Dərs vəSAİTİ baki 2023 TƏRTİb edəN: elmi redaktor: RƏYÇİLƏR: Ön söZ

DÜŞÜNDÜRÜCÜ TAPŞIRIQLAR:

1. 
   Valideyn himayəsindən məhrum uşaqlardan biri ilə aparılan söhbətin izahı.
   
2. 
   Valideyn himayəsi olmayan uşaqlarla söhbət zamanı sosial müəllimin verdiyi sualları qurun.
   
3. 
   İmkansız ailələrdən olan uşaqların həyat tərzini müşahidə edin və qeydlər aparın.
   

MÖVZU 9. DEVİANT DAVRANIŞ SOSİAL-PEDAQOJİ PROBLEM KİMİ
Əhatə olunan məsələlər:

1. 
   Deviant davranış nədir?
   
2. 
   Yeniyetmələrin deviant davranışı və onun səbəbləri
   
3. 
   A.S.Makarenkonun çətin tərbiyə olunan uşaqlarla apardığı işlər
   
4. 
   Sinif müəlliminin deviant uşaqlarla qurduğu iş prinsipi
   

Hər birimiz sosial arzuolunmaz davranışların müxtəlif təzahürləri ilə - aqressiya, pis vərdişlər, qanunsuz hərəkətlərlə üzləşirik. Belə problemlərlə məşğul olan mütəxəssislər uzun illərdir ki, bir sıra suallara cavab axtarırlar. Bu davranışın səbəbləri nələrdir? İnsanın təkrar-təkrar özünə və başqalarına zərər verən amil nədir? Bunun qarşısını necə almaq olar?

Müəyyən cəmiyyətdə qəbul edilən normalara uyğun gəlməyən davranış adətən elmi ədəbiyyatda deviant adlanır. Bu davranış həmişə filosoflar, sosioloqlar, psixoloqlar və müəllimlər arasında maraq doğurmuşdur. Deviant davranış müasir cəmiyyətin problemi deyil, ədəbiyyatı təhlil etdikdən sonra əminliklə deyə bilərik ki, deviant davranış cəmiyyətdə olmasa da, formalaşmasının əvvəlində yaranmışdır.
Yüz ildən çox əvvəl, kənara çıxmanın səbəblərinin bioloji və psixoloji şərhləri geniş yayılmışdı. Beləliklə, italyan həkim C.Lombroso insanın cinayət davranışı ilə onun bioloji xüsusiyyətləri arasında birbaşa əlaqəni müəyyən etməyə çalışaraq, kənara çıxmanın mühüm nəzəriyyəsini irəli sürdü. Onun fikrincə, “cinayətkar tip” insan təkamülünün əvvəlki mərhələlərindəki deqradasiyanın nəticəsidir. 1940-cı ildə Lombrosonun davamçısı, amerikalı psixoloq və həkim W.H. Sheldon bədən quruluşunun əhəmiyyətini vurğuladı. Onun tipologiyasında - endomorf (yumşaq və bir qədər yuvarlaq bədənə malik orta dərəcədə piylənmə olan şəxs) ünsiyyətcildir, insanlarla necə yola getməyi bilir; mezomorf (bədəni güclü və incədir) narahat olmağa meyllidir, aktivdir və çox həssas deyil: ektomorf nazik və kövrək bir bədənə malikdir, introspeksiyaya meyllidir və artan həssaslıq, əsəbilik ilə təchiz edilmişdir.
Tədqiqatlara əsaslanaraq, Sheldon mezomorfların kənara çıxmalara ən çox meylli olduğu qənaətinə gəlir. Deviasiyanın psixoloji nəzəriyyəsi Z.Freyd tərəfindən hazırlanmışdır. O, bunu inkişaf etməmiş “Super-eqo” ilə izah edir və “zehni qüsurlar”, “degenerasiya”, “demans” və “psixopatiya” ilə, sanki proqramlaşdırılmış kənara çıxmalarla əsaslandırır.
Deviantologiyanın banilərindən sayılan fransız sosioloqu E.Dürkheim 1897-ci ildə “İntihar” əsərini nəşr etdirərək, anomiya nəzəriyyəsini təsvir edir. Onun fikrincə, kənara çıxmanın əsas səbəbi anomiyadır - dəyərlərin, normaların, sosial əlaqələrin olmadığı, zəiflədiyi və ya bir-birinə zidd olduğu cəmiyyətin qeyri-mütəşəkkilliyi vəziyyətidir.
Bütün bunlar cəmiyyətin sabitliyini pozur, insanları qeyri-mütəşəkkilləşdirir və nəticədə müxtəlif növ kənarlaşmalar meydana çıxır. Elmi ədəbiyyatda R.Merton, V. Kovalev, F. Pataki, T.Korolenko, T.Donskix, V.İvanov, Y.Kleyberq, E. Zmanovskaya, N. Maysak kimi müəlliflərin deviant davranış təsnifatları mövcuddur. Sosioloq və kriminoloq Q.Tardın fikrincə, fərdin sosiallaşmasına onun düşdüyü mühit təsir edir, o, bu fikri təqlid nəzəriyyəsində əks etdirmişdir. Amerikalı sosioloq E.Sazerlend diferensial assosiasiya nəzəriyyəsində Q.Tardın fikrini inkişaf etdirərək vurğulayırdı ki, deviant davranış birbaşa fərdin yerləşdiyi mühitdən, ona nəyi və kimi öyrətməsindən asılıdır.
Müasir şəraitdə “kənara çıxma” və “deviant davranış” hadisələri qeyri-standart, çoxyönlü və müxtəlif dərəcədə, mürəkkəblikdə kənara çıxmaların miqyası ilə xarakterizə olunur. Xüsusilə vurğulamaq lazımdır ki, kənara çıxmalar tez-tez yeniyetməlik dövründə yaranır və möhkəmlənir.
Nəticədə, deviantlıq ənənəvi olaraq həyatının müxtəlif sahələrində (təhsil, davranış, ünsiyyət və s.) problem və çətinliklər yaşayan yeniyetmənin ən mühüm şəxsiyyət xüsusiyyəti kimi qəbul edilir. Bir çox müəllim və psixoloqun əsərləri deviant davranış problemlərini müxtəlif istiqamətlərdə araşdırır. Məsələn, müəlliflər (V.V. Kovalev, A.G.Abrumova, E.V.Zmanovskaya, N.N. Savina, N.I. Stepanova, P.A.Şiryaeva, A.A.Arlamov) və başqaları bu haqda geniş məlumat veriblər.
“Yeniyetmələrin deviant davranışı mənəvi tərbiyənin təhrifi kimi” əsərində N.A. Zverev və N.V.Jigin, ilk növbədə, adi bir yeniyetmə kimi deviant bir yeniyetmə sayılır. Yetkinlik yaşına çatmayanların aqressivliyinin inkişafına onun xasiyyətinin təbii xüsusiyyətləri də təsir göstərir. Məsələn, həyəcanlılıq və emosiyaların gücü, xasiyyət, əsəbilik və özünü saxlaya bilməmək kimi xarakter xüsusiyyətlərinin formalaşmasına kömək edir. Aparılan araşdırmalara görə, Zvereva və N.V.Jiginanın fikrincə, yeniyetmənin əxlaqsız keyfiyyətləri, mənəvi mövqeyinin xüsusiyyətlərini və davranışında ifadəsini mənimsəməsi onların sosial mühitindən təsirlənir.
Bir çox tədqiqatçı tərəfindən öyrənilən deviant davranış müasir cəmiyyətin aktual pedaqoji problemi olaraq qalır. Deviant yeniyetmələrlə işləməyi mümkün edən metodik inkişaflar o qədər də müsbət nəticə vermir.
Yeniyetmələrin bir-birinə və yaşlı nəslə qarşı deviant davranışlarının təzahürləri getdikcə daha çox nəzərə çarpır. Rus pedaqoqu A.S.Makarenko Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Təhsil, Elm və Mədəniyyət Təşkilatı tərəfindən 20-ci əsrin pedaqoji düşüncə tərzini müəyyən edən dörd müəllimdən biri kimi tanınır. Makarenkonun çətin yeniyetmələrin tərbiyəsindəki iş təcrübəsi müxtəlif ölkələrin müəllimləri arasında öz əksini tapdı və hazırda aktuallığını qoruyur. Təcrübə aparmaqla o, sözlərini təsdiqlədi: “Tərbiyə işinin qeyri-məhdud gücünə sonsuz inamım. Mən sağlam təhsil mühiti olmadan tam hüquqlu bir xarakterin yaranacağı bir hadisə bilmirəm və ya, əksinə, düzgün tərbiyə işinə baxmayaraq, pozulmuş bir xarakter”.
Deviant davranışın səbəbləri ilə bağlı çoxsaylı araşdırmalara, inkişaf etmiş nəzəriyyələrə və kənara çıxma təsnifatlarına baxmayaraq, fikrimizcə, əsas və ən mühüm səbəbi 1937-ci ildə A.S.Makarenko deyib: “Uşaqların cinayətkar olmasında təkcə ətraf mühit deyil, ilk növbədə, pis valideynlər və pis müəllimlər günahkardır.
Cinayətkarlar təkcə aztəminatlı və kasıb ailələrdə deyil, həm də imkanlı, varlı ailələrdə yetişir. Varlı ailələrdən olanlar da cinayət törədirlər. Bütün cinayətkarlar, istər yetkinlik yaşına çatmayanlar, istərsə də böyüklər ailələrdə böyüyüb, məktəbə gediblər. Bu o deməkdir ki, məsələ təkcə obyektiv çətin həyat şəraitində deyil, hər şeydən əvvəl, subyektiv şəraitdə - uşaqların düzgün tərbiyə edilməməsindədir”.
Zəif təşkil edilmiş komandanın ən yaxşı oğlanları pis müəllimlər tərəfindən düzgün olmayan təhsilin mənfi təsiri altında çox tez vəhşi heyvanlara çevrilirlər. Həqiqətən də belədir. Ən yaxşı uşaqları toplayın, yanlarına pis müəllimlər qoyun, bir aydan sonra koloniyanı, uşaq evini, məktəbi, bu müəllimlərin özlərini məhv edəcəklər”. Beləliklə, burada cinayət törətmiş şəxslərin tərbiyəsi və yenidəntərbiyəsi problemi deyil, düzgün təhsil sisteminin yaradılması və təşkili problemi var.
Makarenko deyirdi ki, uşaqlar gözəl və canlı həyatlardır, ona görə də onlara yoldaş və vətəndaş kimi baxmaq, onların hüquq və vəzifələrinə, o cümlədən sevinc hüququna və məsuliyyət borcuna hörmət etmək lazımdır. Makarenko müəllimlik fəaliyyətində “insandan mümkün qədər çox tələb və ona mümkün qədər hörmət” prinsipi ilə işləyirdi.
Makarenkonun təhsil metodu hər bir uşaqda mövcud olan dörd ehtiyaca əsaslanırdı: ünsiyyət ehtiyacı, təhsil və təlim ehtiyacı, işə ehtiyac və özünü təsdiq və müstəqillik ehtiyacı. Bu ehtiyaclar inamla inkişaf etdirilməlidir ki, uşağın şəxsiyyətini məhv edən yox, yaradan formalaşdırır.
Makarenkonun pedaqoji işi, demək olar ki, həmişə deviant davranışı olan uşaqlar və yeniyetmələrlə əlaqələndirilirdi. O, bu işi uğurla həll etdi. Makarenko bildirib ki, əgər uşaq zəif tərbiyə olunursa, uşaq evdə ailədə deyil, məsələn, uşaq evində yaşayır və böyüyürsə, bunun üçün yalnız valideynlər və ya pedaqoqlar günahkardır.
Uşaq böyütməyi tapşırılan insanların özləri tərbiyəsiz və vicdansız, ən əsası isə uşaqlara qarşı tamamilə laqeyd insanlar olduğu ortaya çıxarsa, daha da qəzəblidir. Belə insanlar özləri uşaqları necə düzgün böyüdə və öyrədə bilərlər? Tələbələrinə hər gün pis örnək, onların təkəbbürü, kobudluğu, ədalətsizliyi və laqeydliyi həm uşaqlara, həm də işlərinə təsir edəcək. Fikrimizcə, komandada və işdə inkişaf etdirilən Makarenko metodları və tərbiyə prinsipləri qapalı müəssisələrdə, məsələn, uşaq evləri və yetkinlik yaşına çatmayanlar koloniyalarında səmərəli istifadə oluna bilərdi.
Deviant davranış amillərini təhlil edərək belə nəticəyə gəlmək olar ki, deviant davranış pedaqoji səbəblərə əsaslanır. Bunlara ailə münasibətləri mədəniyyətinin aşağı səviyyədə olması daxildir. Ailə tərbiyəsindəki səhvlər təhsil prosesindəki boşluqlar və müəllimlərin diqqətsizliyi, məktəbdə uşağın maraqlarına biganəlik ilə tamamlanır.
Gənc nəslin sosial problemləri obyektiv olaraq sosial sabitləşməyə, həyat səviyyəsinin yaxşılaşmasına mane olur, yeniyetmələrin gələcəkdə deviant davranış formalarının olması üçün real imkanlar yaradır ki, bu da risk qruplarının və cinayət strukturlarının əlavə olunması ilə cəmiyyəti təhdid edir. Makarenko davranışı cəmiyyət tərəfindən qəbul edilməyən və davranış qaydalarından kənara çıxan uşaqları çətin adlanır. Yeniyetmənin tərbiyəsinin çətinliyi, onun cəmiyyətdə müəyyən edilmiş norma və qaydalara əməl etməməsi elmdə deviasiya adlı fenomen vasitəsilə nəzərdən keçirilir. Dəyişkənlik fenomeninin həm insana, həm də onu əhatə edən dünyaya xas olan cəhətlərindən biri kənara çıxmalardır. Deviant davranış sosial uyğunsuzluğun təzahürlərindən biridir. Buna görə də kənarlaşmanı nəzərdən keçirərkən norma anlayışını nəzərə almaq lazımdır. Psixi norma insan psixi fəaliyyətinin təzahürlərinin müxtəlif parametrləri üçün cəmiyyətdə ümumi qəbul edilmiş tələblərdir. Sosial norma ümumi qəbul edilmiş formanın resepti, sosial əhəmiyyətli vəziyyətlərdə və müxtəlif sosial rollar üçün insanların davranış tərzidir. Hansı davranış normal sayılmalı, kənara çıxmalar necə müəyyən edilməlidir? Bu suala cavab vermək üçün sosial və psixi normaları yaradan meyarları nəzərə almaq lazımdır.
Psixi sağlamlıq normasını xarakterizə edən meyarlar:
- xarici stimullara reaksiyaların təbiətinin uyğunluğu;
- fərdin emosional-iradi və koqnitiv sferalarının yaşa uyğun yetkinlik səviyyəsi;
- mikrososial münasibətlərdə uyğunlaşma bacarığı;
- öz davranışını, özünü idarə etmək bacarığı;
- həyat şəraitinə tənqidi yanaşma, övlad, yaxın ailə üzvləri üçün məsuliyyət hissi və s.
Normal insan, zehni təzahürlərində, sosial inkişafın müəyyən mərhələsində cinsiyyət və yaş inkişafının əsas tendensiyalarına və sosial normalara uyğun gələn bir insandır. Normadan kənara çıxmalar müvəqqəti və ya daimi ola bilər və müxtəlif dərəcədə şiddətə malikdir - nevrotik vəziyyətlərə və şəxsiyyət deformasiyalarına qədər. Kənarlaşmaların növləri və formaları subyektdən (pozucudan) asılı olaraq, obyekt baxımından (hansı normanın pozulduğu) nəzərə alınır. Deviant davranış fərdi və ya qrup şəklində təsnif edilə bilər.
Kənara çıxmalara deviant, cinayətkar və cinayətkar davranış daxildir.
Deviant davranış yaşa uyğun sosial normaların və mikrososial münasibətlər üçün xarakterik olan davranış qaydalarının pozulması ilə əlaqəli deviant davranış növlərindən biridir (ailə, məktəb). Bu, intizam əleyhinə davranış növüdür.
Deviant davranış az və ya çox şüurlu ola bilər; müxtəlif nəticələrə malikdir; könüllü və ya impulsiv olaraq; sistematik və ya epizodik, könüllü və ya məcburi ola bilər.