Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirinin

10.5. İnnovasiya menecmenti

İnnovasiya latın dilində innavato sözündən olub, yeni­ləşmə və yaxşılaşma deməkdir. Termin elmi-tədqi­qat­da XIX əsrlərdə meydana gəlmişdir. Ədəbiyyatda ilk dəfə Yozef Şumpeterin “The Theory of Economic Deve­lop­ment” əsərində 1934-cü ildə ictimaiyyətə təqdim olundu.

İnnovasiya yüksək səmərəliliyə malik yeniliyin tət­biqi, insanların ixtiralarının və kəşflərinin son nəticəsidir.
İnnovasiya fəaliyyəti iqtisadi inkişafı və rəqabət­liliyi tə­min etmək üçün elmi biliklərin, yeni ideyaların, yeni texnologiyaların istehsalata və idarəetməyə tətbiqidir.
İnnovasiyanın məqsədi müəssisənin istehsal və elmi texniki fəaliyyət istiqamətlərini müəyyən etməkdən iba­rət­dir. İstehsal sferasında innovasiyanın əsas məqsədi aşa­ğıdakılardan ibarətdir:

• 
  yeni məhsulların istehsalı;
  
• 
  mövcud məhsulların təkmilləşdirilməsi;
  
• 
  istehsal texnologiyasının yeniləşdirilməsi;
  
• 
  yeni texniki vasitə və avadanlıqlardan istifadə edil­məsi;
  
• 
  elmi-texniki tərəqqinin nailiyyətlərinin istehsala tət­­biqi;
  
• 
  köhnəlmiş məhsulların istehsaldan çıxarılması və ye­­nisi ilə əvəz olunması.
  

İnnovasiya təkmilləşdirmə səylərini artırır, işin in­ten­­­­sivliyini, əmək məhsuldarlığını yüksəldir, məhsulun ma­­ya dəyərinin, qiymətinin aşağı düşməsinə səbəb olur. Nə­ti­cədə innovasiya müəssisənin maliyyə nəticələrinə, iq­ti­sadi səmərəlilik göstəricilərinə müsbət təsirini göstərir.
İnnovasiyaların idarə edilməsi strateji fəaliyyətdir. Çün­ki innovasiya fəaliyyətinin həyata keçirilməsi strateji məq­­­sədlər sisteminə daxil olub, müəssisənin uzun müd­dət­­li perspektiv inkişaf planında yer alır.
Yeni məhsulların istehsalı innovasiya xarakterli fəaliy­­yət olmaqla aşağıdakı mərhələlərdən ibarətdir:

• 
  yeni məhsul ideyasının işlənib hazırlanması;
  
• 
  yeni məhsulun iqtisadi səmərəliliyinin təhlili;
  
• 
  yeni məhsulun yaradılması;
  
• 
  yeni məhsulun bazarda testerinin aparılması;
  
• 
  məhsulun kütləvi istehsalına başlamaq haqqında qərar qəbul edilməsi.
  

Innovasiya fəaliyyəti ilə məşğul olan müəssisələr aşa­ğıdakılardır:

1. 
   Vençur firmaları. Vençur firmalarına «riskli fir­ma­lar» deyirlər. Bu firmaların yaradıcıları əsasən tədqi­qat­çılar, ixtiraçılardır.
   
2. 
   Eksperiment firmalar yeni məhsulun yaradılması rolunu oynayan firmalardır. Eksperiment firmalar çox da böyük olmurlar. Onlar yeni məhsul nümunələri istehsal edərək, onları bazarda test etməklə, həmin məhsullara ba­zar tələbatını öyrənirlər.
   
3. 
   Patent firmalar eksperiment - firmalardan fərqli ola­raq yeni məhsulların yaradılması və ya ixtira edil­mə­si­nə yox, yaranmış məhsulun yayılması, istehsa­lının artı­rıl­ma­sı sahəsində daha çox səy göstərirlər.
   
4. 
   Violent firmalar - innovasiyaya investisiya qoy­maqla kütləvi məhsul istehsalı ilə məşğul olurlar. Onların əsas məqsədi istehsalı genişləndirmək, məhsul isteh­salının həcmini artırmaq, geniş alıcı dairəsini formalaşdırmaqdır.
   

5. Biznes inkubatorlar isə innovasiya strukturları üçün istehsal mühiti formalaşdırır, onları texnika və texno­logiya ilə, avadanlıqlarla təmin edirlər. İnkubatorlar həm­çi­­nin innovasiya təşkiltlarına məlumatların toplan­ması, fəaliyyətin təşkil olunması sahəsində məsləhətlərin veril-mə­­si, hüquqi xidmətlərin göstərilməsi ilə əlaqədar yaxın­dan köməkliklər göstərirlər.
İnnovasiyanın tətbiqi ilə əlaqədar olaraq müəssisədə aşağıdakı hallar və dəyişikliklər baş verir:
1) Yeni texnikanın istifadəsi.
2) Yeni texnologiya ilə məhsul istehsalının həyata ke­­çiril­məsi.
3) Yeni xammalın istifadəsi.
4) İstehsalın təşkilində və maddi-texniki təchizat sa­həsində dəyişiklik.
5) Yeni bazarların meydana çıxması.
İnnovasiya fəaliyyəti və ona olan tələbat innovasiya pro­sesləri nəzəriyyəsini irəli sürür. İnnovasiya fəaliyyəti tex­­niki tərəqqinin strateji idarəetmə problemləri ilə bila­vasitə bağ­lıdır.
İnnovasiya menecmenti innovasiya proseslərinin, inno­­vasiya fəaliyyətinin, bu fəaliyyətlə məşğul olan təş­ki­la­­ti struk­turun və heyətin idarə edilməsinin prinsip, metod və for­ma­la­rı­nın məcmusudur.
İnnovasiya meneceri innovasiya prosesinin müxtəlif fa­­za­larında fəaliyyət göstərir və bu sahədə özünün ida­rəetmə fəa­liyyətini qurur. Müəssisə və təşkilatlar inno­va­si­ya fə­aliyyəti ilə məşğul olmaq məqsədi ilə aşağıdakı təş­ki­lati struk­turları yarada bilər­lər:

1. 
   Elmi tədqiqat institutları və ya elmi mərkəzlər.
   
2. 
   Layihə - konstruktor şöbələri.
   
3. 
   Strateji araşdırma mərkəzləri.
   
4. 
   Marketinq şöbəsi nəzdində marketinq tədqiqatları bölməsi.
   
5. 
   Laboratoriyalar.
   
6. 
   Məsləhət (konsaltinq) şöbələri və s.
   

Müəssisədə innovasiya ilə bağlı struktur vahidləri in­no­vasiya fəaliyyəti, innovasiya prosesi, elmi tədqiqat işləri ilə məşğul olan şöbə və ya bölmələrdir. İnnovasiya fəaliy­yəti ilə məşğul olan elmi institutların və qurumların əsas fəaliy­yəti fundamental elmi tədqiqatların, araşdır­maların apa­rıl­masın­dan ibarətdir. İnnovasiyanın inki­şafın­­da bu fəaliy­yətlə məşğul olan firmaların, təşki­lat­ların, kiçik müəs­­sisələrin rolu böyük­dür. Həmin təşkilatların bu sfe­ra­dakı fəaliyyəti vençur biznesi (ven­çur fəaliyyəti) ilə xarak­terizə olunur.
Vençur biznesi ilə məşğul olan firmalar yeni məh­sul­ların layihələşdirilməsini, tədqiqini və istehsalını, ix­ti­ra­çı­lıq və elmi axtarışla bağlı fəaliyyəti həyata keçirirlər. Ma­hiy­yətinə və məzmununa görə vençur biznesi riskli biz­nes­­dir. (Vençur sözü ingilis dilindən “venture” sözün­dən­dir. Mə­nası “risk”, “cəsarətli addım” deməkdir. Yəni ven­çur müəs­sisələrinin həyata keçirdikləri kapital qoyuluşları olduqca riskli bir işdir. Çünki isteh­lakçılar yeni layihələri, məhsulları necə qəbul edəcək, yeniliklərin nəticəsi necə ola­caq bunu qabaq­ca­dan proq­noz­laşdırmaq çox çətindir. Ona gö­rə də, vençur kapi­talı riskli kapital hesab olunur.
Vençur firmaları böyük firmaların struktur vahidi kimi törəmə müəssisələri formasında da fəaliyyət gös­tə­rir­lər. Ven­çur firmasının təşkil edilməsi və yaradıl­ması üçün lazım olan şərt­lər aşağıdakılar hesab olunur:
1) Maliyyələşmə mənbəyi − risk kapitalı.
2) Vençur firmasının gəlir gətirə bilmək potensialı.
3) İnnovasiya ideyalarının mövcudluğu.
4) Firmanın məhsuluna bazar tələbatının yaran­ması.
İnnovasiya firmalarına və qurumlarına rəhbərlik mü­hən­­­dislər və menecerlər tərəfindən həyata keçirilir.
Menecerlər − innovasiyanın təşkili, həyata keçiril­mə­si, maliy­yə mənbələrinin müəyyən olunması, yeni tex­ni­kanın, texno­logiyanın cəlb edilməsi, yeni məhsulların is­teh­salı proses­lərini idarə edirlər. Menecer­lər bu sahənin ida­rə edil­mə­sini təşkilati struktur bölmə­ləri vasitəsilə hə­ya­ta keçirirlər. Mühəndislər isə layihənin texniki tə­rəfl­ə­ri­ni işləyir, məhsul istehsalının texnologiyasında dəyişik­liklər edirlər. Onlar yeni məh­su­l­­ların layihəsini işləyir, əsas vəsaitlərin rekons­truk­si­yasını hazırlayırlar.
İnnovasiya layihələri elmi-tədqiqat layihələrinin bir formasıdır. Elmi-tədqiqat layihəsi kimi təşəbbüs layi­hə­ləri böyük əhəmiyyət kəsb edir. Təşəbbüs layihələri heç bir sifarişlərə əsaslanmır, müəssisənin öz təşəbbüsü ilə hə­ya­ta keçirilir. Təşəbbüs layihələrinin tərkibi aşa­ğıda­kı­lar­dan ibarətdir:

1. 
   Fundamental elmi problemlər.
   
2. 
   Problemlərinin həll olunması məqsədi ilə qarşıya qoyulan konkret fundamental məsələlər.
   
3. 
   Gözlənilən elmi nəticələr.
   
4. 
   Elmi əsərlərin siyahısı.
   

İnnovasiya layihələri sənəd şəklində tərtib edilir. Onun rəsmiləşdirilməsi vacib məsələdir. İnnovasiya layi­hə­­lərinin rəsmiləşdirilməsi üçün lazım olan elementlər aşa­ğıdakılardan ibarətdir. Layihənin konkret adı, məqsə­di, ic­raçıların sayı, onların vəzifəsi, yerinə yetiriləcəyi müd­dət, maliyyələşmənin həcmi və mənbəyi.
Layihənin maliyyələşmə mənbələri dövlət vəsaiti, qrantlar, kreditlər, müəssisənin xüsusi vəsaitləri, cəlb edil­miş vəsaitlər hesab olunur.
İnnovasiyanın tətbiq edilməsi və həyata keçirilməsi za­manı işçi qrupunun və koordinasiya şurasının rolu ol­duq­ca böyükdür. İşçi qrupunun işi fəaliyyətin icra­sından iba­rətdir. Qrupun strukturu layihənin mürək­kəbliyindən asılıdır. Layihəni rəhbər idarə edir. Koor­di­nasiya şurasının funksiyası və vəzifələri layihənin məqsədinin müəyyən olun­masından, işçi qrupların formalaşdırılmasından, işçi qrup­ların rəhbər­ləri­nin seçil­mə­sindən, layihənin həyata ke­çirilməsinə nəzarət edil­­məsin­dən, layihənin icrası ilə əla­qədar qərarların qəbul edil­­məsindən ibarətdir.
İşçi qruplarında namizədliyin qeydə alınması za­manı nəzərə alınan elementlər təcrübənin, nəzəri bi­lik­lə­rin əldə edilməsi, təşkilatda hakimiyyət və nüfuz, işə mü­nasibət, şəxsi maraq və motivasiya hesab olunur.
İşçi qrupu innovasiya menecmentinin təşkilati struk­turuna daxil olub, fəaliyyətin təşkilində, həyata keçiril­məsin­də və inkişaf etdirilməsində mühüm rol oynayır