Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirinin

FƏSİL I. MENECMENTİN MAHİYYƏTİ VƏ METODOLOJİ ƏSASLARI


1.1. Menecmentin mahiyyəti

“Menecment” sözü ingilis dilindən götürülüb, mə­na­sı idarə­etmə, təşkiletmə deməkdir. Bazar müna­sibət­lərinə ke­­çid şəraitinin qarşısında duran ən mühüm vəzi­fələrdən biri də müəssisələr (təşkilatlar, birliklər) sə­viy­yəsində me­nec­­men­tin nəzəri və metodo­loji prob­lem­lə­rini araş­dır­maq və həll etməkdir.

Menecment sözünü ilk dəfə amerikan biznesmeni Q.Taun 1886-cı ildə mühəndis-mexaniklərin iclasların­dan bi­­rin­də işlətmiş, bundan sonra bu söz bir məfhum kimi lek­­­sikon­da istifadə olunmuşdur.
Menecmentin predmetini idarəetmə münasibətləri təş­­kil edir. Menecmentin obyekti bazar münasibətləri şə­ra­i­tin­də istehsal, ticarət, xidmət, nəqliyyat, tikinti və s. fə­aliy­­­yət sahələri ilə məşğul olan müəssisə və təşkilat­lar­dır. Menec­mentin subyektləri dedikdə isə, idarə edən və idarə olu­nan sistemlər başa düşülür.
Menecment fənlərarası elmi biliklər sahəsi kimi də ba­şa düşülür. Çünki elə bir sahə yoxdur ki, orada idarə­et­mə­­yə ehtiyac olmasın. Məsələn maliyyə iqtisadiyyatın bir sahə­sidir və onun menecmenti də vardır. Həmçinin is­teh­sal, mar­ketinq, innovasiya, kommersiya, informa­siya və s.
Menecment bazar münasibətləri şəraitində idarə­etmə nə­zə­riyyəsi hesab edilir. Menecment və idarəetmə an­la­yış­­­ları bir-birinə tam eyni olmayan sinonim kimi çıxış edir. İdarə­etmə insanların fəaliyyətini istiqamət­lən­dir­mək­lə və on­ların davranışlarının əsaslarını yaratmaqla məq­sədə nail olmaq bacarığıdır. İdarəetmə anlayışı insan fəa­liy­­yətinin bü­­tün sahələrinə aid edilə bilər. Bax­ma­ya­raq ki, me­nec­ment idarə­etmə mənasında işlədilir, bütün ida­rə edən şəxs­lər me­ne­cer­lər hesab edilmirlər. Məsələn hər han­­sı bir na­zir idarə edən şəxsdir, lakin menecer he­sab edilmir. Ailə baş­­çısı ai­lə­ni idarə edir, amma menecer sa­yıl­­­mır. İda­rə­et­mə­­nin for­ma­la­rına nəzər salsaq, biz bunu açıq aydın gö­rə­rik. İdarəetmənin formaları aşağı­dakı­lar­dır:
1.Canlı aləmin idarə edilməsi.
2.Cansız aləmin idarə edilməsi.
Canlı aləmin idarə edilməsi sosial idarəetmədən və bioloji aləmin idarə edilməsindən ibarətdir.
Sosial idarəetmə öz növbəsində aşağıdakı kimi təs­nif­ləşdirilir:

1. 
   Cəmiyyətin idarə edilməsi.
   
2. 
   Müəssisə və təşkilatlarda çalışan kollektivin ida­rə­­edil­məsi.
   
3. 
   Sosial qrupların idarə edilməsi.
   
4. 
   Özünü idarəetmə.
   

Menecment anlayışı yalnız bazar mühiti şəraitində fəa­liy­yət göstərən müəssisələrdə sosial-iqtisadi proses­lərin, maliyyə–təsərrüfat sahələrinin idarə olunma­sını əks etdirir. Menec­ment məfhumunun məzmununu araş­dı­rar­­kən aydın olur ki, o sərbəst peşəkar fəaliyyət növü olub, təkcə sənaye firma­larının elmi–tədqiqat, layihə–kons­­­truk­tor işləri ilə de­yil, həmçinin istehsal, texnoloji, təş­kilati, maliyyə, satış sa­hə­lərini, həm də bank, sığorta təş­kilatları, turizm agent­liyi, mehmanxana, nəqliyyat kom­paniyaları, ümumiy­yət­lə, bazara sərbəst daxil olan iq­ti­s­adi subyekt kimi bütün təsər­rüfat vahidlərini əhatə edir.
Menecment daha az maddi, əmək və maliyyə ehti­yat­­­ların­dan istifadə edərək səmərəliliyi yüksəltmək və mən­­fəəti artır­maq məqsədi ilə həyata keçirilən idarəetmə fəal­iy­­yəti ilə əlaqədar peşədir. Bu peşə idarəetmə fəaliy­yəti ilə bağlı bütün funksiyaların, metodların, prinsip­lərin, strate­gi­yaların və formaların məcmusudur. Başqa söz­lə, me­nec­ment bazar və bazar münasibətləri şərai­tin­də idarə­et­mə deməkdir ki, o;
- qarşıya qoyulan məqsədə nail olmaq üçün işçi­ləri, onların imkanlarını səfərbər etmiş olsun;
- tam təsərrüfat sərbəstliyi şəraitində keyfiyyətli məh­­­­sul istehsalını təmin etsin;
- firmanı tələb və təklifə uyğunlaşan bazara və məh­sul buraxı­lışına elə yönəltməlidir ki, nəticədə yüksək mən­­­fəət əl­də etmiş olsun;
Menecment insanları və onların potensialını məq­səd­­yön­­­lü formada səfərbər etməklə qarşıya qoyulan məq­sə­də nail olunmasından ibarətdir. Deməli, menec­ment sahib­­kar­­lıq fəaliyyəti ilə məşğul olan təsərrüfat sub­yekt­lə­rin­də iş­çi­­lərin əməyini istiqamət­ləndirməklə və onların dav­ra­nış­la­­r­ının əsas­larını yaratmaqla məqsədə nail olmaq ba­ca­rı­ğı­dır.
İdarəetmə özü bir sistemdir. Bu sistem üç səviy­yə­dən ibarətdir:

1. 
   Ali səviyyə.
   
2. 
   Orta səviyyə.
   
3. 
   Aşağı səviyyə.
   

Hər üç səviyyədə idarəetmə fəaliyyəti menec­ment­dir. Lakin təcrübədə, əsasən idarəetmənin orta səviy­yə­sin­də çalı­şan şəxslər menecerlər hesab edilirlər. Yəni müəs­si­sə­nin direk­torlarını, prezidentlərini, sədr­lə­ri­ni­ de­yil, şö­bə müdir­lərini, funksional icraçıları, hər hansı bir təş­ki­la­ti struk­tur vahid­lərində çalışan mütəxəssisləri və ya mə­sul şəxs­­­­ləri menecerlər he­sab edirlər.
İdarəetmə çox məsuliyyətli bir fəaliyyətdir. İdarə­et­mə­­­nin təsirli və məqsədəuyğun olması üçün idarə edən şəxs­­­lə­rin bilik və bacarıqlara malik olması vacibdir.
İdarəetmənin məqsədi idarəetmə obyektinin gələcək­də arzu olunan vəziyyətə gətirilməsidir. İdarə­et­mə məq­səd­­yön­lü fəaliyyət olduğundan fəaliyyət ali (baş) məq­sə­din qoyu­lu­şu ilə başlayır. Ali məqsədə nail olmaq üçün isə alt məqsəd­lər müəyyən olunur. Məsələn isteh­sal fəa­liyyəti ilə məşğul ol­maq­la gəlir əldə etmək üçün (bu ali məq­səd hesab edilir) alt məqsədlərə aşağı­dakıları aid etmək olar:

• 
  maliyyə vəsaitlərinə malik olmaq;
  
• 
  əsas və yardımçı sahələrdən ibarət bina və ya ob­yekt­­ləri inşa etmək və ya icarəyə götürmək;
  
• 
  avadanlıqları və texnologiyanı cəlb etmək;
  
• 
  personalı cəlb etmək;
  
• 
  fəaliyyətə başlamaq.
  

Menecment idarəçilik fəaliyyəti sistemi kimi idarə­et­mə prosesini, fəaliyyətin təşkilini, icraçılar arasında funk­si­yaların və məsuliyyətin bölüşdürülməsini, resurs­la­rın (ma­terial, texnika–texnologiya, kapital, informasiya, əmək re­surs­ları) səmərəli seçimini və istifadəsini, çox­variantlı qə­­rar­ların qəbul edilməsini, iş stilinin müəyyən edil­məsini və bü­tün bunlar üçün xüsusi idarəetmə struk­tu­runun möv­cud­lu­ğunu nəzərdə tutur.
Menecment–idarəetmənin sosial-iqtisadi mexaniz­mi­nin üsul, prinsip və funksiyalarını tətbiq etməklə, mate­rial, əmək və maliyyə ehtiyatlarından səmərəli istifadə etməklə qar­­şı­ya qoyulan məqsədə nail olmaq üçün həyata keçirilən pe­­şə­kar idarəetmə fəaliyyəti növü­dür. Deməli, me­nec­ment–bazar iqtisadiyyatı və rəqabət şə­rai­tində ida­rə­­­et­mə­dir.