Dərs vəSAİTİ baki 2023 TƏRTİb edəN: elmi redaktor: RƏYÇİLƏR: Ön söZ

Valideyn tələbləri metodunun həyata keçirilməsi
Birbaşa, dolayı, valideyn tələbi, sifariş şəklində, xəbərdarlıqlar, arzular, sifarişlər, xatırlatmalar və digər növlər.
Əgər valideynlər övladını yalnız mehribanlıqla, onun bütün tələblərini, istəklərini, şıltaqlıqlarını daim yerinə yetirməklə böyüdürlərsə, o zaman ailədə məsuliyyətsiz, iradəsiz bir uşaq böyüyəcək, o, başqa insanlara qarşı hörmətsizlik nümayiş etdirəcək. Eyni zamanda o açıq, gizli və ya incə eqoizm ilə xarakterizə olunacaq. Valideynlər övladını ancaq sərtliklə böyütsə, daim nəyinsə edilməsini tələb etsə, onun hər addımına nəzarət etsə, narazılıq və şübhə ilə yanaşsa, belə ailədə elə bir uşaq böyüyəcək ki, onun xüsusiyyətləri ikiüzlülük, şübhə, tərbiyəsizlik, aqressivlik, intizamsızlıq, hiyləgərlik, qəddarlıq və s. kimi görünəcək.
Əksər yerli və xarici alim-müəllimlər, eləcə də, valideynlər razılaşırlar ki, uşaq tərbiyəsində həm məhəbbət, həm də tələbkarlıq, onların üzvi və qarşılıqlı əlaqəsi eyni zamanda zəruridir. Bunu xalq müdrikliyi də təsdiqləyir: “Uşağı sev ki, sevgi bilməsin”, “Uşaqlara sərbəstlik ver, özün də əsirlikdə olarsan” və s.
Uşaqların hər zaman valideyn sevgisinə ehtiyacı var. Bu, valideynlərin təkcə bir-birinə deyil, həm də uşaqlarına qarşı mehriban münasibətinə aiddir. Uşaqlara qarşı mehriban münasibət incəlik və məhəbbət, yaxınlıq və rəğbət, qayğı və kömək, ləyaqətin qorunması və hörmətidir.
Fransada bir təcrübə aparıldı: gündəlik rejimə və gigiyena qaydalarına ciddi əməl olunduğu körpələr evi yaradıldı. Onlar yoxsul ailələrdən olan uşaqları müəyyən ediblər. Mütəxəssislər hesab edirdilər ki, bu uşaq bağçalarında uşaqlar hərtərəfli inkişaf edəcək, sağlam böyüyəcək, yaxşı tərbiyə alacaqlar. Ancaq nəticələr ən gözlənilməz oldu: uşaqlar zəif inkişaf etdi, sağlamlıqları yaxşılaşmadı, əksinə, pisləşdi. Nümunəvi uşaq bağçalarında nə çatışmırdı? Cavab aydındır: uşaqlarda ailədə almağa öyrəşdikləri şey yox idi (əlbəttə ki, onlar orada istəsəydilər) - valideyn sevgisi, məhəbbət, incəlik, qayğı. Onlar dəstək, rəğbət, şəriklik, empatiya və təhlükəsizlik hiss etmədilər. Sevgisiz bir yetkin də hərəkətsiz, kədərli, narazı olur.
Bir araşdırmada alimlər müəyyən ediblər ki, əgər uşaq 4-5 aylıq yaşlarında lazımi ana məhəbbətini almırsa, onda artıq məktəb illərində və sonralar başqalarına qarşı laqeyd, aqressiv, qəddar, laqeyd bir insana çevrilə bilər.
Fransız uşaq tərbiyəsi mütəxəssisi L. Pernunun “Uşağınızın kiçik dünyası” kitabında verdiyi bir nümunə vardır. Bir gənc qadının iki qızı var idi və həqiqətən də oğlan dünyaya gətirmək istəyirdi. Lakin onun üçüncü qızı oldu. Qadın məyus oldu. Kiçik qızına lazım olan hər şeyi verdi, amma onu sevmədi. Artıq körpəlikdə qız özünü istənməyən hiss edirdi, anasının təbəssümünü görmədi, yeriməyi öyrənəndə əllərinin incəliyini hiss etmədi, ilk sözlərini deyəndə onun incə səsini eşitmədi. Nəticədə qızın təbəssümü, yerişi və danışığı ləng oldu. Çünki qayğı, istilik, nəvaziş hiss etməyib.
Məktəbəqədər və ibtidai məktəb yaşlı uşaq üçün anasının, atasının sevgisi və məhəbbəti, ailədə mənəvi rifah və təhlükəsizlik ən böyük dəyər olaraq qalır. Onun üçün bütün bunlar maddi sərvətdən və ya dəbli geyimdən daha önəmlidir.
Uşaqlarınızı izləyin və siz onları sevib-sevmədiyinizi soruşduqlarını görəcəksiniz. Onlar bunu özlərini qorunan, inamlı hiss etmək, ailə mikro-komandasında və ümumiyyətlə həyatda öz mövqelərinin təhlükəsizliyini hiss etmək üçün edirlər. Uşaqlar sevgi, məhəbbət, qayğı hiss etdikdə qorxu və narahatlıq hissi onları tərk edir, hərəkətlərdə və əməllərdə qeyri-müəyyənlik aradan qalxır.
Yeniyetmələr, oğlanlar və qızlar üçün valideyn sevgisi, məhəbbəti və qayğısı da vacibdir. Ailədə bu yoxdursa uşaqlar, bir qayda olaraq, intellektual və emosional inkişafdan geri qalırlar. Məsələn, uşağın ailəsi yoxdursa (o, uşaq evində, internat məktəbində, uşaq evində tərbiyə olunur), onda inkişaf geriliyi çox nəzərə çarpacaq. Üstəlik, belə bir uşağın intellektual inkişafı bir şəkildə kompensasiya edilə bilərsə, emosional inkişaf heç vaxt. Ömrünün qalan hissəsi üçün bu uşaq emosional olaraq “qalın dərili” olacaq, o, digər insanları incə şəkildə başa düşə bilməyəcək, onlara rəğbət bəsləyə və empatiya qura bilməyəcək və ya öz uşaqlarını həqiqətən sevə bilməyəcək.
Bəzi ailələrdə yeniyetmələrə, oğlanlara və qızlara eyni cür müraciət edilir, lakin çox vaxt: “Sən mənim ağıllı qızımsan”, “Sən mənim köməkçimsən”, “Sən mənim əziz ev sahibəmsən”, “Afərin!”, “Sən mənim cəngavərimsən”, “Sən mənim qoruyucumsan”, “Sən mənim gələcək çörəkçimsən” və s. deyilir.
Sevgini şifahi olmayan şəkildə ifadə etməyin ən çox yayılmış yolları göz təması və fiziki təmasdır.
Açıq və mehriban görünüş hər yaşda olan bir uşaq üçün vacibdir. Bu, yalnız kommunikativ qarşılıqlı əlaqə yaratmağa deyil, həm də oğlunun və ya qızının emosional ehtiyaclarını ödəməyə, qeyri-müəyyənlikdən, qorxudan, gərginlikdən və stressdən qurtulmağa kömək edir. Ata və ana, cəza olaraq bilərəkdən oğlunun və ya qızının gözünün içinə baxmasalar, ciddi səhv edirlər.
Uşağın tam inkişafı üçün göz təmasından az olmayaraq fiziki təmas da vacibdir. Uşaq doğulduğu andan 7-8 yaşına kimi daim sığallanmaq, qucaqlanmaq, yelləmək, sinəyə sıxmaq, qucağında oturtmaq, öpmək və s. istəyir. 7-8 yaşa qədər oğlan və qız uşaqları valideynlərindən daha müstəqil olurlar. Onların çoxu artıq ictimai yerlərdə nəvaziş və öpüşməyi sevmir. Uşaqlarda özünə hörmət hissi yaranır, onlar hörmət olunmaq istəyirlər və tez-tez həmyaşıdlarını təqlid edirlər. Bu yaşda pis davranışlar (əllərini yumurlar, stolda pis davranırlar, bir-birlərini itələyirlər), üsyan əlamətləri (xüsusilə oğlanlarda) görünə bilər.
11-15 yaş arası yeniyetmələr valideynlərinin qucaqlarına və öpüşlərinə getdikcə daha az “dözməyə” meyllidirlər. Ancaq yenə də sevgiyə, məhəbbətə və qayğıya ehtiyacları var. Bu, xüsusilə uşaqlar narahat olduqda, xəstələndikdə, öyrənməkdə çətinlik çəkəndə, yuxuda qorxduqda və s. hallarda lazımdır. Ona görə də uşaqlarınızı çiyinlərindən qucaqlamaqdan, əlinizə toxunmaqdan, başlarına sığallamaqdan və ya qucaqlamaqdan qorxmayın. Qaydalara uyğun olaraq uşaqları nizam-intizam və itaətsizliyə öyrətmək üçün unutmayın ki, onlar hansı hərəkətlərin məqbul, hansının olmadığını bilməlidirlər. Tələblərinizi həmişə uşaqlarda etiraza səbəb olan sifariş şəklində deyil, şəxsi nümunə göstərərək sakit, mehriban tonda (“Əllərinizi diqqətlə yuyun”, “Dişlərinizi fırçalayın”, “Öyrənməyi öyrənin” kimi ifadə etməyə çalışın və s.) edin. Uşaqlar açıq-aşkar itaətsizlik göstərdikdə, qalib gələcəyinə əmin olmaq üçün valideynlər qətiyyətlə və güzəştsiz hərəkət etməlidirlər. Ancaq bundan sonra uşağı sakitləşdirmək və ona diqqət vermək lazımdır. O, hələ də sevildiyini hiss etməlidir.
Əsas müddəalara əlavə olaraq, bir sıra qaydalar var:
• tələbləri intruziv qayğı ilə, daim uşağı dartmaqla qarışdırmayın (“Bacarmazsan!”, “Qışqırma!”, “Qaçma!”, “Arxaya dönmə!”, “Yıxılacaqsan!” və s.).
Bir şeyi qadağan edərkən, uşağa daha tez-tez “səhv etmək” imkanı verin ki, özü də nəyin “yaxşı” və “pis” olduğunu başa düşməyə başlasın. Uşaqlar üçün anlaşılmaz dildən çəkinin; “Bir daha pislik etmə!”, “Pis oğlan olma!”, “Pis qızla dostluq etmə!” və s.
Həmişə qadağanın səbəbini izah edin; “Mənzildə topla oynaya bilməzsən, çünki nəyisə qıra bilərsən”.
Tələbləri əyləncəli bir oyun formasına qoymağa çalışın: “Bu gün mənzilimiz gəmidir. Siz və mən göyərtəni, döşəməni düzəltməliyik ki, orada maraqlı idman oyununa başlayaq”,
Yeniyetmənin şəxsiyyətini alçaltmayın. Ona demə: “Sən daha axmaq bir şey edə bilməzdin?”, “Baş yerinə nəyin olduğu bəlli deyil”, “Bircə onu bilirsən ki, hər cür axmaq şeylər deyirsən!” və s.
Uşağın yaşını nəzərə alın. Elə olur ki, böyüklər uşaqlardan özlərinin öhdəsindən gələ bilməyəcəyi bir işi yerinə yetirmələrini tələb edirlər.
Təcrübəsiz valideynlərin, xüsusən də gənclərin ən çox yayılmış səhvi övladlarından tələblərini dərhal yerinə yetirməsini gözləmələridir: “Oynamağı dayandır, geyin!”, “Dərslərini hazırlamağı bitir, hazırla!”, “Oxumağı dayandır, get nahar et!” Bu zaman təcrübəli valideynlər diqqətsiz bir şəkildə tələb edirlər: “Oyunu bitir, 10 dəqiqəyə evdən çıxacağıq”, “Ev tapşırığını hazırlamağa başla, səni gözləyirik”, “Unutma, o nahar yarım saatdan sonra olacaq”.
Tələblərinizdə ardıcıl olmaq xüsusilə vacibdir. Əgər ailədə başlayıbsa, uşaqlar hər gün 15-17 saat ev tapşırığını yerinə yetirirsə, hər halda bu fakt bütün ailə üzvləri tərəfindən nəzərə alınmalıdır. Böyüklərin tələblərindəki uyğunsuzluq (“İndi et!”, “Sonra et!”, “Dərslərə hazırlaşmağı dayandır, mağazaya qaç!”) uşaqda öhdəliklərin olmamasına gətirib çıxaracaq.
Belə olur ki, valideynlər tələblərini təqdim oluna biləcəyini düşünmədən eyni söz və ifadələrdən istifadə edərək bildirirlər. Misal olaraq: “Baba bunu necə etdi”?; “Biz sizin daha empatik olmağınızı istəyirik”; “Televiziya verilişlərinə baxmaq əvəzinə bu tarixi romanı oxumağı məsləhət görürəm”; “Bəlkə bu gün mənə mənzili təmizləməkdə kömək edəsən?”; “Həftə ərzində atanızın tapşırdığı işi başa çatdıracaqsınız”; “Bu gün bu işi gör, çünki böyüklərdən heç biri bunu edə bilməz”; “Futbola çox aludə olmusunuz, buna görə dərslərinizdən geri qalırsınız; əgər məsələni düzəltməsəniz, müvəqqəti olaraq futbolu dayandırmalı olacaqsınız”; “Gəlin birlikdə xizək sürək” (bir yeniyetmənin bir neçə saat televizora baxdığı bir vəziyyətdə); “Heç nə deməyə ehtiyac yoxdur, mən artıq hər şeyi bilirəm, gözümlə görürəm” və s. Yəni bu fikirlər məsləhət, göstəriş, nəzakət formastında olmalıdır.
Beləliklə, ailə ilə sosial-pedaqoji fəaliyyətin metodika və texnologiyaları özünəməxsus qaydalarla yadda qalır və onlara riayət etmək işin müsbət gedişi üçün çox mühümdür.