Dərslik Azərbaycan Dillər Universiteti Elmi Şurasının

tam
olur. Əks halda o, 
natamam 
olur. Əksər hallarda induktiv metodun tətbiqi 
zamanı əsasən obyektiv səbəblərdən bütün faktları nəzərə almaq çətindir. Buna 
görə də natamam induksiyaya daha çox rast gəlinir. Lakin tam induksiyadan 
fərqli olaraq natamam induksiyada əldə edilən bilik ehtimali xarakter daşıyır. 
Deduksiya
Deduksiya
- induksiyaya əks olan metoddur. Deduksiya (latın dilindən 
tərcümədə- çıxartmaq) - bir tədqiqat metodu kimi bir və ya bir neçə ümumi 
xarakterli həqiqi müddəadan yeni həqiqi biliyin alınmasını səciyyələndirir. Əldə 
edilən bilik, bir qayda olaraq, zəruri xarakter daşıyır. Natamam induksiyadan 

---

29
“MULTİKULTURALİZMƏ GİRİŞ” FƏNNİNİN PREDMETİ VƏ ƏHƏMİYYƏTİ
fərqli olaraq deduktiv metod vasitəsilə alınan nəticə ehtimal xarakterli deyildir.
İnduksiya kimi deduksiya da tədqiqat metodu olmaqla yanaşı müəyyən 
məntiqi forma kimi də çıxış edir. Bu özünü deduktiv əqli nəticədə göstərir. Deduktiv 
əqli nəticədə təfəkkür ümumi müqəddimədən (ilkin verilən həqiqi müddəa) xüsusi 
müqəddiməyə tərəf yönəlir.
Deduktiv əqli nəticədən alınan yeni biliyin (nəticənin) həqiqi olması üçün 
müqəddimələr həqiqi olmalıdır və məntiqin qaydalarına riayət edilməlidir. Əgər 
müqəddimələr həqiqi müddəalardan ibarətdirsə və düzgün təfəkkürün qaydalarına 
riayət olunursa, alınan nəticə həqiqi olacaqdır.
“Multikulturalizmə giriş” fənnində induktiv metod kimi deduktiv metodun 
da istifadə sahəsi genişdir. Bu metod vasitəsilə həqiqiliyi müəyyən edilmiş ümumi 
müddəalardan məntiqi yolla yeni həqiqi müddəalar əldə olunur. Məsələn, etnik-
mədəni müxtəlifliyin multikulturalizm siyasəti vasitəsilə tənzimlənməsinin 
vacibliyini əsaslandırarkən bir çox tədqiqatçılar tərəfindən həqiqi müddəa 
kimi qəbul olunmuş müasir dövrdə ictimai inkişafda mədəniyyətin aparıcı rol 
oynaması ideyasına istinad etmək olar. 
Analiz və sintez
Analiz (
yunan dilindən tərcümədə - təhlil, bölmə, ayrıma
) – tədqiq 
olunan obyektin xəyalən tərkib elementlərə bölünməsini nəzərdə tutan bir 
tədqiqat metodudur. Analiz tədqiqatçıya obyekti tərkib hissələrə bölməklə onun 
mahiyyətini dərk etməyə imkan verir. Analiz vasitəsilə tədqiq olunan obyektin 
strukturu, tərkib hissələri, onların arasındakı münasibət müəyyənləşdirilir. Bir 
məntiqi əməliyyat olaraq analiz hər bir elmi tədqiqatın tərkib hissəsi kimi özünü 
göstərir. Tədqiqatçı tədqiq olunan obyektin quruluşunu, tərkibini, funksiyalarını, 
əlamətlərini, eləcə də əlamətlər arasındakı əlaqələri öyrənmək məqsədini 
güdəndə analiz elmi tədqiqatın birinci mərhələsini təşkil edir. Analiz ümumi 
dərketmə prosesinin hissi idrak mərhələsində özünü büruzə verir. Ümumi 
dərketmə prosesinin nəzəri mərhələsində analiz özünü əqli yaxud məntiqi təhlil 
kimi göstərir.
Analiz vasitəsilə tədqiq olunan obyektin bütün tərkib hissələri 
öyrənildikdən sonra dərketmə prosesinin 
sintez
adlanan növbəti mərhələsi gəlir. 
İnduksiya deduksiyaya əks olduğu kimi, analiz də 
sintezə
əks olan 

---

MULTİKULTURALİZMƏ GİRİŞ
30
metoddur. Əgər analiz tədqiq olunan obyektin xəyalən tərkib elementlərə 
bölünməsini nəzərdə tutursa, sintez (
yunan dilindən tərcümədə- birləşmə
) bu 
elementlərin fikrən bütövə birləşdirilməsini nəzərdə tutur. 
Sintez analizə əks olsa da, o, sonuncunun davamı kimi çıxış edir. Sintez 
tədqiq olunan obyekti bütövlükdə öyrənir. O, bütövün elementlərini necə gəldi 
birləşdirmir. Sintez nəticəsində hissələr bütövə müəyyən bir mühüm cəhət 
əsasında birləşdirilir. Analiz və sintez metodlarının əhəmiyyətini Azərbaycan 
Respublikasının multikulturalizm siyasətinin timsalında göstərmək olar. 
Azərbaycan Respublikasının multikulturalizm siyasətini öyrənərkən əvvəlcə 
analiz metodu vasitəsilə bu siyasətin əsas elementləri (istiqamətləri) müəyyən 
edilir, hər bir element (istiqamət) ayrı-ayrılıqda nəzərdən keçirilir, onlar 
arasında əlaqə nəzərə çarpdırılır. Sonra isə sintez metodu vasitəsilə Azərbaycan 
Respublikasının multikulturalizm siyasətinin tərkib hissələri haqqında toplanan 
məlumat bir yerə cəmləşdirilərək bu siyasət haqqında bütöv bilik əldə olunur.