Dərs vəsaiti Bakı Biznes Universitetinin 20 illik yubileyinə bir töhfədir

9.2. Məhsulun maya dəyərinin tərkibi, quruluĢu və 
növləri 
 
Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin  1996-
cı il 16 avqust 111 saylı qərarı ilə təsdiq edilmiş “Məhsulun 
(işin, xidmətin) maya dəyərinə daxil edilən xərclərin tərkibi 
haqqında” Əsasnaməyə [8] görə məhsulun (işin, xidmətin) 
maya dəyəri istehsal prosesində istifadə olunan təbii ehti-
yatların,  xammalın,  materialın,  yanacağın,  enerjinin,  əsas 
fondların,  əmək  ehtiyatlarının  qiymətləndirilmiş  dəyərini, 

---

 
 
228 
həmçinin  onların  istehsalına  və  satışına  sərf  edilən  digər 
xərcləri özündə əks etdirir. 
Məhsulun maya dəyərinə daxil edilən xərclərin tərki-
bi  haqqında  Əsasnaməyə  görə  məhsulun  maya  dəyərinə 
daxil edilən xərclərin tərkibinə istehsalın təşkili və texno-
logiyasından irəli gələn, buraxılan məhsulların, görülən iş-
lərin və  yerinə  yetirilən xidmətlərin keyfiyyəti və istehsal 
prosesinə nəzarət üzrə məsrəflər də daxil olmaqla, məhsu-
lun  (işin,  xidmətin)  istehsalı  ilə  bilavasitə  əlaqədar  olan 
xərclər daxil edilir. 
Məhsulun  maya  dəyərinin  aşağı  salınması  uğrunda 
fəal  surətdə  mübarizə  aparmaq  üçün  onun  hansı  xərclər-
dən ibarət olduğunu və onun miqdarına hansı amillərin tə-
sir göstərdiyinin bilmək lazımdır. 
Məhsulun  maya  dəyəri  məsrəflərin  iqtisadi  ünsürləri 
və xərc maddələri üzrə planlaşdırılır və uçota alınır. 
Məhsulun  istehsalı  prosesində  müəssisə  xammal  və 
material, yanacaq və enerji sərf edir, əsas fondların amor-
tizasiyasını  həyata  keçirir,  fəhlə  və  qulluqçulara  əmək 
haqqı verir  və  başqa işlər üçün pul xərcləyir. Bu xərclər, 
iqtisadi əlamətə əsasən (istehsal təyinatından asılı olmaya-
raq) qruplaşdırıldıqda, bunlar məsrəflərin iqtisadi ünsürləri 
adlanır. 
Hazırda  sənayedə  məsrəflərin  iqtisadi  ünsürlərinə 
əsasən  aşağıdakı  qruplaşdırma  qəbul  edilmişdir:  1)  xam-
mal və əsas materiallar; 2) köməkçi materiallar; 3) kənar-
dan alınan yanacaq; 4) kənardan alınan enerji; 5. əsas və-
saitlərin  amortizasiyası;  6)  əmək  haqqı;  7)  ictimai  sığorta 
üçün ayırmalar; 8) başqa pul xərcləri. 
Xərclərin  ayrı-ayrı  maddələrinin  məzmunu  onların 
təyinatında və istifadəsində əhəmiyyətli  yer tutur. Məhsu-

---

 
 
229 
lun  istehsalına  sərf  edilmiş  xammal  və  əsas  materialların 
dəyəri  istifadə  üçün  yararlı  olan  istehsal  tullantıların 
dəyərini  çıxmaq  şərtilə  “xammal  və  materiallar”  maddəsi 
üzrə  uçota  alınır:  tullantıların  dəyəri  isə  preyskurant  qiy-
mətləri  üzrə  və  ya  onların  ehtimal  realizə  qiymətləri  üzrə 
təyin edilir. Başqa müəssisələrdən kooperativləşdirmə şək-
lində  alınmış  yarımfabrikatlar  (əgər  bunlar  müstəqil  xərc 
maddəsində ayrılmamışsa) yenə həmin “xammal və mate-
riallar” maddəsi üzrə uçota alınır. 
“Yanacaq  və  enerji”  maddəsində  yalnız  müəyyən 
məhsulun hazırlanması üzrə texnoloji ehtiyaclar üçün sərf 
olunmuş yanacaq və enerji uçota alınır. 
“Əsas  əmək  haqqı”  maddəsində  məhsulun  hazırlan-
ması  üçün  əsas  istehsal  fəhlələrinə  verilən  əmək  haqqı 
uçota alınır. 
“Avadanlığın saxlanması və istismarı xərcləri” mad-
dəsində  avadanlığın,  ona  xidmət  göstərilməsi  ilə  və  onun 
cari təmiri ilə əlaqədar olan xərclər, yəni avadanlığın sax-
lanılması  və  işlədilməsi  üçün  sərf  olunmuş  materialların, 
yanacaq  və  enerjinin  dəyəri,  avadanlığa  xidmət  edən  fəh-
lələrin əmək haqqı, avadanlığın cari təmir xərcləri, istehsal 
avadanlığının  amortizasiyası  (onların  müstəqil  xərc  mad-
dəsinə  ayrılmadığı  sahələrdə),  az  qiymətli  və  tez  xarab 
olan alətlərin köhnəlməsi dəyəri və sair xərclər uçot alınır. 
Avadanlığın saxlanılması və istismar edilməsi ilə əlaqədar 
olan xərclər qeyri-müstəqim xərclərə aiddir. Bir sıra isteh-
sal sahələrində bu xərclər maşın və avadanlığın iş saatları-
na  və  ya  avadanlığın  işinin  başqa  natura  göstəricilərinə 
proporsional  olaraq  məhsulun  ayrı-ayrı  növlərinin  maya 
dəyəri  üzərinə  bölüşdürülür.  Bəzi  istehsal  sahələrində  isə 
avadanlığın saxlanılması və işlədilməsi xərcləri əsas isteh-

---

 
 
230 
sal fəhlələrinin əmək haqqı məsrəflərinə proporsional ola-
raq  məhsulun  ayrı-ayrı  növlərinin  maya  dəyərinə  daxil 
edilir. 
“Sex xərcləri” maddəsində avadanlığın işinə aid olan 
xərclərdən başqa sexin saxlanması üzrə olan bütün xərclər 
uçota  alınır.  Sex  xərclərinə,  sex  heyətinin  saxlanılması 
xərcləri, sex binalarının, tikililərinin və inventarının saxla-
nılması,  cari  təmiri  və  amortizasiyası  xərcləri,  səmə-
rələşdirmə və ixtiraçılıq xərcləri, əmək mühafizəsi xərcləri 
və  sex  xarakterli  başqa  xərclər  daxil  edilir.  Sənaye 
sahələrinin əksəriyyətində sex xərcləri məhsulun ayrı-ayrı 
növlərinin  maya  dəyərinə  əsas  istehsal  fəhlələrinin  əmək 
haqqına  (mükafatlı  –  mütərəqqi  –  işəmuzd  üzrə  verilən 
əlavə  əmək haqqı nəzərə  alınmamaq şərtilə)  proporsional 
olaraq daxil edilir. 
“Ümumzavod xərcləri” maddəsində zavod idarəsinin 
saxlanılması  ilə  əlaqədar  olan  bütün  xərclər  və  müəssisə-
nin  ümumistehsal  ehtiyacları  üçün  çəkilən  xərclər  uçota 
alınır. Ümumzavod xərcləri məhsulun ayrı-ayrı növlərinin 
maya  dəyərinə  sex  xərcləri  kimi  bölüşdürülür.  Sex  və 
ümumzavod  xərclərinin  tərkibində  qeyri-məhsuldar  xərc 
adlanan  xərclər  ayrıca  uçota  alınır.  Bunlara  cərimələr, 
peniyalar, dəbbələmə pulları, materialların və bitirilməmiş 
istehsalın əksik gəlməsi, brak və anbarlarda saxlanılan ma-
terialların xarab edilməsi, işsiz dayanmalar və sairə nəticə-
sində əmələ gələn itkilər daxil olur. 
“Brak  nəticəsində  olan  itkilər”  maddəsində  qəti  ola-
raq  brak  edilmiş  məhsulun  maya  dəyəri  və  həmin  brakın 
düzəldilməsi  məsrəfləri  göstərilir.  Burada  həmin  məsrəf-
lərdən keyfiyyətsiz material və yarımfabrikatlar verdiyi və 
bunun  nəticəsində  vurulan  zərərin  ödənilməsi  üçün  mal 

---

 
 
231 
verənlərdən  alınmış  məbləğ,  brak  müqəssirlərindən  tutul-
muş məbləğ və habelə brak edilmiş məhsulun ehtimal rea-
lizə qiymətləri üzrə dəyər çıxılır. Plan kalkulyasiyalarında 
“brak  nəticəsində  olan  itkilər”  maddəsi  üzrə,  bir  qayda 
olaraq xərc nəzərdə tutulmur. 
“İstehsaldan  kənar  xərclər”  maddəsi  üzrə,  başlıca 
olaraq hazır məhsulun satılması üzrə olan xərclər (məhsul 
üçün tara və onun qablaşdırılması xərcləri, satışla əlaqədar 
olan nəqliyyat xərcləri), standartlaşdırma və elmi-tədqiqat 
işləri ilə əlaqədar olan xərclər, kadr hazırlığı üzrə mərkəz-
ləşdirilmiş  xərclər  və  i.a.  uçota  alınır.  İstehsaldan  kənar 
xərclər ayrı-ayrı məhsulların maya dəyərinə bir qayda ola-
raq fabrik-zavod  maya dəyərinə  proporsional olaraq daxil 
edilir. 
“Yeni  məhsul  növləri  istehsalının  mənimsənilməsi 
üzrə xərclər” maddəsinə məmulatın yeni növlərinin isteh-
salını  hazırlamaq  üçün  çəkilən  xərclər  əks  etdirilir.  Bu 
xərclər yeni hazırlanmış məhsulun maya dəyərinə plan üz-
rə müəyyən edilmiş miqdarda daxil edilir. 
“Müəyyən  məqsədli  alət  və  uyğunlaşdırıcıların  köh-
nəlməsinin  ödənilməsi”  maddəsinə  müəyyən  məmulatın 
hazırlanması üçün işlədilən alət və uyğunlaşdırıcıların  də-
yərinin ödənilməsi uçota alınır. Bu məsrəflər o məmulatla-
rın maya dəyərinə daxil edilir ki, alət və xüsusi uyğunlaş-
dırıcılar onlar üçün hazırlanmış olsun. 
Məhsulun  maya  dəyərinin  kalkulyasiyalaşdırılması 
böyük əhəmiyyətə malikdir. Məhsul vahidinin istehsalı və 
realizasiyası  üçün  çəkilən  məsrəflərin  hesablanmasına