin yanmasından enerji oluşur. Bu enerji, canlıların hareket etmesini ve yaşamasını sağlar. Besinlerin hücrelerde yanması sırasında karbondioksit gazı oluşur. Karbondioksit hücrelere zarar verdiğinden, solunum yoluyla vücuttan atılır.

İnsanlar, hayvanların çoğu ve kuşlar akciğerleriyle, balıklar solungaçlarıyla solunum yaparlar. Balıklar suda çözünmüş oksijeni alırlar.

Böcekler gövde altındaki trake denilen hava borularıyla solunum yaparlar. Solucanlarda solunum derileriyle olur.

Bitkiler de yapraklarıyla solunum yaparlar. Yapraklardaki gözeneklerden oksijen alır, karbondioksit çıkarırlar.

6.BOŞALTIM YAPMA

Besinlerin sindirilmesi ve hücrelerde yanması sonucunda, vücudumuzda zararlı artık maddeler oluşur. Zararlı bu artık maddelerin vücuttan atılmasına boşaltım denir. Boşaltım bütün canlılar için ortak bir özelliktir.

İnsanların ve gelişmiş hayvanların boşaltım organları böbreklerdir. İlkel hayvanlarda da böbreğe benzer organlar vardır. Zararlı artıkların bulunduğu kirli kan, böbreklerde süzülerek temizlenir. Süzülen zararlı artıklar sidikle(idrarla) , bazı zararlı artıklar da deri yoluyla ter şeklinde dışarı atılır. Sindirim artıkları ise dışkı halinde boşaltılır.

Bitkilerde boşaltım organı yoktur. Bitkiler fazla suyu, yapraklarındaki gözeneklerden terlemeyle dışarıya atarlar. Zararlı artıklar da katı halde yapraklarda birikir. Boşaltım, yaprakların sararıp düşmesiyle sağlanır.

6. 
   ÇOĞALMA
   

Bütün canlılar doğar, büyür, gelişir, kendine benzeyen yavru canlılar bırakır ve ölürler. Olgunlaşan bir canlının neslini devam ettirmek için kendine benzeyen yavru canlılar meydana getirmesine çoğalma denir.

Koyun, keçi, inek, kedi, köpek, fare, tavşan gibi memeli hayvanlar ve insanlar doğurarak çoğalırlar.

Balık, kelebek, kurbağa, yılan, kertenkele, kaplumbağa ve kuşlar yumurtayla çoğalırlar.

Çiçekli bitkiler genellikle tohumla çoğalırlar. Mantarlar, yosunlar ve eğrelti otları çiçeksiz bitkilerdir. Çiçeksiz bitkiler spor denen üreme hücreleriyle çoğalırlar.

Bakteriler, amip ve terliksi hayvan gibi bir hücreli canlılar bölünerek çoğalırlar.